Медреседе діни дәріспен қатар зиялы білім беру ісі де
айтарлықтай деңгейде болды: шәкірттер оқу мен есептеуді,
араб тілі мен орыс тілін қатар үйренді, Абай өлеңдерін жаттап,
Біржан мен Ақан әндерін айтты. Әсіресе шығыс әдебиетін оқып
үйренуге көп ден қойылды. Ол туралы мына бір деректі келтіріп
кетуге болады: мысалы, ояз бастығының бұйрығымен мектеп-
интернатта жүргізілген тінту кезінде, оқушылардан шығыс
ғұламалары Фирдоуси, Науаи, Саади, Низами және т.б.
кітаптары тартып алынған.
Бір айта кететін жәйт, ата-аналар балалардың оқуы үшін
ешқандай ақы төлемеген, себебі медресе жанында қосалқы
шаруашылық болып, шәкірттер қажетті азық-түлікті өздері
дайындаған.
Мұғалімдік
қызметті
Науан
Хазірет
пен
Шаймерден Қосшығұловтан басқа Ташкенттен келген өзбек
Ингам Қари мен саяси жер аударылған, қазақ тілін жақсы
меңгерген Петр Гарлишев атқарды. Науан Хазіреттің қызмет
атқарған тұсы Ресейдің Қазақстанда толық саяси үстемдігін
орнатып, енді шаруашылық жағынан игеруге кіріскен кезеңіне
дөп келеді. Осы мақсатта қазақстанда бірқатар әкімшілік, сот
реформалары жүзеге асырылып, жергілікті өзін-өзі басқарудың
қалдығы жойылып, жер, оның қойнауы, ормандар мен өзен-
көлдер Ресей мемлекетінің меншігі деп жарияланды.
Өзінің үстемдігін нығайту үшін патша үкіметі қазақ
даласына
орыс-казактарды,
шаруаларды,
чиновниктерді
жаппай қоныстандыру науқанын жүзеге асырды. Мысалы, 1896
ж. Ақмола облысында 99399 жаңа қоныстанушылар тұратын
132 село болды, ал 1900 ж. селолардың саны 200-ге, көшіп
келушілердің саны 160090-ға жетті.
Бұл әрекеттер маңызды іс-шаралар болғанымен, қазақ
даласында түпкілікті билік орнатуға жеткіліксіз деп саналды.
Сондықтан патша үкіметі Қазақстандағы өз саясатының басты
мақсаты етіп жаңа бодандардың бойына Ресей азаматтығы
идеясын сіңіруге тырысты.
Іс жүзінде бұл саясат қазақ халқын орыстандыру,
христиан дініне шоқындыру әрекеттерінен көрініс берді. Ол
үшін білім беру-ағарту ісіне қатаң бақылау орнатылды. 1874 ж.
үкіметтің шешімін оқу-тәрбие ісі мұсылман діни мекемелер
құзырынан алынып, отарлық әкімшілік қарауына берілді.
Шоқан Уәлихановтың, Салық Бабажановтың үлгісінен
орыс оқуының пайдасын көрген қазақтардың бірқатары өз
балаларын Омбының, Орынбордың т.б. қалалардың оқу
орындарына бере бастады. Қазақ жұрты балаларын орыс
тілінде оқуға ынталандырудың шараларын ойластырады.
285
Мәселен, Мұса Шормановтың (Баянауылдың аға сұлтаны)
баласы Сәдуақас Шорманов 1887 ж. 25 ақпанда Г.Н. Потанинге
жолдаған хатында былай деп жазған: «Қазіргі уақытта қазақ
балалары әртүрлі оқу орындарында оқи бастады. Гимназияда
19 адам, кадет корпусында – 5, мұғалімдер семинариясында –
4, техникалық училищеде – 2 тәрбиеленуші оқып жүр. Барлығы
Омбының оқу орындарында 30 қазақ баласы, біреуі Петербург
университетінде білім алуда».
Сонымен бірге үкімет қазақ балаларының ана тілінде
білім алуына түрлі шектеулер қоя бастады, тіпті қазақ
чиновниктерінің балаларын орыс оқуына беру туралы арнайы
нұсқау да шығырылды.Жергілікті ақсүйектер бұл әрекеттен
секем алып, қарсылық білдірді. Кейде тіпті патша үкіметінің
мынадай жағдайларға дейін барғандығын белгілі орыс
зерттеушісі, публицист, Шоқанның досы Н.М. Ядринцев өз
шығармасында былай деп жазады: «Қырғыз даласындағы
бұратаналар
кейбір
интернаттар
мен
мектептерге
өз
балаларын беруге мәжбүр болғандықтан, одан қорқып, кедей
балаларын сатып алып жіберген. Орыстандыру мәселесі,
ұлттардың өткір проблемасына айналды, бұл саясатты дөрекі,
ойластырмай күшпен қолдану бұратаналар арасында керісінше
қарысылық пен жиіркеніш тудырды», – дейді. Ядринцев орыс
тілін зорлап оқыту саясатын сынай отырып, «бұратаналардың
өз тілінде білім алуы, ғылымдармен танысуы білімді
бұратаналарды орыс тілінен, ұлтынан бездірмейді» – деп
сенді.
Үкіметтің арнайы шешімімен жергілікті әкімшіліктің
рұқсатынсыз ауылдық мұсылман мектептері мен қалалық
мектеп-интернаттарды ашуға қатаң тыйым салынды.
Мектеп ашуға басты шарт – ол мектептерде орыс тілінің
оқылуы еді. Сондықтан қазақ мектептерінің көпшілігі жасырын
жұмыс істеді. Үкімет саясатының рухани саладағы тағы бір
бағыты мұсылман дінін шектеу болатын. Патша үкіметі діннің
маңыздылығын ескере отырып және халық наразылығын
туғызбау
мақсатымен
қазақ
жерінің
түгелдей
Ресей
империясының құрамына енуі аяқталғанша, яғни ХІХ ғ. 60-шы
жылдарына дейін ислам дініне ілтипатпен қарады. Қазақ
даласына сенімді татар молдалары жіберілді, мешіттер салуға
қамқорлық
жасалып,
қажылық
Меккеге
баруға
кедергі
келтірілмеді. Алайда ХІХ ғ. ақырғы ширегінде үкіметтің исламға
көзқарасы өзгерді, бұл жалпы отаршылық саясаттың күшеюінің
нәтижесіне байланысты туындады. Қасиетті (Святейший)
Синодтың рұқсатымен 1881 ж. Омбы қаласында «Киргизская
286
