мүшелерінің сыртқы саясатынаның аясынан тыс ешқандай күш
тудырмайды. Басқаша айтқанда, мемлекетаралық ұйымдар
қатысушылардың
ұстанымдарындағы
сәйкестіктерді
анықтайтын тұрақты дипломатиялық форум ретінде ғана
қарастырылады.
Жалпы
алғанда,
«реалистердің»
пікірі
бойынша, ХҮҰ-дың әрекет ету еркіндігі аса шектеулі, оларды,
әдетте, алдыңғы қатарлы мемлекеттер әлемдегі жағдайды
тұрақтандыру үшін пайдаланады. Шындығында да, осындай
көзқарастан рационалдылық белгілері бар, мәселен, дамыған
елдер негізгі халықаралық үдерістерге де, халықаралық
ұйымдардың саясатына да бақылау жүргізу қабілетін сақтап
отыр. Бұған мысал ретінде НАТО-ны келтіруге болады, ол
қырғи-қабақ соғыс кезінде АҚШ саясатының құралы болды
және кейін де сондай рөлде қалды. Дәл солай, Варшава шарты
ұйымы да Кеңес Одағының сыртқы саясатының құралы
болатын. Қазіргі таңда негізгі халықаралық ұйымдарда
Батыстың алатын позициялары өте ықпалды, бұл, әсіресе,
«Сегіздік», Халықаралық валюта қоры, Дүниежүзілік банк,
Дүниежүзілік
сауда
ұйымы
сияқты
қаржылық
және
экономикалық ұйымдарда байқалады. Осындай ұйымдардың
арқасында
Батыс
жанама
әрі
сенімді
түрде
әлемдік
экономиканы
бақылау
мүмкіндігіне
ие
болады
және,
сәйкесінше, жемісін көреді. Сол ұйымдар арқылы өзіне тиімді
түрде
жаһандық
ойын
ережелерін
анықтайды.
Яғни,
«реалистер»
халықаралық
ұйымдардың
халықаралық
қатынастардағы рөлі мен мүмкіндіктерін сыни тұрғыдан
бағалайды. Оған қоса, «реалистер» Ұлттар Лигасының
халықаралық
бейбітшілікті
қамтамасыз
етудегі
сәтсіз
тәжірибесін ескереді, сонымен қатар, қырғи-қабақ соғыс
жылдарында екі державаның бәсекелестігі әсерінен БҰҰ-ның
қажет деңгейде әрекет ете алмауы, және кейін халықаралық
жүйеде нақты орнын таба алмауы сияқты факторлар да
ескеріледі. Бұдан басқа, қабылданған шешімдердің міндеттілігі
қағидаты мен сол шешімдердің орындалуын бақылау тетігі
көптеген ХҮҰ-да жоқ. Мүше-елдерге ХҮҰ-дың ұсыныстары
оларға заң жүзінде емес, тек саяси тұрғыда міндетті болып
табылады. Шешімдерді қабылдау мен орындаудың осындай
үдерісі ХҮҰ-дың қазіргі халықаралық қатынастардағы рөлін
төмендетеді.
Сонымен
қатар,
«транснационализм»
мектебі
жақтастарының көзқарасы бойынша, мемлекетаралық ұйымдар
қызметінің нәтижесінде мүше-елдердің тек сыртқы саяси
күшіне ғана әкелмейтін жаңа сапа пайда болады. Дәл осы
250
жолмен бүкіл халықаралық қатынастар жүйесінің өзгеру үдерісі,
мүдделер
тепе-теңдігін
орнату
аренасынан
адамзаттың
жаһандық мәселелерін анықтау және шешу тетігіне өзгеру
үдерісі жүреді деп есептеледі. Бұл тұжырымдама идеалистік
және
функционалдық
теорияларды
жақтайтындардың
ұстанымдарына жақын, яғни, халықаралық үкіметаралық
ұйымдар халықаралық жүйедегі белгілі бір өзгерістерге ықпал
ететін
өзіндік
акторлар
болып
табылады.
Либералды
институционализм жақтастарының пікірінше, халықаралық
ұйымдар бірте-бірте мемлекеттерді халықаралық саясаттың
перифериясына ығыстыра алады.
П.А.Цыганков,
Ш.Зоргбибтің
идеяларын
пайдалана
отырып, халықаралық ұйымдардың негізгі үш қасиетін бөліп
көрсетеді, олар акторға тән белгі болып саналатын өздігінен
әрекет ете алу қабілетінің бар екендігін білдіреді: 1)
құрылтайшы құжаттарда бекітілген, ынтымақтастыққа деген
саяси ерік; 2) ұйымның мирасқорлығын қамтамасыз ететін
тұрақты аппарат; 3) құзыреттер мен шешімдердің автономдығы
[4: 238].
В.Барановскийдің
халықаралық
мемлекетаралық
ұйымдардың халықаралық аренадағы рөлі туралы көзқарасы
ең орынды деп ойлаймыз. Оған сәйкес, мемлекетаралық
ұйымдар,
халықаралық
құқықтың
екінші
ретті,
туынды
субъектілері
ретінде,
халықаралық-құқықтық
нормаларды
қалыптастыру және жүзеге асыру үдерісіне тартылады (және
кейбір жағдайларда өте белсенді түрде араласады) [5]. Бұдан
басқа,
сол
нормалардың
тиімділігі,
көбінесе,
олардың
мемлекетаралық
ұйымдармен
қаншалықты
деңгейде
санкцияланғанына тәуелді болады. Аталмыш ұйымдардың
қызметі
мүше-мемлекеттерінің
халықаралық-саяси
ұстанымдары мен әрекеттеріне өз әсерін тигізеді. Жалпы,
халықаралық ұйымдарға қатысудың өзі мемлекеттер үшін
олардың халықаралық әлеуметтенуінің факторына айналады.
Мемлекеттер халықаралық аренадағы басты әрекет етуші
тұлғалар болса да, мемлекетаралық ұйымдардың саны
әлдеқайда көп, және олар, жалпы алғанда, қазіргі заманғы
халықаралық қатынастардың барлық сегменттерін қамтитын
кең ауқымды желіні құрайды.
В.Е.Снапковскийдің пікіріне жүгінсек, қарқынды даму
үстіндегі жаһандану алдағы уақытта халықаралық ұйымдардың
санының артуына әкеледі [6]. ХҮҰ рөлінің жоғарылауы олардан
халықаралық жүйені басқару мен реттеу бойынша лайықты
стратегияны жасап шығаруды талап етеді. ХҮҰ шеңберінде
251
