үкіметі халық арасында ислам дінінің күшеюіне тежеу қою
мақсатында некеге байланысты мәселелерде шариғатқа
сүйенуге тиым салды. Бұл 1891 жылы бекітілген заңдар
жинағының 289 бабында арнайы көрсетілген. Сонымен қатар
патша әкімшілігін толғандырған тағы бір мәселелердің бірі
қажылыққа бару. Қажылыққа барушылардың саны қазақтар
арасында жыл сайын артып отырған [3,104].
Түркі тектес, туыстас, мұсылман халықтарының,
әсіресе, қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық мәдени
дамуын барынша тежеп, пәрменді орыстандыру, шоқындыру
әрекетіне жол ашқан патша үкіметінің XIX ғасырдың соңы мен
XX ғасырдың басында үдете түсті.
Мешіт, медреселерді
рұқсатсыз тұрғызылуына тыиым салынды, олардың жабылуын
көздеп медреселерде орыс тілін оқу ең басты міндет деп
енгізді. Ал мешіт, медреселердегі молдаларды отаршыл
үкіметтің өзі тағайындайтын болды.
Патша үкіметінің халық ағарту ісіндегі отаршылдық
саясаты мұсылманша оқуға да өз ықпалын тигізді. Мұсылман
мектептерінің саны біршама қысқарды. Халық ағарту
министрлігі 1870 жылы 26-шы наурыздағы “татар – магаметан
және христиан – (бұратана) арналған ”заң қабылдады. Заңның
негізгі мақсаты - Қазақстанда орыс-қазақ, аралас мектептерін
ашу, қазақ балаларын орысша оқытып шоқындыру, Қазақстан
және Орта Азия территорияларындағы бұрыннан келе жатқан
мұсылмандық мекептерді жою болды. Бұл ережеде анық
берілді: «әрбір діни мектептерде, орыс тілін білмейтін
молдалардан басқа “татар тілін” білетін орыс оқытушысы
болуы керек еді және мұсылман балаларының мектептерге
оқуға түсудегі басты мақсаты орыс тілінде сөйлеуді үйретуді
қамтамасыз ету еді» [4, 122 ].
Патша үкіметі мектеп–медреселерге мүлде теріс көзқарас
ұстанды. Олардың айтуынша: мектептерде әрбір кластарға
арналған оқулықтар белгіленбеген, нақты бағдарламасы,
келесі курсқа өтуге арналған белгілі бір кезеңі жоқ, сондықтан
да бұл оқу орындарында ұзақ уақыт білім алған адамдар әлі де
болса, қараңғы және сауатсыз болып қала береді деген.
1874
жылы
барлық
Қазақстан
мұсылман
мектептері
мен
медреселері Халық ағарту министрлігіне бағындырылды.
Мәселен, 1872 жылы Ақмола облысында 10 мектеп-медресе
жұмыс істеген. Онда жалпы 365 оқушы оқыған, олардың 321 ер
бала, ал 44 қыз балалар еді. Яғни, Петропавлда 7 мұсылман
мектебі, олардың 4 ер балаларға, 3 қыз балаларға арналған,
Көкшетауда 2 ер балаларға арналған және Ақмола қаласында
97
бір ер балалар мектебі болды. Сонымен қатар патша үкіметі
1876 жылы орыстандыру саясатының тағы бір жолы ретінде
мұсылман оқу орындарына орыс сыныптарын енгізу туралы
шешім қабылдады. Бірақ, қандай да болмасын шектеулерге
қарамастан мұсылман оқу орындары Ақмола облысында да аз
да болса өз қызметтерін жалғастыра берді. Мұсылман
мектептерін полицейлік бақылауға беріп, қадағалап отырды [5,
88-89] .
Қазақтар балаларын мектеп-медреселерде оқытқысы
келетін ата-аналар бұған уезд бастықтарынан арнайы
белгілеген куәлік түрінде рұқсат қағаз алуға міндетті болды.
Патша үкіметі жаңадан мектеп-медреселерді ашуға рұқсат
етпеді. Дәстүрлі мектептер мен медреселер өз қызметін орыс
тілі мұғалімі бар орыс кластары болған жағдайда ғана
жұмыстарын жалғастыруға мүмкіндік берілді. Егер де куәлік
алудан бас тартқан ата-аналарға айыппұл салынып, немесе
жазаға тартылатын болған. Мысалы, олар бірінші рет 10 сом
көлемінде, екінші рет 30 сом айып төлеулері тиіс болатын. Ал
үшінші ретте 5 тәуліктен 15 тәулікке дейін қамалып, олардың
балаларын мұсылман мектептерінде оқытуға мүлдем тыйым
салынды.
Сол кезден бастап мектептер мен медреселерді
басқаратын меңгерушілер инспекторларға әр бір жылда оқу
орындарында оқитын оқушылардың тізімін дәлме-дәл жазып,
тапсырып тұрулары қажет болды. Молдалар мен медреселерді
басқаратын адамдар инспекторға өз сабақтарының оқу
құралдары
мен
басшылықтары
айқын
көрсетілген
бағдарламасын табыс етуге мәжбүр етілді. Жаңа мектептер
мен медреселер ашу туралы өтініштер де инспектроға
берілетін болды. Ол өз кезегінде бұларды округ тәрбиешісіне
табыс ететін, егер өтініш жасаған кезде: а) мектептерді немесе
медреселерді құрушылар есебінен орыс класын ұстау туралы
міндеттемелер;
ә)
ашылатын
мектептерді
немесе
медреселерді материалдық жағынан жеткілікті дәрежеде
қамтамасыз етуге арналған құжат көрсетіліп, тілек білдірілген
жағдайда ғана мұсылман оқу орнын ашуға рұқсат етілетін».
Яғни, дәстүрлі мұсылман оқу орындарына көптеген қатаң
талаптар қойылды. Бұл жай ғана талап болған жоқ сонымен
қатар, отаршыл әкімшілік тарапынан қатаң қудаланды.
Мектептер
мен
медреселердің
жалпы
саны
Ақмола
облысында, 1896 жылы 13-ке жеткен, онда 547 оқушы оқыған,
[6,44] Ал, 1898 жылы – 11 мектеп-медресе, оқушының саны
425, [7, 78] 1907 жылы – 15, 970 оқушы білім алған болатын
98
