9. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 5-т. Алматы: “Қазақ
энциклопедия-сының” Бас редакциясы. 2003.
10. Қазақ хандығы. Алматы: Аруна. 2006. 113-114 бб.
11. Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. (ҚХР). Үрімжі:
Шыңжиаң халық баспасы. 1987., Мырзаханұлы Н. Шиң
патшалығы кезіндегі қазақ халқы. (ҚХР). Үрімжі: Шыңжиаң
халық баспасы. 1997, Хуң Тау. Қазақ хандығының қысқаша
саяси тарихы. (ҚХР). Іле педагогикалық институт ғылыми
журналы. 1989. №1-2., т.б.
АБЫЛАЙ СҰЛТАННЫҢ ҚАЗАҚ-ҚЫТАЙ ШЕКАРАСЫН
МЕЖЕЛЕУ БАҒЫТЫНДАҒЫ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ҰЛЫ ТҰЛҒА
МҰРАТЫНЫҢ ОРЫНДАЛУЫ
Байшов Бақыт Батырбекұлы
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті,
Ақтөбе қ.
dil_123@mail.ru
Геосаяси тұрғыда Азия мен Еуропаның ортасында
орналасқан ірі аймақтық мемлекет Қазақстан өз айналасында
өзара
қауіпсіздік,
егемендікті
құрметтеу,
территориялық
тұтастық, татуластық қағидаларына негізделген саяси мықты
құрылымды құруға мүдделі. Егемендігіміздің 22 жылы ішінде
Қазақстан мемлекеті өзінің көп ғасырлық тарихын жаңғыртып,
қазіргі халықаралық саяси аренада өз орнын айқындап, ішкі
және сыртқы саясатта басым бағыттарды анықтауда. Осы
тұрғыдан
қарастырғанда,
еліміздің
халықаралық
байланыстарының қалыптасуы мен қазақ дипломатиясының
даму тарихын терең ғылыми зерттеудің маңызы зор. Қазақ
халқының көрші орналасқан халықтармен қатынас тарихын
ғылыми талдаудан өткізу еліміздің сыртқы саясатының дұрыс
дамуына жол ашатындығына дау жоқ.
Қазақ халқының көрші мемлекеттермен қарым-қатынасы
әр заманның ерекшеліктеріне сай түрлі бағыттарда жүргізіліп
отырғандығы тарихтан белгілі. Әрине, әр кезеңнің өзіне сай
талабы бар. Атыраудан Алтайға дейін созлып жатқан ұлан-
ғайыр
даланы
мекендеген
халқымыздың
жан-жағынан
қаумалаған көршілерімен үш жүз жетекшілері және тайпа
көсемдері арқылы жеке-жеке тілдесуін де соған сай табиғи–
саяси заңдылық деп бағалауға болады. Бұған қарап,
63
қазақтардың ортақ мемлекеттік саясаты болмаған деп айтудың
да жөні жоқ. ХҮІІІ ғасырдың ортасындағы қазақ-қытай
қатынастары соның бір ғана дәлелі. Абылайдың Қытайға
байланысты жүргізген саясаты Қазақ дипломатиясының
жарқын беттерінің бірі болып саналады. Бұл қатынастарды
жаңаша тарихи-саяси тұрғыдан талдап-сараптау және оларды
негізге ала отырып, болашақты бағамдау қазіргі Қазақстан
тарихы үшін өте өзекті мәселе болып табылады.
ХҮІІІ ғасырдың 30 жылдарының басында Орта Азия мен
Қазақстанда ойрат әскерінің белсенділігі күрт төмендеді.
Мұның себебін белгілі ғалым В.А.Мойсеев осы кездегі Цин
империясының Жоңғариға шабуылымен байланыстырады [1:
228]. 1745 жылы Галдан Цэрен өлгеннен кейін Жоңғарияның
ішкі-сыртқы саясатында терең дағдарыстар басталды. Осы
кезде елдің саяси билігіне Чорос (Жоңғар руы – авт.) нояны,
Галдан-Цэренмен туыс Әмірсана араласады. Сонымен қатар
жоңғар тағына толық құқы бар Дабашы да хандық билікке
таласады. Сөйтіп Әмірсана мен Дабашының одағы Лама
Доржымен ашық соғысқа ұласады. 1751 жылы Лама Доржы
мен Дабашы және оның одақтастарының арасында шешуші
шайқас болады. Әскері жеңілген Дабашы мен Әмірсана 1751
жылы күзде Абылайдан саяси баспана т.б. көмек сұрайды.
Абылай бұл мәселені шешу үшін бүкіл қазақ құрылтайын
шақырады. Кеңес қорытындысы «Дабашы мен Әмірсанаға
көмектесі керек және оларды елдеріне қайтарып жібермеу
қажет» деген шешімге тоқтайды. Бұл «бітім бұзылды, Қазақ
Ордасы мен Жоңғар хандығының арасында соғыс басталды»
деген сөз еді [2: 112-113].
1752 жылдың 9 қыркүйегінде Сайын-Бөлек, Батұр Ұбашы
бастаған 15-20 мыңдық ойрат әскері Орта жүзге басып кіреді.
Бірақ, ойрат әскері 1752 жылдың 29 қазанында Абылайдан
ауыр жеңіліске ұшырайды. Осыдан кейін Лама Доржы бар
әскерін қазақтарға аттандырады. Осыны пайдаланған Абылай
иесіз қалған Лама Доржының ордасына әскер беріп, Дабашы
мен Әмірсананы аттандырады. Олар 1753 жылдың 12
қаңтарында Лама Доржыны өлтіреді және Дабашы жоңғар
ханы
болып
тағайындалады.
Осы
кезде
өзін
хан
сайламағанына өкпелеген Әмірсана енді Цин империясына
қашып, одан көмек сұрайды [3: 246]. Мұны қуана қабыл алған
Цин империясы Әмірсананы заңды тағына отырғызамыз деген
сылтаумен 1755 жылы Жоңғарияға басып кіреді. Бұл жердегі
қазақтар мен Цин империясының саясатының мақсаты
мынадай еді:
64
а) Қазақтар жағы жоңғарларды бөлшектеп, олардың
әскери-саяси күшін әлсіретуге тырысты және қазақ-жоңғар
соғыстары
кезінде
жоңғарлар
жағына
өтіп
кеткен
территорияларын қайтаруды мақсат етті. Сонымен қатар, екі
жақты кезек қолдаған Абылай қомақты пайда түсіріп отырды.
Мысалы: территория, сыйлық.
б) Ал, Цин империясына Жоңғарияның ішкі дағдарысы көп
тиімді болды. Себебі, Қытайды Цин империясы билеген
уақытта оған бағынуға қатты қарсылық көрсеткен екі маңызды
облыс болды: оның біріншісі 1720 жылы басып алынған Тибет
болса, екіншісі осы Жоңғар хандығы еді. Осы себепті Цин жағы:
1. Әмірсананы қолдай отырып, жоңғарларды бір-біріне
айдап салуға тырысты;
2. Осы арқылы алдарына Жоңғар мемлекетін жою
мақсатын қойып, оны өздеріне бағындыру мақсатын көздеді.
Күшті саясат 200 мың әскердің күшімен өз дегеніне жетті.
Жоңғарлардың 80 пайызы немесе 600 мыңнан астамы
соғыстан және аурудан өлді. Сол кезде көп санды ел болып
саналатын Жоңғар мемлекеті жер бетінен осылайша жойылып
кетті.
Енді
осы
Жоңғар
мемлекетінің
территориясына
қытайшадан аударғанда «жаңа шекара, жаңа территория»
дегенді білдіретін «Синцзянь» деген атау таңылды [4: 75].
Осы Жоңғар жанжалы кезінде қазақтар мен қытайлардың
дипломатия саласы жаңа қадамдар жасай бастайды. Жоңғар
жанжалының бас кезінде айтылғандай, қытайлар Жоңғарияға
Әмірсананың ұсынысымен келсе, қазақтар жаугершілік кезінде
Жоңғар хандығы тартып алған жерлерді қайтару мақсатында
күрес жүргізді. Сөйтіп, қытайлардың Жоңғар жерін толық басып
алуына қазақтар қарсы тұрды. Пекин өз саясатында
қазақтардың аймақтағы әскери қимылын тежегісі келді.
Қазақтардың белсенді әскери қимылдары Пекинді қатты
мазалады. Бұл Цин әскери қимылының күшеюін талап етті
және қазақтардың Жоңғар жанжалына байланысты Пекинге
мықты қарсылас бола алатынын аңғартты. Пекин Орталық
Азиядағы барлық саясатын қазақтардың қимылына есептеп
құрды [5: 66-69]. Қытай армиясы қазақтарға жақын орналасқан
жоңғарлардың бекінісін басып алғаннан кейін, Цин империясы
қазақтармен қатынасын бастауды ұйғарады. Сондықтан, 1755
жылы император Цян-Лунь қазақтарға елші аттандыру туралы
бұйрық берді. Цин империясына елші аттандырудан басқа жол
да қалмаған еді. Қазақтардың Жоңғарияға жорықтарын әскери,
қатаң жолмен тию мүмкін болмады. Осы кезде Әмірсана өзіне
Жоңғар
хандығының
тағы
емес,
Цин
боғдыханының
65
Достарыңызбен бөлісу: | 
