А. Т. Оралова, Н. К. Цой, Ю. Д. Обухов, А. М. Суимбаева, А. Ж. Ауелбекова

жүктеу 1,39 Mb.

Pdf просмотр

бет	39/72
Дата	15.09.2023
өлшемі	1,39 Mb.
	#43403

1 ... 35 36 37 38 39 40 41 42 ... 72

УП Экология 1 болим каз

5.4 Биосфера мен
оның тұрақтылығы. Биосфераның құрылымы.
Биосфера ресурстары
Биосфера жайлы Жер шарындағы тірі организмдердің құрылатын
ұйымдастығы деген түсінікпен алғашқы ой-көріністері Жер туралы
ғылымдарда – география мен геологияда жинақталды. «Биосфера»
терминін австралиялық геолог Э.Зюсс енгізген болатын. «Альпінің пайда
болуы» атты кітабында (1973ж.) ол «жекелеген биосфера» жайлы тірі
организмдермен құрылған Жердің ерекше қабығы деп түсіндіріп жазды.
Биосфера жайлы терең зерттеулер В.И. Вернадскийге тиісті. «Биосфера»
кітабында (1926ж.) және де келесі еңбектерінде Вернадский биосфера
түсінігіне кеңістікті мазмұнды кіргізіп («тіршіліктің таралу аймағы»), оған
күшті түрлендіргіш геологиялық және геохимиялық функцияларды
қатыстырды.
Биосфера
– бұл жаһандық жүйе, Жердің белсенді қабаты, тірі
организмдердің ғаламшарлық бірлестігі – биосфера биотасымен
анықталынып, бақыланатын құрамы, құрылымы мен энергетикасы.
Биосфераның экологиялық тұжырымы геологиялық-геохимиялықтан
кейінірек, элементтерді биосфералық миграциялаудан кейін жаһандық
биологиялық айналым туралы көрініске, одан кейін қоршаған ортаны
биотикалық реттеуге өткен уақыттары қалыптасқан.
Биосфераның тұрақтылығы жайлы сөз қозғалған соң, В.И. Вернадский
«биосфера – бұл тұрақты динамикалық жүйе, тепе-теңдік, ол өзінің ерекше
сипаттарында... сонау археозойдан құрастырылып, 1,5...2 миллиард жыл
бойы өзгеріссіз әрекет етіп жатыр» дейді.
Ол осы уақыт аралығында биосфера тұрақтылығы оның толық
салмағында (шамамен 10
19
т), таза зат салмағында (10
18
т), тірі затпен
байланысқан энергияда (10
18
ккал), және барлық тірінің орташа химиялық
құрамында байқалатынын дәлелдеді. Биосфераның тұрақтылығын
Вернадский «тіршіліктің биосферадағы функциясы – биогеохимиялық
функциялар геологиялық кезеңнің бойына өзгермеген және олардың
ішінде ешқайсысы да геологиялық уақыт баспалдағымен қайтадан пайда
болған емес» деп түсіндірді. Барлық тірі организмдердің биосферада
атқаратын функциялары (газдардың пайда болуы, қышқылдандырғыш
және жаңғыртушы процестер, химиялық элементтердің концентрациясы

49
және т.б.) белгілі бір түрдің организмдерімен емес, тек комплекс түрінде
орындалады. Осыдан, В.И. Вернадскиймен әзірленген төтенше маңызы бар
жағдай туындайды: Жер биосферада бастапқы кездерден-ақ күрделі жүйе
ретінде қалыптасты, оның организмдерінің түрлері көп болды және
олардың әрқайсысы жалпы жүйеде өз қызметін атқарып отырды. Мұнсыз
биосфера мүлдем болмаушы еді.
Оқымысты В.И. Вернадскийге биосфераның келесі негізгі заңының
ашылуы тиісті: «Тірі заттардың саны – бұл архей дәуірінен, яғни барлық
геологиялық кезеңнен бастап тірлік еткен ғаламшарлық константа».
Қазіргі уақытқа дейінгі аралықта тіршілік морфологиялық жағынан
танымастай өзгерістерге ұшырады, бірақ мұндай өзгерістер тірі заттардың
санына да, оның орташа бірлік құрамына да еш әсерін тигізген жоқ. Ғалым
айтқандай, мәселе келесіде, «биосфераның күрделі ұйымдастығында тірі
заттардың шекараларында олардың құрамы мен санының өзгеруі емес, тек
химиялық элементтерінің қайта топтастырылуы жүргізілді».
Биосфера, жаһандық экожүйе бола тұра, кез келген экожүйе сияқты,
абиотикалық және биотикалық бөліктерден тұрады.
Абиотикалық бөлігі ұсынылған:
-
топырақпен және оның төсенішті тектерімен тереңдікке дейін,
мұнда оларда әлі тірі организмдер бар болғанда, осы жыныстардың зат
алмасуына кіретін және булы кеңістіктің физикалық ортасымен;
-
атмосфералық ауамен, өмірдің болуы мүмкін болатын биіктікке
дейін;
-
мұхиттардың, өзендер мен көлдердің сулы ортасымен және т.с.с.
Биотикалық бөлігі онсыз тіршілік ету мүмкін емес болатын,
биосфераның маңызды функциясын атқаратын тірі организмдерінен:
атомдардың биогенді ағымынан тұрады. Тірі организмдер бұл атомдар
ағымын тыныс алудың, қоректену мен көбеюдің арқасында жүзеге асырып,
биосфераның барлық бөліктері арасындағы зат алмасу процесін
қамтамасыз етеді.

жүктеу 1,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 35 36 37 38 39 40 41 42 ... 72