Тақырыбы: Грамматикалық жаттығулар. Қарастырылатын мәселелер

Жай сөйлем туралы ұғым қалыптастыру әдістемесі; жай сөйлем жасалуындағы синтаксистік байланыстар.

Грамматикалық жаттыгулар

Грамматиканы оқытуда жаттығу жүмысының моні зор. Оқушылар грамматикалық материалды оқулық пен бағдарламаға сай білгендерімен (терминдерді меңгереді, анықтамаларды индуктивтік жолмен есте қалдвірады), жаттығу жүмыстары жүргізілмесе, ол үзаққа бармайды, үмытылып қалады.

Грамматикалық жаттығулар, оқушылардың қандай тіддік материалмен жүмыс жасауына қарай, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік және лексикалық болып болінеді.

Фонетикалык, жагтығулардың міндеті — балалардың айтылған буындар мен дыбыстарды жақсы айыра алуын жоне оларды балалар дүрыс, анык, айтып берулерін қамтамасыз ету.

Бастауыш сыныптарда фонетикадан берілетін мағлүматтар мен фонетикалық жаттығулар тек дүрыс жазу, емле ушін ғана пайдаланылып қоймайды, сонымен қатар балаларды эдеби тіліміздің нормасын сақтап оқуға үйрету үшін де (орфоэпия) пайдаланылады. Оку сабақтарында, балалардың қателері, теріс айтылған сөздер түзетіліп, сөз ішіндегі, сез шекарасындағы дыбыстардың күбылуы ескертіліп отырады.

Морфологиялық жаттығулардың мақсаты — ана тілінің морфологиялык қүрылысын оқушыларға саналы түрде меңгерту. Мазмүны жағынан морфологиялық жаттығулар екі түрлі болады: 1) соз түлғасын оқу барысындағы жаттығулар, 2) сөз таптарын оқу барысындағы жаттығулар.

Соз түлғасын оқу барысындағы жаттығулардың сөздің морфологиялык. күрамын, мағыналы болшектерін, морфемаларды саналы түрде меңгеріп алу үшін моні зор. Создің морфологиялық қүрамын талдау, көбінесе сол создің монін дүрыс үғынып алуға жәрдем етеді, сөздің мағыналы әрбір элементі — түбір, жүрнақ, жалғау — бүлардың өрқайсысы озінше созге мен береді, ал осы мондердің жинағы бірігіп, создің жалпы мағынасын тудырады. Морфемаларды соның ішінде жүрнақты айыра білудің балалардың тілін жетілдіру үшін де зор моні бар. Ойткені бүл жана создер жасауға және сол создерді орынды жерінде қолдана білуге мүмкіндік береді. ^>

і Соз түлғасына байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынындай талаптар койылады: 1) алдымен, мүмкіндігіне қарай, негізгі түбірлерді, онан әрі туынды түбірлерді, ең соңында түбірлес создерді талдайтындай жағдай жасалады, 2) белгілі бір сөздердің ішінен негізгі түбірді тапқызу үшін, сол негізгі түбірден жасалатын туынды «оздермен салыстыру жүмысы ескеріледі; 3) туынды создер мен негізгі түбірді ажырату барысында мағына жағына назар аударылады.

Соз таптарын оқыту барысында жүргізілетін жатгығулар создерді белгілі бір топқа біріктіріп, жүйелеуді үйретеді. Бүл жонінде К.Д.Ушинский: "Баланың тілі шығып, сана-сезімі осе келе, ол сойлеуге (сөздерді қолдануға) үйренеді; оның акыл-ойында түрлі грамматикалық формалар, создер, күнделікті тэжірибе, үлгі арқасында оздігінен-ак грамматикалык топтарға болініп, қалыптаса бастайды. Грамматиканың міндеті-сол тожірибе нотижесін корытып тілдегі қүбылыс зандарын жүйемен беру", - болатын.

Жаттығу жүмыстарының барысында оқушылар орбір соз табының қасиетін, ерекшеліктерін саналы түсінеді, септік, коптік, жіктік, тәуелдік жалғауларын меңгереді, оладың жазбаша, ауызша сойлегенде дүрыс, орынды қолдана алады.

Соз табы бойынша жүргізілетін жаттығулар: 1) мотіннен керекті создерді тапқызу, 2) керекті создерді қосып, оздіктерінен сойлемдер немесе оңгіме қүрастыру, 3) создің мағынасын түсініп, сойлемдегі қызметін байкату

№21-дәріс

Тақырыбы: Грамматикалық талдау.

Қарастырылатын мәселелер:

1.Жай сөйлемнің құрылымдық-мағыналық жүйесі және оны меңгерту әдістемесі.

2.Жалаң және жайылма сөйлемді проблемалық әдіспен меңгерту әдістемесі.

Грамматика жаттығуларының ішінде кең тарағаны грамматикатикалық талдау болып табылады. Грамматикалык, талдау сипаты жағынан аналитикалық болады, бірақ оған синтетикалық белгілер де тон.

Грамматикалык, талдау жалпы түрде де, белгілі бір тақырыпқа байланысгы жеке де, сондай-ақ ауызша да жазбаша да жүргізіледі. Ауызша талдауда балалар бүрын окығандарына тоқталады, сөйлемдегі грамматикалық формаларды корсетеді, оқытушынын сүрауларына жауап береді, оз бетімен мысалдар келтіреді. Жазбаша талдауда балалар жазылған мөтіннен грамматикалық формалардың астын сызады немесе олардың айырып жазады, тиісті формаларын корсетеді, сүраулар қояды т.б.

Грамматикалық талдау мазмүны жағынан фонетикалық, морфологаялық, синтаксситік емесе аралас талдау болып болінеді. Колемі жағынан толық немесе ішінара талдау болады.

Фонетикалық талдауда балалар дауысты, дауыссыз дыбыстарды ажыратады, жазылған создердегі дауысты, дауыссыз дыбыс өріперінің астын сызып қояды, создің ауызша жөне жазбаша буын жігін, дыбыс қүрамын ажыратады. Создердегі жеке-жеке дыбыстарды мүлтіксіз айыра білу арқылы оріп қалдырмай жзуға тоселеді.

Морфологиялық талдауда ауызша сойлемдердегі затты, заттың белгісін, санын, қимылын корсететін создерді, тапқызу, жазуша мәтіннен сондай создердің астын сызғызу, олардың сүрауларын ауызша, жазбаша қойғызу сияклы жүмыстар жүргізіледі. Оқушылар сойлем мүшелерінің қай соз табы екендігін жоне олардың формасын (жекеше, копше, төуелдік, септік, жағы, шағы) айырады.

Морфологиялық жазбаша талдату жүмысын түрліше жүргізуге болады:

1. Сөздің бір формасын теріп жазады не астын сызып қояды, немесе қандай сез табы, қай форма екенін ор сөздін. үстіне қысқартып жазып қоюға да болады (зат есімніЯастын бір, сын есімнің астын ирек сызықпен, етістіктің астын екі сызып корсетеді.) Оеындай белгілермен сөйлем мүшелері де корсетіледі. Оған түсті қарындаш қолданған қолайлы.

2. Берілген мөтіннен ең өуелі зат есімдерді,*сонан кейін сын есімдерді т.с.с. теріп жазады.

3. Белгілі бір грамматикалық категорияға жататын создерді дайын таблица бойынша айырып жазады. Мысалы, Балалар озеннің жағасына келді сойлемінен зат есімге жататьш создерді тапкызуға тиіс болса:

№22-дәріс

1.Жақты және жақсыз сөйлемдерді оқыту және олардың стильдік қызметіне назар аудару.

2.Толымды және толымсыз жай сөйлемдерді оқыту және оларды қатысым синтаксисі тұрғысынан меңгеру әдістемесі. Атаулы сөйлемді оқыту және оны логикамен байланыстыру жолдары. Жай сөйлемді талдау әдістемесі.
Қазақ тілінен бастауыш сыныпта білім, білік, дағды беру жолында іске асырылатын оку жүмыстарының ең негізгі түрі сабак, болып есептеледі.

Педагогиканың үйретуі бойынша және корнекті педагогтардың зерттеуінше, сабактың алуан түрлері бар екені мөлім. Қазақ тілінен оқушыларға берілетін білім, білік, дағды.педагогтар колданып жүрген сабақ түрлері арқылы беріледі. Солардың ішінен грамматика мен жазу сабақтарының мына сияқты бастыларын атап етуге болады: 1) жаңа материалды түсіндіру сабағы, 2) оқушылардың білімін бекіту сабағы, 3)оқылған материалды қайталау жоне жүйелеу сабағы, 4)оқушылардың білімін, білігін, дағдысын есепке алу сабағы, мүнда кобіне бақылау жүмыстары жүргізіледі, 5) талдау сабағы.

Сабақтың кең тараған түрі біріккен сабақ болғандықтан, аз-кем тоқталып отелік:

1) біріккен сабақтың ор бөлігі өзара жымдасып, кабысып, жүйелі бір түтас сабақ болып отеді;

2) мүғалім оқушыларға сабақтың тақырыбы мен максатын анық түсіндіреді;

3) сабаққа қажетті материал алдын ала іріктеліп жан-жақты толык дайындалады;

4) сабақтың жоспары да алдын ала дайындалады.

Біріккен сабақ бірде үй тапсырмасын қайталап, өткен материалды жаңа материалмен байланыстырудан басталса, енді бірде жаңа материалды түсіндіруден, ал кейде жатгығу жүмыстарынан басталады. Біріккен сабақта

оқушылардың білімі бүкіл сабақ бойы орындалған істердің негізінде бағаланады. Сабақтың бүл түрінде барлык, одіс (байқау, түсіндіру, өңгіме, жаттығу, кітапты пайдалану, грамматикалық талдау т.б.) қолданылады. Әрине бүл одістердің барлығы бірдей сабак сайын қолданыла бермейді. Материал мен сабақтың мақсатына тиімді деп саналғандары, ретіне қарай, мүғалімнің шеберлігіне қарай ор сабакқа пайдаланылады.

Сабақтың тақырыбы мен мақсатын түсіндіруде мүғалім тақырыпты тақтаға жазады жоне оқушылардың доптерлеріне жаздырады, ал сабақтың мақсатын ауызша түсіңдіреді. Мысалы, тақырып: "Бір буынды жоне коп буынды сөздерді буынға болу". Мақсаты — бір буынды создерді коп буынды создерден ажырата білуге үйрету арқылы оқушының ерікті зейінін, бақылампаздығын жетіддіру жоне мысалдар мен жаттығулардың торбиелік жағына баса назар аудару.

Жаңа материалды түсіндіру барысында оқушылар мүғалімнің көмегімен тақтаға немесе плакатқа жазылған сөйлемдерді, сездерді оқиды, олардың арасындағы байланыстарды анықтайды т.б. Мысалы, I сыныпта "Әліппедегі" суреттерді корсетіп, жемістердің атын ататады. "қарақат" созін буынға болгізеді, онда үші буын бар екені анықталған соң, өр буын сүралады, ор буынды кірістіріп соз қүрайды, осы создерді кірістіріп, сейлем қүрайды, қарақаттың қайда осетіні, түрлері сүралып, буынға белінеді. Соңында "Біздің бақта" мәтіні қүрастырылады (Біздің бақта турлі қарақат оседі. Онда қызыл қарақат та бар. Қара қарақат та бар. Қарақат оте тотті. Біздер қарақатты тереміз).

Жаңа материалды бекіту болімі де түрлі жолдармен үйымдастырылады. Оқушыларға жаттығулар орындату, жатқа жазу жүмыстары, карточкалар арқылы т.с.с. жүргізілуі мүмкін.

Сабақтың қорытындысында мүғалім: мысалы, "Заттың атын білдіретін сөздер" тақырыбы бойынша: 1) сойлемде бір соз бірнеше түрге енеді, 2) мүнда оған бірнеше сұрақ қойылады, 3) ол создер түрлі формада болғанда да заттық қасиетінен айырылмайды, 4) олар заттың атын білдіреді, 5) ол создерге кім, кімдер, нелер? деген сүраулар қойылады деген сияқты түрғыда түжырым жасайды.

Үйге берілетін тапсырмада балалардың белсенділігін, оздіктерінен орындай алу қабілетін жетілдіру мақсаты козделуге тиіс. Мысалы, оқушыларға оқулықтан жаттығу берілетін болса, балалар зуелі оның шартын оқиды, сонан соң мүғалім: "ал сонымен жатгығудағы басым нәрсе не болды?" деген сияқты сүрау қояды. Мүнда оқушылардан сол жаттығуды қалай орындайтындыктарын сүрауға да болады.

Сойтіп, сабақтың ор болімі немесе әр кезеңі ор түрлі үйымдастырылады. Бүл—мүғалімнің қабілеттілігі мен шеберлігіне байланысты. Алайда жоғарыда корсетілген бөлімнің барлығы бірдей бір сабақта іске аса бермеуі мүмкін.

Сабақтың қай түрі болмасын, барлығықца да мынадай дидактикалык талаптар іске асырылуға тиіс:

1. Жоғарыда корсетілгендей, сабақтың тақырыбы мен мақсатына окушылардың анық түсінуі қажет. Сабақтың мақсатын білсе, оқушы соған жеткенше асығады. Кейде окушының жүмысында қате бар. Оны қалай табуға болады? Дүрысы қалай болар еді? Сияқты сүрақтарды шешу проблемасын да қоюға болады. Сабақтың соңында сол күнгі оқушылардың

89білген жаңалықтары, оны білу не үшін керектігі анықталады. Егер оқушылар ана тілінен алатын білім, білік, дағдының өр кішкене болшегінің не үшін керектігін білсе, жүмысты ынталана орындайды.

2. Материалды түсіндіруде жаңа материал отілген материалдармен байланысты және оған негізделіп келуі шарт; білімдік, дамытушылық, торбиелік маңызы күшті мысалдар іріктеліп алынып, балалардың белсенділігін арттыру, оз беттерімен орындау қабілеттерін күшейту, қорытынды шығарту, дөлелдету сиякты жүмыстар кеңінен қолданылуы қажет.

3. Жаттығудың формасы мен түрлері мейілінше түрлендіріліп отырылуға тиіс (сан алуан грамматикалық жүмысгар, көшіру, диктанттар, сойлем қүрастыру, мазмүндама, шығарма т.б.).

4. Әр сабақта отілген материал қайталанады. Ол үй тапсырмасын тексеру кезінде болсын, жаңа материалды түсіндірудің алдында болсын, түрлі жаттыгулар арқьиы жүргізіле береді. Қайталау арқылы үмытылғандар қайта жаңғырығады, беки түседі. Оқу жылының басында немесе токсан аяғында, кейде бір үлкен тақырыпты аяқтағанда, жоғарыда көрсетілгендей, түтас сабақ — отілген материалды кайталауға арналады.

5. Сабақтың ор минутын үнемдеп пайдалану кажет. Ол үшін сабаққа аддын ала жүйелі жоспар жасалады, түрлі керекті жабдықгар дайындалады. (Мүғалімнің тусіндірмесі қысқа, анық, қонымды тартымды болуы керек. Жаттығу тапсырмалары анык, оқушылар қайта-қайта сүрап, бір-бірінің зейінін болмейтіндей болғаны жон). Оқушылардың тілін дамыту жүмысы негізгі, басты міндет ретінде іске асырылады. Окушының создерді дүрыс айтуына, қажетті создерді іріктеп тауып алуына, сойлем, мөтін қүрауына коңіл боліп, олардың ойын оятып, пікірлерін долелдетіп отырған жон.

6. Қазақ тілі сабақтарында таблица, схема, дидактикалық материал, суреттер, затгар т.б. түрлі көрнекі қүралдар кең қолданылады.

7. Балалардың барлығына бірдей талап коймай, жеке ерекшеліктерін есепке алып, нашар үлгеретіндерге ерекше көңіл бөліп отыруды қамтамасыз ететін өдіс-тосілдер таңдалуы кажет.

№23-дәріс

Тақырыбы: Жазу және тіл дамыту.

Қарастырылатын мәселелер:

1.Жазуға үйретудің маңызы.

2.Жазу жұмыстарына қойылатын талаптар.

Бастауыш сыныптардағы жазу сабақтарының мақсаты — балалардың жазу тілі дағдысын қалыптастыру.

Жазу дағдысының психологиялық негізі мидың үлкен жарты шар қабығындағы анализатор үштарының бір-бірімен күрделі байланысқа түсуі, екінші сигнал системасының жинақталып, бір арнаға бағытгалуы болып табылады.^Жазу тілі козбен қабылданады, қолмен іске асады.іАл ауызша сойлеу есіту — кинестезиялық нерв байланыстары арқылы отеді.

Жазу тілі ауызша сойлеуден кейін шықты, сондықтан да ол үнемі ауыз тілге сүйеніп отырады.

Ең алғашқы, ерте дәуірде адамдар қандай да болмасын бір уақиғалар туралы мөліметтерді кейінгі үрпаққа қалдыруға можбүр болады. Сойтіп, ондай моліметтерді түрлі суреттермен белгілейді.і Бүл кезең — идеографиялық сөйлеу кезеңі деп аталадьу Идеографиялық солеу белгілі бір айтылатын жағдай туралы еске түсіру ролін атқарады.

Кейінірек иерогрлифтік жазу шықты. Бүл заттарды немесе түтас ойды білдірген^

кейінірек шыққан.

Жазудың қүрамына алфавит, графика жөне орфография (емле) енеді. Алфавит — тіліміздегі эріптердің белгілі бір жүйемен орналасу тортібі. Графика — дыбыстың, буынның немесе создің айтылуы қалай болса, солай таңбалануы. Ал орфография тілдің белгілі бір нормаға келтірілген ережесін сақтап жазу.

Алфавит пен графиканы меңгеру - оқу мен жазудың (сауат ашудың) ең алғашқы, ең қарапайым, бірақ ең маңызды дағдыларын қалыптастыруды коздейді. Алайда жазуды меңгеру оның тағы бір басты бөлігі орфографияны (немесе жазу, сауатты жазу) игеруді қажет етеді.

Бастауыш сынып окушылары орфографияны игере отырып, сауатты жазуға дағдылану барысында графикалық түрде қарым-катынас жасау мүмкіндігіне ие болады, яғни өзінің сөйлеуін жоне таным мүмкіндікгерін жетілдіре береді, жеке басының жалпы даму деңгейі жоғары дөрежеге көтеріле береді. Міне, жазуға үйренудің басты маңызының озі аныкталады.

Жазбаша сойлеудің езіне тон ерекшеліктері бар. Мысалы, жазбаша сөйлеудің қабылдаушыға өсер етенідей қосымша қүралдары жоқ; ол бүкіл

95оқушы қауымға арналады; онда автордың эмоциясы мен сезімі, толқуы мен мүңаюы, куанышы, реніші т.б.с.с. бәрі сөз арқылы жеткізіледі; жазу тілің қабылдау қиялдың жүмысын талап етеді т.с.с.

Жазу дағдысының бастамасы оріптің орбір бөлігін (таяқша, доңгелек, қосу сызықтары) сызып, жүргізу арқылы жаттықтырылатынын, бүл кезеңде бала басымен, бүкіл денесімен жоғары котеріліп, төмен еңкейіп, екі жағына қисайып, неше түрлі қозғалыстар жасайтынын жоғарыда айтқанбыз.

2 Алайда мүғалім тиімді жаттығулар үйымдастырса, коп үзамай, бірте-бірте бастапқы қозғалыстарын жинақтап, азайта түседі. Ал кейін оріп бөліктерін аса күш салмай-ақ қосып жаза алатын болады. Жапығулардын нөтижесінде жазу қимылдары автоматталып, әуелі оріптерді, сонан соң түтас сездерді де кідіріссіз жаза алады.

Жазу қимылдары автоматталғаннан кейін жаңа міндет — сауатты жазуға (немесе орфографияға) үйрену міндеті туады.

Орфография жазудың бүкіл жағдайларын тортіптейді. Оған тілдің ережелері (еріп таңбаларын қолдану тэртібі, өріпті тандау, бірге жөне бөлек жазу т.б.с.с), оны дүрыс қолдану жатады.

■Оқушы ереже бойынша, саналы түрде түсіне отырып жазу арқылы алған білімдерін бірте-бірте дағдыға айналдыра береді.

Бір орфографиялық амал автоматгалғаннан кейін екіншісі үйретіледі. Осылайша, орфографиялық күбылыстар саналы түрде меңгеріле бастайды. Қазақ тілі орфографиясының негізгі принципі — морфологиялык принцип, яғни түбір создің соңғы дыбысы қосымша аралығында да (бас-шы, баш-шы емес), сөз шекарасында да (боз қүнан, бозғүнан емес) біріккен сездерде де (Үмбетбай, Үмбетпай емес) сақталып жазылады.

Тілімізде орыс тілінен енген, аяғы дауыссыз дыбыс өріптеріне біткен бірсыпыра сөздер бар (Ленинград, клуб, педагог т.б.). Бүл создердің соңғы дыбыстары айтылуда қатаң дыбыстарға айналады, яғни д, г, б дыбыстары катанданып, т, к, п дыбыстарына айналып айтылады. Мүндай сөздерге қосымша да қатаң дыбыстан басталып жалғанады: Петроградқа, педагогке, клубтан т.с.с. Бүлар грамматика ережелеріне сүйеніп үйретіледі.

Қазақ тілінде фонетикалық принципке сүйеніп, естілуінше жазылатын сөздер көп-ақ: қалам, кітап т.б. Кейде көнерген біріккен сөздер дәстүрлі принциппен, естілуінше жазылады: қыстыгүні, ашудас т.б.

Қысқасы, жазуға үйрету тіл ғылымының ерекше бір саласы болып табылатын жазу теориясына сүйенеді.

1. Сауатты жазуға үйрету мәселесі.

Бүл жүмыстардың мақсаты — балаларды көркем, анык дүрыс жазуға үйрету. Ол үшін жазуға мынадай шартгар қойылады:

1) еріптердің негізгі элементтерінің жөне сөз ішіндегі өріптердің бір-бірінен қашықтығы біркелкі болуы.

2) Әріптердің биіктігі біркелкі болып шығу.

3) Әріптердің негізгі элементтерінің біркелкі келбетпен жазылуы.

4) Сопақша және жарты сопақша қүрсау түріндегі оріп элемештерінің, сондай-ақ қисық, түзу сызықтан қүралатын оріп элементтерінің бір-

96

бірімен кілт жалғастырылмай, бірте-бірте созылыңкырап барып, жіңішкеріп жалғастырылуы.

6) Сөздерді жазғанда оріптердің дүрыс жалғастырылуы.

Жазу барысында орындауға тиіс ережелерді мүғалім балаларға оларды жазуға үйретуден бүрын корсетіп, түсіндіреді: мысалы, екі аяк. тік бүрыш к,алыпта бүгіліп немесе жазылыңқырап еденге (столдың кергішіне) тіреліп түрсын; жазғанда кокіректі столға такап тіремей, столдың шетінен 3 см қашық үстап түзу отыру керек.

Екі иық кеудемен бірдей, түзу түруға тиіс. Жазғанда оқушы тым сңкейіп, столға кокірегін тіреп отырса, дәптерге козі тым жакындап, жақыннан коруге үйреніп кетіп, бірте-бірте сөл алыстағыны кере алмайтын болады.

Дөптерге жарық сол жақтан түсіп, қолы жазуды көлеңкелемейтін болсын. Екі қол шынтаққа дейін стол үстіне қойылсын. Дөптерді сол қолымен үстап, жазу томен түскен сайын жоғары жылжытып отырған дүрыс. Қолдың қалам үстаған жері кокіректің дол орта түсында болу керек. Дөптер де оқушының көкірегінің дөл орта түсында жатсын. Әйтпесе басты оңға я солға қисайту немесе доптерге коздің киығымен қарауға тура келеді.

Жазуға үйретуден бүрын бірнеше рет дайындық жаттығулар жүргізіп, балалардың қолын қимылға, козін шамалауға үйрету керек болады. Дайындык, кезеңінде балаларды жазу сабағына қажет материалдармен жөне жазу аспаптарымен таныстыру, партаға қалай отырғызу, дэптерді қалай кою, каламды қалай үстау ережелерімен таныстыру, саусақтарды қимылдатуға жатгыктыру керек. Әріп элементтерінің, оріп кескіндерін дүрыс меңгеріп, жазу дәптеріне төселе бастаған кезде балалар бірте-бірте қолды жүргізіңкіреп, такт бойынша жазуға үйренулері қажет.

Окушыларды дүрыс жазуға үйрету барысында мүғалім мыналарға көңіл бөлуге тиіс; материалдың төртіппен етіліп, жазуға берлетін мотін алдын ала тандалады. Каллиграфиялык, жағынан дүрыс жазу үлгілерін мүғалім тақтаға, оқушылардың дәптерлеріне жазып корсетіп отырады. Балалардың дөптерлері күн сайын қаралып, тексеріліп, кемшіліктері, оны қалай түзету жолдары корсетіліп отырылады. Айына бір рет болса да байқау жүмысы жүргізіледі.
№25-дәріс

Тақырыбы: Қатені болдырмау үшін жүргізілетін жұмыстар.

Қарастырылатын мәселелер:

Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері және А. Байтұрсынұлының осыны жайылма сөйлеммен байланыстыра оқытуды ұсыну себебін анықтау.

Орфографиялық ережені түсіндіруден бүрын балалардың алдына олар шешуге тиісті мөселе қойылуы керек (мысалы, отпен ойнама, от пен

100

Жазуға байланысты жаттығу жүмыстары өр түрлі факторларға

негізделеді:

1. Кору, кимыл факторларына негізделетін кошіріп жазу.

2. Есту арқылы кабылдауына сүйенетін мотінді жазу (мүғалім оқып берген немесе оқушы оқыған мөтінді жазу. Бүған диктант, мазмүндама жүмыстарын алуға болады).

3. Орфографиялық тапсырмалар бар жаттығулар: калдырып кеткен оріптерді тауып жазу немес түзетіп жазу т.б.

Жазу жүмыстарының бүл корсетілген түрлері бір-бірімен тығыз байланысты, яғни таза біреуінің қолданылуы мүмкін емес. Мысалы, диктант есту қабілетіне негізделгенімен, кору қимылынсыз іске аспайды т.б. Сондықтан, жағарыдағы сияқты топтау тек шартты түрде, жаттығудың к,ай түрінде негізгі моселенің қайсысы екендігіне мүғалімдер коңілін аудару мақсатында ғана корсетіліп отыр.

Жазу дағдысын нығайта, жетілдіре түсетін, сонымен бірге іс жүзінде сыналған жаттығулардың негізгі түрлері мынадай:

1) грамматикалық-орфографиялық талдау ("граммати-калық талдауды" қараңыз). Бүл—оқушыларды грамматикалық жоне орфографиялық күбылыстардың ара қатынасын түсінуге, орфографиялық киыншылықтарды таба білуге, басқалардың арасынан оқыған қүбылыстарын таба білуге дағдыландырады. Бүл талдау өз алдына жаттығу ретінде бөлек немесе баска жаттығулардың элементі ретінде де жүргізіледі (мысалы, кошіоіп жазуда, диктантга т.б.).

Оқушылардың белсенділігін котеру мақсатында карточка жүргізіледі. Бүл үшін өр оқушы алдын ала карточка дайындайды. Мысалы, зат есімнің септік жалғауларын талдау барысында мүғалім бір септік жалғауыныңы қалай жазылатынын сүрағанда окушы тиісті карточканы кетереді. Сонан кейін жазады. Бүл мүғалімге оқушылардың білімі жонінде біраз мәлімет береді.

2) Кошіру. Алғашқы, I сыныпта, II сыныпта созбе-соз, механикалық көшіру іске асырылады. Кейін бірте-бірте: деформаланған мотінді (картинадағы рет бойынша) кешіру, сез теріп кошіру, қалдырылған сездерді қойып кошіру, толық кошіру т.с.с. үйымдастырылады. Кошіру жүмыстарында керекті оріптердің, создердің, соз тіркестерінің астын сызу, соз табын анықтау, қосымшасын, жағын, шағын анықтау, жақшаға корсету т.с.с белгіленеді.

Балалар кошіру техникасына үйретіледі (өуелі окып шық, буындап оқы, ойлан, мағынасына түсінесің бе, калай жазылатынын байқа, есінде сақта, жазып болған соң тексер т.б.)- Жазғандарын түпнүсқамен салыстырып, қатесі болса, түзейді. Кошіруге алынатын материал қызықты, түсінікті болуға тиіс.

101Кошіріп жазудың бул корсетілген түрі диктант болғандыктан, мүны көру диктанты деп атайды. Бул осіресе "қиын" создердің жазылуы откенде пайдалы. Әдетте жазылуы киын создердің тізімі оқулықтардың соңында беріледі. Мұндай создердің жазылуын есте калдыру үшін мүғалім мынадай одіс-тэсілдерді қолданады: 1) зейін қойып, іштерінен жөне дауыстап оқып шығындар, 2) мағынасына коңіл боліңдер (үй жануарларын білдіретін создерді бір топқа тізіндер, бақша өсімдіктерін білдіертін сездержі тір топқа тізіңдер т.с.с), 3) буындап оқыңдар жөне жазыңдар, 4) өсіресе, создін қай бөлімін есте сақтағыларың келеді, сол болімнің астын сызындар, 5) жазғавдарыңды создік бойынша тексеріңдер, 6) созді екі-үші рет қайта жазыңдар немесе екі-уш түбірлес соз ойлап тауып жазыңдар, 7) "я" әрпі бар создерді топтаңдар т.б.

Кошіру жумыстары тіл дамытумен байланысты, сұрақтарға жауап беру (жазбаша) түрінде де кездеседі. Бул жұмыс балаларды мазмундама мен шығарма жазуға дайындау мақсатында қолданылады.

Балалардың орфографияға үйренген біліктері мен дағдыларын байқау максатында диктант жаздырылады. Мунда муғалім мөтіндегі сөйлемдерді немесе жеке сөзерді окиды. Окушылар оны аяғына дейін тыңцап, естерінде үстайды, жазады.

Диктантгың бастауыш мектепте жүргізілетін түрлері: 1. Ескерту диктанты. Мүнда мүғалім мөтінді түтас оқып шығады. Балалар жақсылап тыңдап отырады. Сонан кёйін түсініксіз деген сөздердің мағынасы түсіндіріледі. Муғалім орбір сойлемді қайта окып шығады, оқылған сойлемдер балалардың қатысуымен талданады. Сөйлемді жазбас бұрын муғалім балалардың зейініи ондағы қиын создердің жазылуына, отіліп отырған ережеге аударады. Окушылар тиісті дыбыстарды корстетеді, ережесін айтып береді, олардың қателескен жері болса, түзетіледі. Осындай жүмыстардан кейін ғана балалар сойлемді жазуға кіріседі. Егер балалар белсенділік корсетіп, создердін калай жазылуын, талдануын сүрап, создіктен қарайтын болса, онда ескерту диктантының тиімді болғаны.

№26-дәріс