А. М. Жарылкасынова, Н. Р. Изденова

42 

 

есебінен  табиғи  ортаға  азот  мөлшерінің  көбеюі  –  қауіпті  құбылыс,  өйткені 

артық мөлшерде енгізілген нитраттар толығымен нитритсізденбейді, ал бұдан 

нитриттелу  мен  нитритсіздендіру  процесі  арасындағы  тепе-теңдік  бұзылады. 

Жыл  сайын  нитраттардың  артық  мөлшері  9  млн.  астам  болады.  Олар 

гидросферада,  өсімдіктерде,  одан  әрмен  тағам  өнімдерінде  жиналып,  ауыр 

уланулар туғызады. 

Азоттан фосфордың айырмашылығы аз қозғалуында, ол топыраққа толық 

бекініп,  оны  байытады.  Сонымен  бірге,  фосфор  тыңайтқыштары  адам  мен 

жануарлар үшін улы фтор түрінде жиналып кері құбылыстар туғызуы мүмкін. 

Ұқсас  құбылыстар  калий  тыңайтқыштарын  пайдалану  кезінде  де 

байқалады.  Олардың  құрамында  хлор  көп  мөлшерде  болады  да,  көбіне 

топырақта  жиналып,  оның  агрофизикалық  қасиетіне  кееңсіз  әсер  етеді. 

Топырақта  мырыш  пен  фтор  мөлшерінің  елеулі  жоғарлауы  құрамында  осы 

элементтер бар фосфор тыңайтқышың қолданумен байланысты. 

Минералдық  тыңайтқыштардың  қосымша  енгізілуі  жануарлардың  азығы 

арқылы  адам  тағамына  түсетін  ауыр  және  улы  металдармен  топырақтың 

ластануына  әкеледі.  Сонымен,  ластаушы  заттар  тура  (өнімнің  бұзылуы  мен 

азаюы)  және  жанама  (бұл  заттардың  топырақта,  жануарлар  ағзасында  және 

тағам өнімдерінде жиналуы) әсер етеді. 

Ауылшаруашылығында 

қолданылатын 

пестицидтер 

органикалық 

қосылыстардың  әртүрлі  кластарына  (хлорорганикалық,  фосфорорганикалық,  

симметриялы триазиндер, гетероциклді қосылыстар және басқа) жатады.  Олар 

зиянды  ағзаларға  улы  болумен  қатар,  адамдар  мен  жануарларға,  қоршаған 

ортаға  да  қауіп  төндіреді.  Барлық  пестицидтерге  тән  экологиялық 

қасиеттерінің жиынтығынан олардың әсері ешқашан бір бағытта болмайды: 

1.

 

Пестицидтер  өсімдіктер  түріне  де,  жануарлар  түріне  де  кең  спектрлі 

улы әсер етеді. Инсектицидтер,  фунгицидтер,  гербицидтер аталуы да осыдан. 

2.

 

Пестицидтер жануарлар мен адам үшін өте улы. 

3.

 

Қорғану 

шараларын 

жүргізу 

кезінде 

пестицидтер 

арқашан 

популяцияға қарсы бағытталған. 

4.

 

Пестицидтер  әсері  популяция  тығыздығына  байланысты  емес,  бірақ 

оларды зиянкестер популяциясы саны көбейген кезде ғана қолданады. 

5.

 

Пестицидтерді  зиянкестерді жоюға  қажет  шамадан  артық  қолданады: 

егу алаңдарын артық мөлшерде өңдеу оның «сенімділігімен»  түсіндіріледі. 

6.

 

Пестицидтер  қолданылатын  алаңдар  жүздеген  миллион  гектарларды 

құрайды. 

7.

 

Көптеген  пестицидтер  топырақта  бірнеше  айдан  2-3  жылға  дейін,  ал 

кейде одан да көп ұзақ уақыт сақталады. 

Пестицидтердің  тұрақтылығы  әртүрлі  салдарымен  қауіпті  болғандықтан 

ластанудың бұл түрімен байланысты мәселелерді одан да қиындатады. 

Пестицидтер  қолданылатын  агроэкожүйеден  алысқа  таралады.  Тіпті  ең 

төмен  ұшпалы  компоненттерді  қолданған  жағдайда  белсенді  заттардың  50% 

астамы әсер ету кезінде атмосфераға түседі. 

Тамақ  өнімдерін  пестицидтермен  ластаушы  көз  ретінде  топырақ  қауіпті 

болып  табылады.  Топыраққа  пестицидтер  әртүрлі  жолдармен  түседі:  оларды 

43 

 

топырақта  мекендейтін  зиянкестерді,  арам  шөптерді  жою  үшін  тікелей 

енгізгенде,  уланған  тұқымдармен,  далалық  дақылдарды  вегетациялау 

уақытында 

егісті 

өндейтін 

препараттарды 

қолданғанда, 

химиялық 

препараттармен 

әртүрлі 

операцияларды 

абайсыз 

орындауда 

(қаптағанда,жұмысшы  ерітіндіні  дайындағанда,  тасымалдағанда  және  т.б.), 

жауын-шашынмен, суару, коллекторлық-дренажды және іркінді сулармен, жел 

эрозиясы кезінде топырақ бөлшектерімен түседі. 

Пестицидтер  оларды  топыраққа  арнайы  енгізгенде  немесе  кездейсоқ 

түскенде қоршаған ортада келесі өзгерістерді туғызады: 

- 

ауылшаруашылық 

дақылдары 

ауруларының 

қоздырғыштарын, 

зиянкестерін    арам  шөптерді  жояды  немесе  өсімдіктердің  өсу  және  даму 

процесін өзгертеді, ал одан соң әртүрлі уақыт ішінде минералданады; 

-  қажетсіз  әсерлер  туғызады  (мысалы,  дақылдардың  химиялық 

құрамының кері жағына өзгеруі). 

Ауылшаруашылығында  пестицидтерді  қолданғаннан  кейін  олардың  көп 

бөлігі  топырақтан  суға  өтеді.  Олар  тұщы  судың  дәмін,  түсін  және  исін 

нашарлатуы  мүмкін.  Көптеген  пестицидтер  сулы  ортада  тұрақты  және 

жануарлардың  кейбір  мүшелерінде  жиналады.  Қолданылатын  пестицидтердің 

25% дейінгісі су экожүйесіне түсетіні анықталған. 

Балықтардың  оннан  астам  түріне  талдау  жасағанда  мүшелері  мен 

тіндерінде препараттар мен олардың метаболиттері табылған. Пестицидтердің 

қолданылуы  биоценоз  структурасында  биологиялық  тепе-теңдіктің  бұзылуы 

сияқты қайтымсыз жағдайлар туғызады.  Кейде керісінше жоюға бағытталған 

популяция санының өсуі байқалады.  

Осыған  байланысты  ауылшаруашылығында  пестицидтердің  қолданылуы 

қатал түрде реттелуі керек 

 

1  кесте  -  Әлемнің  негізгі  аймақтарындағы  қала  тұрғындарының  санының 

өсу динамикасы 1950-2010 жж.   

Аймақтар 

Қала тұрғындарының саны (%%) 

1950 ж. 

2010 ж. 

Бүкіл әлем            

28 

51 

Дамыған аймақтар 

51 

79 

Дамушы аймақтар 

16 

44 

Европа 

51 

77 

Шығыс Азия       

15 

45 

Оңтүстік Азия           

16 

36 

Африка 

14 

43 

Солтүстік Америка     

63 

80 

Латын Америка    

40 

75 

Австралия және Океания 

62 

83 

 

 

 

44 

 

2 кесте - 2025 жылға Жер бетіндегі тұрғындар санының болжамы 

жүктеу 0,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: