188
туралы естіп ӛскен қаламгер кӛптеген тарихи деректерді зерделейді.
Жазушы ӛз естеліктерінің бірінде: «...Шоқан ӛміріне қатты құмарттым. Мен
Шоқан ӛмірінің бір сәтін іздедім. Тапқан да сияқтымын. Ол – Шоқанның
кеңсе күзетшісінің баласы Мысықтың балшықтан ойыншық мүсін
жасағанын кӛріп, талабын танып, оны ӛзімен бірге оқуға алып кетуі. Әсіресе,
осы оқиға маған қатты ұнап, хикаят жазуға жұмылдырды. «Бала Шоқанды»
осылай жаздым» – дейді. «Бала Шоқан» повесінен алынған үзінді күзекке
Шыңғыс ауылының келгеніне аса қуанған сары бала әрекетінен басталады.
Кейіпкерлері: Шоқан, Мысық, Шоқанның анасы, әкесі, інісі Жақып.
Әрқайсысының мінез ерекшеліктері әңгіме барысында олардың іс-әрекеті
арқылы ашылып отырады. Автор бала Шоқанның барлық әрекетінен жасы-
нан ақылды, мейірбан, байсалды болғанын аңғартады. Автор Мысықтың іс-
әрекеті мен портретінен шағын ғана ӛз әлемінде жетіліп келе жатқан шебер
баланың секемшіл, үркек мінез-құлқын нанымды жеткізеді. Шығарма тілі
жеңіл, баяндау стилі басым.
Ӛнер тақырыбы 5-сыныптағы С.Жүнісовтің «Ақырғы бәйге» әңгімесі-
мен де толыға түседі. Ӛмірі мен ӛнері ӛзінің кӛзі тірісінде аңызға айналған
Ақан сері – 1843-1913 жылдары ӛмір сүрген ірі тұлға. Ақынның ӛмірі мен
шығармашылығы туралы алғаш сӛз қозғаған Мағжан Жұмабаев: «Ақанның
ӛмірі – ертегі ӛмір. Судай сұлу, желдей екпінді, жалпақ жұртқа жат, жұмбақ
ӛмір» деп жазады. Ақан серінің қасіретті тағдыры жайлы Ілияс Жансүгіров
«Құлагер» поэмасын жазды. Ақан серінің ӛмірі туралы жазылған ең кӛлемді
шығарма Сәкен Жүнісовтің роман-дилогиясы. «Ақырғы бәйге» «Ақан сері»
роман-дилогиясынан алынған.
Әңгімеде Ақан сері ӛмірінің бір кезеңі баяндалады. Ақан ӛнері мен
ӛміріне жасалған үлкен опасыздық Құлагер трагедиясы еді. Әңгімеде
Сағынайдың асының салтанаты, Құлагерге берген Күреңбай сыншының
бағасы арқылы жүйрік аттың сұлу сипаты, Кӛкше ӛңірінің сұлу табиғаты
кӛрінеді. Автор әңгімеде қазақтың ұлттық ӛнерінің бағасы, атбегілік ӛнердің
сыры туралы сүйсіндіре сипаттайды. Шығарма идеялық мазмұнында ӛнерге
деген халықтың құрметі мен сүйіспеншілігі танылады. Сонымен қатар оза
шыққан жүйрікті аяғынан шалатын, ӛнерімен ерекшеленген жанға іштарлық
жасайтын қиянатшыл топтың бейнесі айқын танылады. Автор Құлагер
тағдыры арқылы жүйріктерін тұсаулаған кер заманның шындығын кӛрсетеді.
Сӛздің кӛркемдік қуатын пайдалануда Сәкен Жүнісов қазақ әдебие-
тіндегі ӛзіне дейінгі үлгі, дәстүрді ұтымды қолдана отырып, ӛз тарапынан сӛз
мағынасын кеңейтіп, түрлендіріп, ерекше айшықтап қолданған. Шығармада
қазақ тілінің сӛздік қоры еркін пайдаланылған.
Қалмақан Әбдіқадыровтың «Қажымұқан» әңгімесі де сол дәуірде ӛмір
сүрген қазақтың белгілі тұлғасына арналған. Шығарма қазақ халқының
тұңғыш кәсіпқой балуаны Қажымұқан Мұңайтпасовтың ӛмірінен жазылған
автордың осы аттас повесінен алынған. Қажымұқан – қазақ топырағынан қуат
алып, ӛзінің ерен күшін қажырлы еңбегі мен азаматтық намысына жаныған,
жоқшылық ӛмірдің қазанында құрыштай қайнап шыныққан орасан күш иесі.
Ол күрестің бірнеше түрінен әлем чемпионы атанған. Аты аңызға айналған
189
балуан 28 мемлекетте күреске түсіп, 56 медаль иеленген. Қалмақан
Әбдіқадыровтың «Қажымұқан» повесінде балуанның бала күннен күрескер
кезіне дейінгі қалыптасу жолы танылады. Орыс саудагерінің шаруасына
жалданған «Қар күреген баланың» тосын әрекетінен қазақ сахарасының
тылсымындай жойқын күштің бала бойына даруы табиғат берген куат пен
қасиет екендігі байқалады. «Жаяу сүйреген шана» бӛлімінде ауқатты
ортаның әділетсіз, ӛзімшілдігі де қылаң береді. Әңгіменің келесі бӛлімінде де
Қажымұқанның еңбекқорлығы, тӛзімділігі, қажымас қайраты танылады.
Әңгіме желісі тартымды әрі ғибратты, қызғылықты баяндалған. Әңгіме
жанрында кең қамтылатын тақырыптың бірі адамгершілік мәселесі.
5-сыныпта классик жазушы Ғабит Мүсіреповтің «Қазақ солдаты»
романынан «Жаңа достар» әңгімесі алынған. Роман 1945 жылы «Қазақ
батыры» деген атаумен жарық кӛрген. Кейін ӛңделіп қайта жарияланады.
Романда бас кейіпкер Қойрош Сарталиевтің түп тұлғасы Совет Одағының
батыры Қайырғали Смағұловқа негізделіп жазылған. Ұлы Отан соғысына
қатысқан мыңдаған қазақ азаматтарының жиынтық образын сомдау уақыт
талабынан туындаған маңызды шешім саналатын. Қаламгер ӛз кейіпкерінің
балалық шақтан бастау алатын ӛмір талқысын шығармада кӛркем бейнелейді.
Адамның Отанға деген ыстық сезімі балғын шақтағы достықты қадірлеу, ӛз
сеніміне мығым, сертке берік болудан басталатынын автор кейіпкерлердің іс-
әрекеті арқылы аңғартады. Әңгіме басында жағалауда жолыққан үш кейіпкер
арасындағы оқиға бірден дамып, тағдырлас балалардың бір-біріне деген ниет
кӛңілдері шешіліп жүре береді. Бас кейіпкерді ӛз жағында сӛйлету арқылы
оқиға мен кӛңіл толқынысын жеткізетін автор кейіпкердің психологиялық
жайын терең ашады. Кейіпкерлердің жанды бейнесі арқылы шығарманың
идеялық астары танылады. Шығармада адамгершілік, достық тақырыбы еркін
ашылады.
7-сыныпта Ғ.Мүсіреповтің мұнан ӛзге екі әңгімесі оқытылады. Ол
«Ананың анасы» мен «Боранды түнде» әңгімелері.
Автордың «Ананың анасы» әңгімесі – ананың типтік образын сомдаған
кӛркем туынды. Қазақтың жаугершілік заманының шежіресінде кӛркем ӛріл-
ген ана махаббаты арқылы әлеуметтік теңсіздікті, қоғам бейнесін, адамдар
тағдырын, адамзат ӛміріндегі ана рӛлін автор мейлінше кең арнада танытады.
Әңгіме бірнеше адамның баяндауында ӛрбиді. Әңгімедегі уақыт пен
кеңістік те бірнешеу. Әңгіменің алғашқы баяндаушы кейіпкері шәкірт-бала
қарт Әйтілестің әңгімесіне құлақ түрсе, қазына кеуде қарт та кезінде «іргеде
отырып ойына тоқи беретін» құйма құлақ бала болғанын әңгіме ауанында
байқатады. Қазақта кӛркем дүниенің мираскерлік сипаты да аңғарылады.
«Қызды сатып алсаң да қатын, тартып алсаң да қатын» дейтін қоғамның бет-
бейнесін автор мейлінше риясыз ашық кӛрсетеді. Басы бәйгеге тігіліп, бес
қолдан ӛткен байғұс әйелге мұқалмас күш беретін де бір-ақ дүние. Ол –
перзент тағдырына деген ананың байыз таппас жүрегі мен шексіз махаббаты.
Ана парасаты мен ӛр рухына кез-келген сұрапыл күш қарсы тұра алмайтыны
оқиға барысында анықталады. Ана қай ғасырда, қай жағдайда болсын ең биік
тұлға. Егер қоғамда әйелдің рӛлі тӛмен болса, ол анаға берілген баға емес, ол
Достарыңызбен бөлісу: |
