А. А. Сатбекова пед. ғыл док профессор

178 
 
Жайылып тӛрге қарай таңның ағы, 
Кӛрінді ауыл – ауыл маңайдағы. 
Қарайып, ӛрген сиыр түйеменен  
Ауылдың малға толды әрбір жағы. 
 
Ыңыранып қой қотанда таңды кӛріп, 
Күн шықса, жайылысқа кетпек ӛріп. 
Тӛбеттер үй алдына жаңа жатты,  
Түн бойы қой күзеткен, ұйқы бӛліп... 
Осы  ӛлең шумақтарының  әрқайсысында  бір жанды  қимыл-әрекет  бар. 
Енді  ғана  «кел,  шық»  деп  сібірлеп  атып  келе  жатқан  таң  бейнесін  беруде 
автор  «торғайларға  ән  салдырып,  бәйек  қылса»,  «кӛзі  ілініп  тұрған  кӛк 
майсаны тербеп оятып», «шығар күн үшін кӛктің жүзін күлімдетіп, кӛңіліне 
шаттық  орнатса»,  «жердің  буы  мен  кӛктің  суының  кӛкке  қарай  ұмтылуы», 
«қамыстар  суда  күйге  билеп,  құстар  домбырамен  ән  салып»  тұрса  алғашқы 
шумақтарда, енді «шығарын сұлу күннің сезгеннен соң»  «мақтаншақ айдың» 
түсі  қашып,  «тәмам  жұлдыз  бетін  басқандығы»  берілсе,  келесі  шумақтарда 
таң атқаннан кейінгі ауыл кӛрінісі беріледі: «ӛрген сиыр», «жайылысқа ӛруге 
дайын тұрған қотандағы қой» т.б.  
Сонымен  қатар    пейзаждық  бейнелерді  беруде        кез-келген  ӛлеңде 
болсын не прозалық шығармаларда болсын этникалық дәстүрден ауытқымай, 
белгілі  бір  тұрмыс  күйін  суреттеуде  ықпал  етеді.  Осы  сӛзіміздің  дәлелі 
жоғарыдағы  «Шілде»  ӛлеңінің  соңғы  шумақтарында  «таяқты,  жалаң  аяқ 
шалдардың  тұрып,  үйге  сүйкенген  қойларды  ұруы»,  «бір  молданың  шәугім 
ұстап  тысқа  шығып,  арба  айналуы»,  «ауылдағы  қисайған  қос  секілді  қара 
және  дара  үйге»  «Әптиек»  пен  «Құрандарын»  құшақтаған  балалардың 
жиналуы тұтас бір ауыл тұрмысының таңертеңгілік қозғалысын, әрекетін кӛз 
алдымызға елестетіп отыр. Пейзажды құраушы заттық детальдарды кӛру бар 
да,  оның  ӛзіндік  белгісін  тану  бар.  Мәселен,  «жасық  шық»  деген  бір  ғана 
заттық  ұғымның  ӛзінен  терең  мағынаны  тануға  болады.  Неліктен  басқа 
эпитетті емес, ақын «жасық» сӛзін қолданған? Бұл сӛзді тағы қандай тіркесте 
қолдануға  болады?  Жаздың  түніндегі,  әсіресе  таң  алдындағы  шықтың  
салқын  болмай,  жасық  болуының  ӛзі  шілде  айы  түнінің  қаншалықты  жылы 
екенін байқата түседі.  
Ал  С.Сейфуллин  ӛлеңдерінде  табиғат  кӛбінесе  кӛтеріңкі  кӛңіл-күй 
әсерімен суреттеледі:  
Мен келем тау ішінде түнделетіп, 
Аймақты күңірентіп ӛлеңдетіп. 
Астымда ақбоз атым сылаң қағып, 
Жалтақтап құлақтарын елеңдетіп. 
Ақынның  кӛтеріңкі  кӛңіл-күйін  ӛлеңнің  ішіне  ӛзі  қосыла  бойлай 
отырып,  «түн  ішіндегі  тау»      арқылы,  сонымен  қатар  «астындағы    ақ  боз 
атының сылаң қағып, құлақтарын елеңдетуі» арқылы жеткізеді. 

179 
 
Лирик,  кең  құлашты  ақынның    6-сыныптарға  арналған  оқулықта 
берілген  «Далада»  ӛлеңінде  пейзаж  бейнелерін  алты  жасар  асаудың  мінезін 
беруде салыстыра пайдаланған.  
Ақырды асау- 
Жаңғырды дала. 
Тулады, орғыды асау- 
Дүбірлеп, күңіренді дала, 
Қиырсыз дала... 
Орғыды асау айнала- 
Дүбірледі айдала. 
Асаудың жүйіткіген мінезін әрі қарай жалғастыра отырып, ӛлеңнің ӛн 
бойына автор ӛзі енеді: 
Жаңғыртып кең даланы 
Салдым күшті дауыспен ән. 
Әніме қосылды: кең дала,  
Аққулы-қазды шалқар кӛл, 
Қамысты-құрақты  кӛк ӛзен... 
Ӛлеңнің  құрылысында  асау  –  кең  дала,  ақын  –  кең  дала,  яғни  негізгі 
ойға оқырманды кең даланың ерке мінезін беру арқылы әкеліп отыр. «Жаң-
ғырған дала», «күңіренген дала», «қиырсыз дала», «дүбірлеген дала» барлы-
ғы да бір даланың әрқилы бейнесі. 
Сәкен  Сейфуллин  ӛз  шығармаларында  ерлікті,  сұлулықты,  адалдықты 
асқақтата  жырлайды.  Сондай-ақ  ақынның  «Ақсақ  киік»  атты  ӛлеңінде  
«Арқаның  Бетпақ  деген  даласы  бар»  деп  бастап  сол  даланың  «ел  жоқ,  күн 
жоқ» бейнесін, «ӛзенсіз, кӛлсіз»  шӛл дала келбетін кӛрсетеді
1
.  
Бетпақта қысы-жазы ел болмайды, 
Ел жайлау, ӛзен яки кӛл болмайды. 
Бұтасы қу баялыш, қара жусан,  
Кӛгала бетегелі бел болмайды. 
Енді  енсіз  жатқан  айдаланы  суреттеп,  сол  далаға  бойлай  ішкі 
құрылысына тоқталып, сол даланы мекендеуші жан-жануарларға, атап айтсақ 
шӛлдің тағылары құлан, киік жайлы ӛрбітеді: 
Бетпақта елсіз-кӛлсіз ӛсіп-ӛнген, 
Жалғыз-ақ құлан, киік шӛлге кӛнген. 
Келесі шумақтарда  шӛл даладағы шӛптермен таныстырса, 
Бетпақтың кӛкпек, жусан, шӛбі сұйық, 
Сол шӛпті қорек қылған байғұс киік. 
Әрі  қарай  киіктің  «қап-қара  екі  кӛзі  мӛлдіреген,  әдемі  екі  танау 
желбіреген»  деп  кӛріктілігін  суреттейді  де,  ӛлеңнің  соңына  қарай  кеудесіне 
мергеннің  оғы  тиген  ақсақ  киіктің  бейнесі,  яғни  негізгі  ой  осымен 
қорытылады да, жапанда жалғыз келе жатқан ақсақ киіктің мүшкіл халі мына 
шумақ арқылы да аяныштылығын дәлелдей түседі: 
                                                           
1
 Әдебиет. Жалпы білім беретін мектептердің 5 сыныбына арналған оқулық.  А., 
Атамұра 2013. -158 б. 

180 
 
Қиырсыз, Бетпақдала... қураған шӛл... 
Жалғыз-ақ сырғаңдайды қоңылтақ жел. 
Меңіреу... тірі жан жоқ... жып-жылмағай...  
Ел  қайда? Ел алыста – шулаған ел! 
Мағжанның    да  стиль  ерекшелігіне  сай    табиғат  тақырыбындағы 
ӛлеңдерінде  ӛзіндік  торығу,  күйіну  т.б.  басымдығы  назар  аудартады.  Атап 
айтсақ, «Жаралы жан» ӛлеңінде ақын даланы ӛлікке балайды: 
Сар дала бейне ӛлік сұлап жатқан, 
Кебіндей ақ селеулер бетін жапқан. 
Тау да жоқ, орман да жоқ, ӛзенде жоқ, 
Сәуле емес, қан шашып тұр күні батқан. 
 Зерттеуші  С.  Қирабаев:  «Қазақ  даласының  табиғатын    Мағжан  таза, 
пәк  күйінде  кӛргісі  келеді.    Адам  мен  табиғатты  ол  тұтастықта  таниды.  
Табиғатта  адам  сияқты  кейде  кӛңілді,  кейде  мұңды.    Соған  лайық  ақын  да 
оны  әр  күйде  суреттейді.  Бірде  ол  дала  бетін  жапқан    жасыл  шӛптер  мен 
асқар тау,  балдан тәтті сулар кӛрсе, кейде сол даланы  кебін оранған ӛлікке 
теңейді.  ...Олар да  ойда,  сезім де еркін,  сыршыл, нәзік,  мұңды кӛңіл күйі  
аралас жүреді»,
1
  - деп байқатады.  
Күншығыстан таң келеді, мен келем, 
Кӛк күңіренеді, мен де кӛктей күңіренем. 
Жердің жүзін қараңғылық қаптаған 
Жер жүзіне нұр беремін, күн берем,– деп ақын ӛзін «таң», «күңіренген 
кӛк», «қараңғылық», «нұр беретін күн» болып шығады соңында. 
Байқап отырғанымыздай кӛркем сӛздегі пейзаждың атқаратын қызметі 
әралуан. Ол бірде кӛркем шығарма мәтініне бояулық реңк ғана үстеп тұрса, 
бірде алдағы орындалатын оқиғаларға оқырманын  психологиялық тұрғыдан 
дайындап отырады. Енді бірде автордың шығармаға деген ӛзіндік кӛзқарасын 
беріп тұрады және мәтін идеясының  тұтастай ашылуына арқау болады.  
Сондықтан  лирикалық шығармаларды оқытудың негізгі ұстанымдары 
мен  бағыттарын  айқындай  отырып,  әр  мәтінді  талдаудың  ӛзіндік  жүйесін 
жасау  қажеттігі  туындайды.    Мұғалім      мәтінді  талдап  тану  арқылы  автор 
ойына,  болмысына  жақындайды.  Сол  арқылы  оқушыларды  да  дұрыс  арнаға 
бағыттай алады.  
Лирикалық шығармаларды оқытуда кіріспе  жұмыстардың маңызы. 
Лирикалық шығарманы оқыр алдындағы кіріспе жұмыстар әр тақырыптың ӛз 
ерекшелігіне  қарай  талданып  алынады.  Кіріспе  жұмыстың  мазмұны  оның 
мақсатынан туындайды. Шығарманың ерекшелігі,  ӛткен  тақырыпқа байла-
ныстылығы,    оқушының  дайындық  дәрежесі  —  түгел  ескеріледі.    Кіріспе 
жұмыстардың  формасы  мен  мазмұны  да  әрқалай  болып  келеді.  Мысалы:  
Мұғалімнің  кіріспе  сӛзі,    сыныппен  жүргізілетін  әңгіме,  тақырыпқа  кіріспе 
әңгіме, тақырыпқа қатысты сұрақ-жауап, анкета,   экскурция,  иллюстративті 
материалдар  мен    кинофильмдер  кӛрсету,  әдеби-шығармашылық  ой-толғау-
лар  жазу,  аудио  мәтін  тыңдату,  үн  таспа  тыңдау,  сӛздік  жұмыстар  жүргізу, 
                                                           
1
 Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет.- А.: «Ғылым», 2001.-99 б.