37
танытатын және адамға тәрбие беретін құрал деген анықтаманы бірте-бірте
шәкірттер санасына ұялату керек. Ал жоғарғы кластарда бұның үстіне кӛркем
әдебиеттің жаратылысы мен ӛзіне жас ерекшелігі туралы балалардың ұғымын
кеңітіп, әрі тереңдету, материалды сын кӛзімен оқу, анализ жасағанда типтер
мен образдарды терең тану, әдебиет стилін білу т.б. керек болады»
1
- деген
пікір білдіреді. Ә.Үсенов жаңа сабақты үш топқа бӛліп кӛрсетеді:
1.Оқушыларды тарихи және тарихи-әдеби материалдармен таныстыру;
2.Шығарма тексін оқытып, жақсы таныстыру;
3.Шығарманы талдап, анализ беру.
Мақалада тӛменгі сыныптар мен жоғары сынаптардағы материалдың
кӛлеміне қарай тӛменгі сыныптарда сыныптағы талдау жұмыстарына кӛбірек
орын беріліп, кӛлемі үлкендеу шығармаларды жоғары сыныптарға беруге
болатынын айтуы автордың әдіскер ретінде оқушының жас ерекшелігі мен
қабілетін дұрыс саралай алғандығын танытады. Сондай-ақ мұғалім сыныпта
ӛз бетімен орындалатын жұмыстарға бағыт беріп, басшылық жасауы керек
деген ой арқылы да шығармашылық сабақ мәселесіне жақындай түседі.
Автор мәтінді оқыту жолдарын, мазмұндап айту, жас ерекшелігіне қарай
талдау жасату, шығармадағы характер, тип, образ, шығарма композициясы,
сюжеті, шығарма тілі, кӛркемдік құны, әдісі, стилі, шығармадағы мазмұн мен
форма т.б. ерекшеліктеріне кӛңіл бӛлгізу керектігін айтады. Әдебиеттің пән
ретіндегі ерекшелігін басқа пәндермен салыстыра кӛрсету керек деген де ой
айтылған. Жалпы алғанда, бұл мақаланың бағалы жағы — сол тұстағы оқыту
дәрежесіне қарағанда алғаш осы күнгі шығарма талдау жолдарын кӛрсетуінде
байқалады. Солай бола тұра, әдістемелік бұл тарапты айтылған автордың ой-
пікірлерінің белгілі бір ғылыми-теориялық негіздері жоқтығы байқалады.
Мақалада әдіс пен тәсілдің ара жігі айқын емес.
Ә.Үсенов «Кӛркем әдебиет сабағының түрлері» атты мақаласында:
«Сабақ дегеніміз — алдына қойған анық мақсаты бар, оқушыларға білім
беріп, оларды әртүрлі жаттығу жұмыстарымен қаруландыратын, оқу
процесін ұйымдастырып, оқушыларды үздіксіз тәрбиелеп отыратын
жұмыстың түрі» деген нақты анықтама береді
2
.
1936 жылы «Ауыл мұғалімі» журналының №9-санында жарық кӛрген.
А.Кӛшімбаевтың «Қазақтың орталау мектептеріне арналған әдебиеттік оқу
программасының схемасы», «Ауыл мұғалімі» журналының 1938 жылғы №18-
санында, М.Жүнісовтің «Абай мектепте» деген мақаласы «Коммунист»
газетінің 1940 жылғы 15-қазан айындағы санында, Ә.Қасымбековтің
«Абайдың ұстаздық қызметі» атты мақаласы «Жаңа ауыл» басылымының
1940 жылғы 20-қыркүйектегі санында тағы да басқа осы тектес мақалалар
жарияланған.
Отызыншы, қырқыншы жылдарда жарық кӛрген бұл мақалаларда қазақ
әдебиетінің жалпы мәселелері, алғашқы оқу құралдарының сапасы, партия
1
Сонда, 12 б.
2
Үсенов Ә. Кӛркем әдебиет сабағының түрлері //«Ауыл мұғалімі журналы» №4,1936.
- 11 б.
38
қаулыларының орындалуы, саяси-әлеуметтік мәселердің сол кездегі әдебиет
пәніндегі қамтылуы, әдебиет пәнінің идеологиялық ықпалы, оқу бағдарла-
маларының кемшіл тұстары сӛз болады.
Қырқыншы жалдарға дейін қазақ әдебиетінің әдістемесінің қалыптасу
кезеңі болды деуге болады. Бұл қалыптасу бірнеше бағыттағы үдерістен
кӛрінеді: осы кезеңде мектептің сабақ жүйесі қалыптасты, яғни жалпыға
бірдей орталау және орта білім беру жүйесі құрылды; әдебиет оқулықта-
рының ғылыми-әдістемелік, материалдық базасы қалыптасу үстінде болды;
оқу бағдарламалары мен оқулықтарының әдістемелік құрал ретіндегі рӛлі
күшейе түсті. Әдебиет оқулықтарының оқушы мен мұғалімнің сүйенетін
негізгі құрал ретіндегі рӛлінің күшейуі ендігі жерде әдістемелік жүйесін де
нығайту талабын туғызды. Ендігі жерде мектеп оқулықтарына әдістемелік
нұсқаулардың жазылу қажеттігін туындатты. Сол тұстағы идеологияның
әсерінен мектепте оқылатын ақын-жазушыларды іріктеу үлкен жауапкер-
шілікпен жүзеге асырылуы себепті, ендігі жерде жеке ақын-жазушылар ӛмірі
мен шығармашылығын мұғалімдерге түсіндіруге арналған танымдық
мазмұндағы кітапшалар пайда болды.
Қ.Жармағамбетовтің «Жамбыл Жабаевтың ӛмірі мен творчествосы»
(1955), С.Сейітовтің «Тайыр Жароков творчествосы» (1955), «Ғабит
Мүсірепов творчествосы» (1955), А.Нұрқатовтың «М.Әуезов творчествосы»
(1956) деген кітапшалар жарық кӛрді. Бұл кітапшаларда арнайы әдістемелік
нұсқау болмағанымен, әдебиет материалы ретінде шығармаларға түсініктеме
жасалған.
1957 жылы С.Тілешованың «V класта кӛркем шығармаларды оқыту
жолдары» атты мұғалімдерге арналған кӛмекші құралы жарық кӛрді. Бұл
әдістемелік құралда да шығарманың идеялық мәнін ашу туралы сол тұстағы
талап пен жетекші бағытқа нұсқау жасалады: «Мұғалім шығарманың
идеялық, тақырыптық құндылығына кӛп кӛңіл бӛлсін, яғни автордың
айтпақшы болған шығармадағы негізгі, түйінді пікірді оқушыларға жеткізу
басты міндет болып саналсын»
1
-деген пікір жазады. Осының ӛзінен қазақ
әдебиетінде 50 жылдарда да авторитарлық жүйенің басымдығы кӛрініс
береді.
С.Тілешованың аталған әдістемелік құралында бір сыныпқа берілген
әдебиет пәні материалы түгел қамтылған. Яғни 5-сынып оқулығына жазылған
алғашқы әдістемелік нұсқау болып табылады.
1957 жылы М.Шәріпованың «Х класта М.Әуезовтің «Абай», «Абай
жолы» романдарының кейіпкерлерін талдау» деп аталған әдістемелік кітап-
шасы жарық кӛрді. Кітапшада оқушылардың жан-жақты дайындығына кӛңіл
бӛлу, оқушыларды іздендіруге жол ашу, мәтінмен жұмыс жүргізудің кейбір
әдістері ұсынылған
2
.
1
Тілешова С. Ү класта кӛркем шығармаларды оқыту жолдары. – А., Мектеп, 1957. –
42 б.
2
Шәріпова М. Х класта М.Әуезовтің «Абай», «Абай жолы» романдарының
кейіпкерлерін талдау. –А., Мектеп, 1957.
Достарыңызбен бөлісу: |
