А. А. Сатбекова пед. ғыл док профессор

200 
 
Тұрақты  сӛз  тіркесі:  «Секем  алды,  тӛбе  құйқаңды  шымырлатып»; 
ауыспалы  мағынадағы  сӛздер:  «кӛзі  шалып  қалды»,  «кӛзін  қадап  қалды», 
«дүниенің табалдырығы», «салшы ӛнеріңді» т.б.  
Шығарманың композициясы:  
Оқиғаның  басталуы:  Екі  салт  аттының  жолға  шығуы.  Күйшілердің 
әңгімесі. 
Оқиға  байланысы:  Жапанда  жалғыз  нардың  кезігуі,  ботасы  ӛлген 
аруананың  зары.  Естеместің  домбырасына  тіл  бітіруі,  жолаушылардың 
жалғыз қараша үйге келуі. 
Оқиғаның  шиеленісуі:  Қыздың  «екі  күйші  ӛнерлеріңді  бірдей 
салыңдар», - деп қолқа салуы.  
Оқиғаның  шарықтау  шегі:  Естемес  күйшінің  ӛнері,  «Нар  идірген» 
күйінің дүниеге келуі. 
Оқиғаның шешімі: Естеместің жолын жас жігітке беруі. 
Шығармадағы  образдар  жүйесі:    Естемес  -  жасы  елуді  алқымдырған, 
әдемі,  дӛңгелек  қара  сақалды,  кішілеу  ӛткір  қоңыр  кӛзі  биік  қабағының 
астында терең ұялаған қағылез кісі. 
Оразымбет  -  астында  жалын  ӛрген  қылаң  бесті,  үстінде  ӛңіріне  зер 
ұстаған кӛк мақпал қамзол, талдырмаш белін қызыл үдері белбеумен қынай 
буған,  тӛбесін кӛк мақпалмен тыстаған құндыз бӛрік киген жас жігіт.  
Жаңыл  -  жасы  он  алты  -  он  жетілер  шамасында.  Қою  қара  қасты, 
мӛлдіреген қара кӛзді, дӛңгелек жүзді, қара торының сұлуы.  
Кейіпкердің  күйініші  –  «...күйімді  үлгі  етсең  де,  ӛмірімді  үлгі  етпе. 
Жас елуге келді. Менің ӛмірім тұрлаусыз болып барады. Қанша ел кӛрсем де, 
қайтып  оралар  бір  қазығым  жоқ.  Жар  сүймей,  бала  сүймей  кетіп  барам. 
Енді бір айналғанша қарттық келеді. Нағыз от басының жылуын аңсайтын 
кез сонда болар».  
Сүйініші    -  «Естемес  Жаңылдың  кӛзіне  ұзағырақ  қарады.  Қыз  кӛзіне 
кӛзі түсіп кеткенде, жүрегі бүлк ете қалды. «Сақалды басыммен сабырдан 
айырылғаным  қалай»  деп  кейіді  ӛзіне.  Бірақ  кӛңілі  құрғыры  бір  нәрсеге 
талпынып  алып  барады.  Сонау  бір  жастық  шағы  қайта  оралғандай  еліре 
құмартады. Талайдан аңсағанын кӛргендей кӛз жазғысы келмейді».  
Шығарманы  оқыту  барысында  «Нар  идірген»  күйін  тындату  қажеттігі 
айқын. 
Нысанға алынған шығармаларды талдауда ұсынатын ортақ модель: 

201 
 
 
 
Оқушылардың  шығарманың  кӛркем  компоненттерімен  жүргізетін 
жұмыстарын жүйелі танымдық үдеріске ұластыру әдеби білімді тереңдетуге 
бірден-бір  септігін  тиігізері  анық.  Шығарманың  кӛркем  компоненттерін 
топтық,  жұптық  жұмыстарға,  оқушылардың  ӛздік  жұмыстарына  бағыттау 
бірден бір тиімді жол екені тәжірибеден анықталып келеді.   
Мектеп  практикасында  кӛбіне  кӛркем  туындыны  түр  мен  мазмұн 
бірлігінде  талдау  жағы  кемшін    соғып  жатады.    Кӛркем  шығарманы  орта 
мектепте оқып-үйренудің ғылыми-әдістемелік жүйесін тұтастықта қарастыр-
ғанда ғана оқушылардың әдеби  білім мазмұны байи түседі.  
Жоғары сыныптарда әдеби шығарманы оқыту мәселелері әлі де толық 
шешімін  таппай  келеді.  Оның  ӛзіндік  себебі  де  жоқ  емес.  Жоғары 
сыныптарда  әдеби  шығарманы  проблемалық  мәселелері  жағынан  талдау,  
әдеби  деталь  арқылы  шығарманың  идеялық  ӛзегіне  жол  салу,  әдеби 
туындыдағы  образ,  кейіпкерлер  жүйесі,  кӛркем  бейнелердің  мінез-құлық 
әлемі,  сюжеттік  оқиғалар  желісі,  композициялық  құрылым  секілді  мәселе-
лерін талдаудың әдістемелік жолдары арнайы зерттелмей келеді. 

202 
 
Оқушылардың  ойлау  белсенділігін  арттыруға  жетелеу,    нәтижеге 
бағытталған  іс-әрекеттер  жасау  тікелей  талдаумен  байланысты  екені  анық. 
Осыдан  талдаудың  әдістемелік  жүйесін    бүгінгі  қоғамдық-әлеуметтік 
сұраным-талаптарына сәйкес жетілдіру  қажет екені туындайды. Сол  себепті, 
мәселені  тиімді  шешу,  талдаудың  ұтымды  да  оңтайлы  жаңа  жолдарын  табу  
айқын  міндет. Сонда мұғалім шәкірттерін шығарма әлеміне еркін бойлатып, 
ізденушілік  бағыт,  бағдар    бере  алады.  Пәннің  оқытылу  мақсат-міндеті 
орындалады, білімнің сапасы артады. 
 
Ӛзін-ӛзі тексеру сҧрақтары мен тапсырмалары: 
 
1.Жалпы  білім  беретін  мектептердің  орта  буынында  оқылатын  эпикалық 
шығармаларды жанры жағынан топтастырыңыз. 
2. 5-8  сыныптарда  оқылатын  прозалық  шығармаларды  тақырыптық  жағынан 
жүйелеңіз. 
3.Прозалық шығармаларды оқытудың ӛзіндік ерешелігі қандай? 
4.Прозалық  шығармаларды  оқыту  әдіс-тәсілдерін  қарастырған  әдіскер-
ғалымдардың еңбектерінен методологиялық карта түзіңіз. 
5.Орта  буын  сыныптарда  оқылатын  бір  шығармаға  талдау  жұмысын 
жүргізіңіз. 
6.Прозалық  шығармаларда  талданатын  құрамды  элементтерді  саралап 
жазыңыз. 
 
Әдебиеттер тізімі: 
Қоңыратбаев Ә. Әдебиетті оқыту методикасы. – А., Мектеп, 1985. 
1.Богданова 
О.Ю.  Особенности  изучения  эпических  произведений.                        
В пособии: Методика преподавания литературы в средних специальных учеб-
ных заведениях / Под ред. А. Д. Жижиной. – М., 1987.  
2.Голубков В. В. Методика преподавания литературы. – М., 1962.  
 
Қосымша: 
1.Тасболатов Қ. М.О.Әуезовтің творчествосын орта мектепте оқыту.  пед.ғыл. 
канд.ғыл. дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация.– А., 1972 -300 б. 
2.Бітібаева Қ. Әдебиет пәнін оқытудың тиімді жолдары. (Мұғалімдерге 
арналған кӛмекші құрал) А., Рауан, 1990. –200 б. 
3.Қалиев С. Мектепте Ғ.Мүсірепов шығармаларын оқыту жолдары.- А.  1974. 
4.Сманов Б. С.Мұқановтың «Ботагӛз» романын оқыту  /оқу-әдістемелік  
құрал/ - А., Білім, 2000. – 87 б.  
5.С.Қирабаев.  Мектеп және қазақ әдебиеті     (Мұғалімдерге арналған  
кӛмекші құрал. –А.,  Мектеп, 1979. –90 б. 
6. «Қазақ әдебиеті» оқулығына әдістемелік нұсқау 10-сыныпқа арналған / 
Қирабаев С., Мырзағалиев Қ. - Толық. 2-ші басылуы.–А., Рауан, 1998. - 224 б. 
7.Елікбаев  Қ.  Ж.Аймауытов  шығармашылығын  оқыту  жолдары  А.,  Респуб-
ликалық баспа кабинеті, 1997.-96 б.