190
сол қоғамның әлеуметтік жағдайының тӛмендігін аңғартатынын автор ашық
кӛрсетеді. Шығарма тілі кӛркем. Шығармада кӛркем образдар типтік сипатта
кӛрінеді.
Жазушы «Боранды түнде» әңгімесінде ауыл үй, ағайын арасында
болатын ӛкпе-назды оқиғаның бастапқы түрткісі ретінде ала отырып, тосын
жайлы, қызықты сюжет жасайды. Оқиға бірінші жақта баяндалады. Автор
кейіпкерлер әлемін баяндаушы «боқмұрынның» сәби кӛңілі мен дүниетаны-
мы шеңберіне сыйғызып, бала танымына лайық, шынайы суреттейді. Ӛзі
қатарлы қыз қылығынан ұялып, үлкендерден тосылған баланың «кӛл
жағасында кездессе, қоғажаймен ышқындырып-ышқындырып
алатын қыздың
ӛзі екен» деп кіжінуі балаға тән мінез-құлықты аша түседі. Шығармада бала
мінезі, іс-әрекеті нанымды суреттеледі. Автор сомдаған Қайсар бейнесінде
сал-серілерге тұлғалық ұқсастық бар. Қаламгер шағын шығарма желісінде
барлық кейіпкерлерінің образын бермей, кей кейіпкерлерінің болмысын:
«...қол іске бара алмайтын адам», «...шалқып сӛйлейтін, есіп отыратын адам»
деген сияқты бірер сӛзбен-ақ мінездейді. Күреңтӛбел ат пен құмай тазы
Кӛкдауыл арқылы қазақ тұрмысындағы аңшылық кәсіптің бағасын танытады.
Әңгімеде ұлттық салт-дәстүрдің кӛріністері қазақ ауылдарының тұрмысына
сай кӛрсетілген. Әңгіме желісінен зілсіз, жеңіл юмор байқалады. Оқиғаның
күтпеген
арнаға бұрылуы, оқырманын қызықтырып, жетелеп отырады.
Достық, аламгершілік мәселелер Қабдеш Жұмаділовтің
«Қозыкүрең»
әңгімесінде де кӛркем ӛріледі. Әңгімеде халықтар достығы тақырыбы, туған
жерге сүйіспеншілік мәселесі кӛтеріледі. Автордың «Сәйгүліктер» повесінен
алынған үзіндіде кӛршілес қоныс тепкен қазақ пен қырғыз елінің достық
қарым-қатынасы баяндалады. Екі елдің бір-біріне ықылас-пейілі айнымай,
ынтымақ, бірлік әкеден балаға жалғасты салтанат құрғаны аға буын Ералы
мен Жұманның, кейіндеп Ағыбай мен Тӛреқұлдың қарым-қатынасынан
айқын кӛрінеді. Әңгімеде адамдар қарым-қатынасы үшін аса зәру жақсы-
лықты бағалау, әке аманатына адал болу сияқты ізгі қасиеттерді дәріптейді,
адамгершілік тұғырына кӛтереді. Автор адамзат ұрпағы үшін қастерлі ұғым
Отан, ынтымақ екендігін шығарманың ӛн бойына ӛзек ете отырып, сыналап
жеткізеді. Кӛршілес екі елдің түрі, тілі, салт-дәстүрі, ұлттық құндылықтары
да бір-біріне ӛте жақын. Автор шығарма кейіпкері Ержанның пайымы арқы-
лы шығарманың идеялық астарына жол салады.
Шығармада екі уақыт кеңістігі кӛрінеді: алғашқысы, Ағыбай отба-
сының қырғыз досының үйіне қонақ болып келуі болса, екінші уақыт
кеңістігінде Тӛреқұлдың әңгімесі арқылы Қозыкүрең басындағы жайт баян
етіледі. Жылқы – текті мал. «Айшылық жолды алты аттап, ... елсіз-сусыз
шӛлдерден, асу бермес белдерден ӛтіп, туған жерге» сүлдері жеткен
Қозыкүреңнің әрекеті, елім, Отаным деген әр азаматқа ӛнеге екендігі анық.
Туған жерге мал екеш малдың да шексіз махаббаты Саяқбай әңгімесіндегі
Қозыкүреңнің іс-әрекеті арқылы әсерлі ӛріледі. Қазақ халқының жылқы
малына деген сүйіспеншілігі танылады. Қозыкүреңнің жершілдігін, табиғат
перзенті жылқы малына деген сүйіспеншілік кӛзқарасты талдау барысында
191
таныту кӛзделеді. Шығарманың тілі кӛркем, идеялық мазмұны терең, сюжет-
тік желісі қызғылықты.
5-сыныптағы Нәсіреддин Сералиевтің «Аңсау» әңгімесінде қоғамдағы
ұрпақ тәрбиесі сӛз етіледі.
Ата мен немере арасындағы қарым-қатынастар,
атасын аңсап жүрген бала сағынышы – бүгінгі ӛмір ӛзгерісінде таныс дүние.
Қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық дамудың қала ӛміріне ӛзгеріс әкеліп,
ауыл мен қаланың ара жігін алшақтатқаны жасырын емес. Ӛмір-тірлігі ауыл-
мен байланысты аға қауым ауылды жайлап, жас буынның қалаға тартылуы
да заңдылық сияқты. Бұл екіге жарылу қазақ қауымының әкеден-балаға жал-
ғасты болып келген үлгі-ӛнегесіне, тәрбиесіне де сызат түсірмей қоймағаны
мәлім. Автор қоғамдағы осындай күрмеуі қиын күрделі мәселені шағын ғана
әңгіме сюжеті арқылы шебер ӛрбітеді. Қалада туған баланың ауылмен бай-
ланысы сиреген сайын тағылым тамыры тартылып, ұлттық тәрбиенің солғын
тартатынын қарияның немерелері жайлы ойлары арқылы байқатады.
Ата мен
немере арасындағы сүйіспеншілік, ұлттық құндылықтарды ұрпақ бойына
дарытатын аға буынның тәрбие-тағылымдық, отбасылық орны деген мәселе-
лер шығарманың идеялық ӛзегіне арқау болады. Сүйіспеншілігі мен махаб-
баты берік отбасында ғана ұлттық құндылықтар салтанат құратынын автор
Ермектің атасына деген сезімі арқылы, келіншектің қария алдындағы ізет,
құрметі арқылы шынайы жеткізеді. Әңгіме тілі жеңіл, кейіпкерлер әлемі
шынайы. Үш кейіпкердің арасында ӛрбитін шағын сюжет арқылы автор
үлкен қоғамдық-әлеуметтік ойларды туындатады. Шығармада автордың
ӛзіне тән («балапан тал», «даланың жілік майындай таза ауа», «саяжол»,
«күлбіреу» сияқты) сӛз қолданыстары мен диалект сӛздер («қоналқы бӛлме»,
«талмау», «зәңкиген») де кездеседі.
Дәл осындай қоғамдық-әлеуметтік мәселе Тӛлен Әбдіковтің «Қонақ-
тар» әңгімесіне де арқау болған. Екі әңгімені сабақтастыра оқыту жас буынға
аға ұрпақ тағылымы мен тәрбиесінің бағасын тануына септігін тиігізеді.
Лирикалық шығармаларда кең қамтылған оқу-білім тақырыбы әңгіме
жанры арқылы ба берілген. Бұл тақырыпқа 2013 жылғы оқу бағдарламасына
қайта оралған (аталған әңгіме 75-90 жылдардағы әдебиет бағдарламасында
оқытылған) Б.Майлиннің «Түйебай» әңгімесін атауға болады. Б.Майлиннің
ағартушылық кӛзқарасы «Алғашқы сабақ», «Ауыл мектебі», «Бақберген
мектебі», «Түйебай» әңгіме, пьесаларында еркін танылады. Жазушы кӛбіне
оқудың мән-мағынасын қарапайым сюжетпен адамдар тағдырының шынайы
кӛрінісі арқылы шебер жеткізеді. «Түйебай» әңгімесі әлеуметтік жағдайға
тәуелсіз балалықтың бал дәуренін еркін кешкен ауыл балаларының сол
жылы молдаға оқуға баруынан басталады. Ескіше оқуының мағынасыздығын
танытқысы келген автор молданың портретін беруде жағымсыз кӛніл-күй
қалыптастырса, іс-әрекеті арқылы әділетсіз қоғамның бет-бейнесін ашық
кӛрсетеді. Ӛздері жалшылықта, жоқшылық тауқыметін тартып жүрсе де, ата-
анасы Түйебайды молдаға оқуға береді. Қай заманда болмасын болсын оқуға
деген кӛзқарас жоғары. Дегенмен, молда оқуының балаға берері аз,
мағынасыз. Молданың қатал тәртібі мен талабының астарында әлеуметтік
теңсіздік мәселесі бой кӛрсетеді. Автор «Сен бақыттысың ғой» деген сӛзді
