8-сынып Сабақ № Күні: Тақырыбы

(10+1-2 мин)

1) Негізгі климат қалыптастырушы факторларды атаңдар.

2) Күн радиациясы дегеніміз не?

3) Күн радиациясының қандай түрлерін білесіңдер?

4) Картадан Қазақстан аумағында жиынтық күн радиациясының таралуын анықтап, оның әр түрлі болу себебін түсіндіріңдер.

1) Күн радиациясы, атмосфера циркуляциясы, төсеніш беті

2) Күн радиациясы дегеніміз – Күннен шығатын сәулелі қуат.

3) Күн радиациясының түрлері – тура, шашыранды, жиынтық, жұтылған, шағылысқан

4) Жиынтық күн радиациясы солтүстіктен оңтүстікке қарай артады. Бұл оның қоңыржай ендігінің оңтүстігіне қарай орналасуына байланысты болатын құбылыс.

2) Ауаның қысымы дегеніміз не?

3) Жер бетінде температураның жылдық өзгерісіне қандай факторлар әсер етеді?

4) Бір тәулік ішінде температура қандай себептерге байланысты өзгереді?

5) Биіктеген сайын ауа температурасы қалай өзгереді? Оның себебі неде?

2) Ауаның қысымы дегеніміз ауаның жер бетіне түсіретін салмағы.

3) Жыл мезгілдерінің өзгеруіне байланысты, яғни Жердің Күнді айнала қозғалуына байланысты жыл бойында температураның таралуы өзгереді.

4) Күн мен түннің ауысуына байланысты, яғни Жердің өз білігінен айналуы әсер етеді.

5) Биіктеген сайын ауа температурасы төмендейді. Күн сәулелері ауадан кідіріссіз өтіп, оны тікелей қыздырмайды. Ең алдымен жер беті жылынып, содан кейін ауаға тарайды.

1. Атмосфераның циркуляциясы. Ауа массалары.

2. Ауаның қысымы

3. Желдер

4. Қазақстан аумағында ауа температурасының таралуы

Мұғалім жоспардың әр бөліміне қысқаша сипаттама жасап, қалғанын оқушыларға өздері сипаттайтындай тапсырмалар мен сұрақтар беру арқылы меңгертеді.

1. Мұғаліммен бірге талқылай отырып, атмосфераның төменгі бөлігі тропосферада ауа ағындарының болатындығы мен оның әрдайым қозғалыста, сипаты бойынша әр түрлі болатынын анықтайды. Кейін Қазақстан аумағына әсер ететін ауа массаларының типтерін анықтайды: олар үшеу – арктикалық, қоңыржай (полярлық) және тропиктік.

2. Қысымның таралуына сипаттама береді: Қазақстан аумағында қысым біркелкі таралмаған, мұнда қысымның маусымдық өзгеруі байқалады. Оған Сібір антициклоны мен оның о-б тармағы – Воейков белдеуі, Азор антициклонының шығыс тармағы әсерін тигізеді. Кейін республиканың әр жеріндегі қысымның мөлшерін қарастыра келе, оның таралу ерекшелігіне тоқталып кетеді.

3. Желдің таралуы атмосфера қысымының таралуы мен жер бедеріне тікелей байланысты екенін анықтайды. Желдің маңызын анықтап, республикадағы оның орташа температуралары мен жергілікті желдерінің түрлерін анықтайды: Қазақстан жерінде тау аңғарлық, сайқан, ебі, шілік желдері, дауыл соғады.

4. Қазақстан аумағында ауа температурасының таралу ерекшеліктерін анықтайды: ол аумақтың созыңқы болуына және жер бедеріне байланысты. Орташа жылдық температура: солтүстікте 0,4°С-ден оңтүстікте 13,7°С-ге дейін. Ең суық ай – қаңтардың айының орташа темп. солтүстікте -19°С, оңтүстікте -1,5°С. Ең суық жер Атбасар -57°С, ең жылы ай – шілде айының орташа темп. солтүстікте 19°С, оңтүстікте 28-30°С, ең жоғары темп-лар солт-те 41°С, оңт-те 47°С. Температура инверсиясы – қысқы уақытта тау алдында, тау аралық қазаншұңқырларда, өзен аңғарларынан тау беткейлеріне биіктеген темп-ның сайын жоғарылауы. Ал шілде айында биіктеген сайын ауа темп-сы төмендейді. Орташа жылдық амплитудасын анықтайды.

2. Климат картасы бойынша қаңтар мен шілде айларының орта температураның солтүстіктен оңтүстікке, батыстан шығысқа қарай қалай өзгеретінін байқау. Себебін түсіндіру

Қытай жеріндегі Ебі-Нұр көлінің үстінде жоғары қысым әсерінен п.б.

60-80 м/с, Орта Азиядан Жоңғар қақпасы арқылы Алакөлге (о-ш-тан с-б-қа қарай), 70-100 күндей соғады

Желдің ішкі температурасы айналасының температурасынан 8-10°С.

2) Сайқан желі

Алакөл үстінде жоғары қысым орнағанда п.б.

50-60 м/с, с-б-тан о-ш-қа қарай Ебі желіне кері бағытта, 2-3 тәулікке созылуы мүмкін

Алакөл ойысында темп. 30-37°С-қа төмендейді. Көл деңгейі 1 м-ге көтеріледі. Қыркүйек – сәір айларында күшті соғады

3) Шілік желі

Шілік өзенінің бастау алатын мұздықтар өңіріндегі салқын ауаның Іле аңғарына қарай ығысуынан пайда болады

8-10 м/с, күндіз с-б-тан о-ш-қа қарай, түнде о-ш-тан с-б-қа қарай соғады

Бір тәулік ішінде бағытын өзгертеді, қыста үдей соққан жел қарды ұшырып, жол қатынасын қиындатады

4) Арыстанды-Қарабас

Қаратау жотасының о-б беткейіндегі Арыстанды өзенінің аңғарымен соғады.

35 м/с, солтүстіктен соғып тұрады

Мойынқұмның үстімен өткенде құмды қара бұрқасын тұрады

5) Қордай желі

Жамбыл облысының о-ш-дағы Жетіжол жоотасы мен Кіндіктас тау аңғарларындағы Қордай асуының үстінен соғады

40 м/с, 55 күн күшті соғады

Қыста Сібір антициклоны орнаған кезде жылдамдығы артады

6) Мұғалжар желі

Мұғалжар тауынан соғады

50 м/с, оңтүстік және о-б-тан соғады

Күзде батыстан және с-б-тан келетін циклон әсерінен п.б.

2. Қаңтар және шілде айларында ауа темп-сы солтүстіктен оңтүстікке қарай жоғарылайды, батыстан шығысқа қарай да төмендейді.

2. Руспублика аумағында Ебі, Сайқан, Шілік, Арыстанды-Қарабас, Қордай, Мұғалжар

1) Қазақстан аумағында ауа температуратсының таралуына қандай факторлар әсер етеді?

2) Қазақстан аумағында орташа жылдық температураның таралуы, оның себептері

3) Климат картасына қарай отырыпең суық және ең жылы айлардағы ауа температурасының таралу заңдылығын анықтау

1) Қазақстан аумағының созылып жатуына, сондай-ақ жер бедерінің әртүрлілігіне байланысты ауа температурасыәркелкі тараған.

2) Қазақстан аумағында орташа жылдық температура солтүстікте 0,4°С-ден оңтүстікте 13,7°С-ге дейін көтеріледі, себебі жазықты, аласа таулы жерлерде ауа температурасы солтүстіктен оңтүстікке қарай артады, ал биік таулы жерлерде биіктік бойынша өзгереді.

3) Жалпы қаңтар айының орташа температурасы солтүстіктен оңтүстікке қарай -19°С-ден -1,5°С-ге дейін артады, шілде айының орташа температурасы солтүстікте 19°С-ден оңтгүстікте 28-30°С-ге дейін артады.

1. 
   Қазақстан аумағында жауын-шашынның таралу ерекшеліктері
   
2. 
   Жауын-шашынның жыл маусымдарына байланысты таралуы.
   
3. 
   Қар жамылғысы
   
4. 
   Ылғалдану коэффициенті
   
5. 
   Климаттың адам баласының шаруашылық әрекетіне әсерлері
   
6. 
   Қазақстандағы атмосфералық құбылыстар
   

1. Мыналарды анықтап, жазып алады: Қазақстанда жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 130-1600 мм. Оның ең аз мөлшері Арал-Балқаш маңында 100-130 мм, ең көп мөлшері Батыс Алтайда 1600 мм.

Мыналарды біліп есте сақтайды: республиканың жазық және аласа таулы бөлігінде ж-ш солтүстіктен оңтүстікке қарай және батыстан шығысқа қарай кемиді. Ж-ш солтүстікте орта есеппен 400 мм, орталығында 275 мм, оңтүстікте 130 мм, батыстағы Оралда 374 мм, шығыста Жайсан қазаншұңқырында 200 мм. Биік тауларда 800-1000 мм және одан да көп түседі.

2. Мыналарды анықтап жазып алады: Қазақстанның солтүстігінде жылдық ж-ш-ның 70-80%-ы жылдың жылы мезгілінде түседі, 20-30%-ы қыста түседі. Қазақстанның оңтүстігінде жылдық ж-ш-ның 50-40%-ы жылдың жылы мезгілінде түседі, 50-60%-ы қыста түседі

Мынаны еске сақтап қалады: Құрғақ жаңбыр – жаңбыр тамшылры жер бетіне жетпей ауада буға айналып кетеді.

3. Мыналарды анықтап жазып алады: Қар жамылғысының қалыңдығы орта есеппен солтүстікте 20-30 см, ол 125-165 күн жатады, ал оңтүстікте 10-15 см, ол 40-60 күн ерімей жатады.

Мыналарды еске сақтайды: алғашқы қардың түсуінің ең ерте кезі солтүстікте қыркүйектің аяғы – қазанның басы, оңтүстікте қазан айының аяғы. Шөл зонасында алғашқы қар желтоқсанның аяғында түседі. Таулы аудандарда қардың қалыңдығы мен жату ұзақтығы биіктікке байланысты болады.

4. Мыналарды анықтап жазып алады: Ылғалдану коэффициенті деп жылдық жауын-шашын мөлшерінің буланушылыққа қатынасын атайды. К=Ж/Б. Егер К=1 онда ылғалдану жеткілікті.

Мыналарды еске сақтайды: егер К<1 онда ылғал жеткіліксіз деп есептеледі. Қазақстанда 1-ге жақын К орманды дала зонасында байқалады, қазақстанның биік таулы аймақтарынан басқа өңірлерде буланушылыұ бірнеше есе артық.

5. Мыналарды анықтап еске сақтайды: Республиканың солтүстік және орталық аудандарындағы климат егін шаруашылығымен айналысуға мүмкіндік береді. Жалпы Қазақстанда қолайсыз атмосфералық құбылыстарына қуаңшылық, аңызақ, үсік, көтайғақ, шаңды дауылдар жатады.

6. Мыналарды жазып алады: Аңызақ желді күндердің ұзақытығы табиғат зоналарына байланысты болады: дала зонасында жылына 5-10 күн, шөлейт зонасында – 40 күн, Қызылқұмда – 100 күн.

Шаңды дауылдар дала зонасында орта есеппен 20-38 күн болады, республиканың оңтүстігінде құмды шөлдерде 55-60 күн болады.

Үсік көктемнің аяқ кезі мен күздің басында болады. Үсіктің қауіпті аудандары Қазақстанның сошлтүстігі мен орталығында көктемгі үсікке шалдығу ықтималдығы 10 жыл ішінде 5 жыл, шөл зонасында 10 жылда 4 жыл.

Көктайғақ әдетте көктемде және күзде ауа райы салқындап жер беті 0°С-ге дейін суынып, мөлдір, көгілдір мұзбен жабылады. Ол республиканың оңтүстік және орталық аудандарында жиі байқалады.

1. Алматы, Петропавл, Қызылорда қалаларының жылдық температурасы мен жауын-шашынның өзгеру диаграммаларын салыстыру. Айырма себептерін түсіндіру.

2. Оқулықтың 99 бетіндегі сурет бойынша Қазақстанның бірнеше қалаларындағы ылғалдану коэффициентін анықтау.

1. Алматы

2. Жауын-шашынның ең аз мөлшері Арал маңында 100 мм және ең көп мөлшері Бтасы Алтайда 1600 мм дейін жетеді.

3. Атмосфералық құбылыстар: қуаңшылық, аңызақ, үсік, көтайғақ, шаңды дауылдар

1) Өсімдіктердің өсуіне қолайлы жағдайды анықтаңдар.

2) Қазақстанның қай аймақтары өсімдіктерді өсуіне ең қолайлы деп ойлайсыңдар?

3) Павлодар облысы қандай ендікте, қандай климат белдеуінде жатыр? Оның жер бедері ерекшеліктерін еске түсіреміз.

1) Өсімдіктер өсу үшін оларға жылу, жарық, ылғал қажет.

2) Өсімдіктердің өсуіне Қазақстанның солтүстігі, өйткені мұнда жылу, жарық және ылғал жеткілікті. Ал оңтүстігінде жылу көбірек болғанмен ылғал аз болып келеді.

3) Павлодар облысы 50º с.е. және 54º с.е. аралығында толығымен қоңыржай белдеуінде жатыр. Оның аумағының 70%-ын жазық алып жатыр

1. Агроклиматтық қорлар. Қазақстанның көп жерінде климат адам денсаулығына тиімді. Қарағайлы ормандарда, өзен мен көл жағаларында, тау аңғарларында климаттық санатоийлер көп. Қазақстан аумағында жылу барлық ауыл шаруашылық дақылдарының пісіп-жетілуіне тікелей байланысты.

2. Павлодар облысының климаты мен климат қалыптастырушы факторлары:

1) облыстың климатын қалыптастыратын факторлар;

2) облыс аумағына түстетін күн жылуының мөлшері;

3) облыс климатына әсер ететін ауа массалары мен басым желдер;

4) атмосфералық жауын-шашын мөлшері. Ең алдымен Павлодар облысының климаты мен климат қалыптасуына әсер ететін факторларға тоқталады. Оны оқушылармен бірге анықтайды.

Тақырыпты меңгеру үшін оқулық мәтінін, суреттерін және атластағы климаттық карталарды пайдаланады.

1. Мыналарды анықтап, жазып алады: Қазақстанның солтүстігінде өсіп-өну кезеңі 130-135 күнге, орталықта 150-160 күнге, оңтүстігінде 180 күнге созылады.

Мыналарды біліп есте сақтайды: «Комфорт зонасы» климат элементтерінің үйлесімі адамның көңіл күйіне жайлы зона. Өсімдіктердіің өсіп-өнуі үшін қолайлы температура 10°С-тан жоғары болу керек. Республиканың солтүстігінде жаздық бидай, зығыр, көкөніс және бау-бақша өсіру үшін, орталықта дәнді дақылдар, күнбағыс, қарақұмық, картоп өсіруге, оңтүстігінде күріш, мақта, темекі, жүзім, қант қызылшасын өсіруге қолайлы.

2. Мыналарды анықтап жазып алады:

Мынаны еске сақтап қалады:

1) Мыналарды анықтап жазып алады:

Мыналарды еске сақтайды:

2) Мыналарды анықтап жазып алады:

Мыналарды еске сақтайды:

3) Мыналарды анықтап еске сақтайды:

4) Мыналарды жазып алады:

1. Алматы, Петропавл, Қызылорда қалаларының жылдық температурасы мен жауын-шашынның өзгеру диаграммаларын салыстыру. Айырма себептерін түсіндіру.

2. Оқулықтың 99 бетіндегі сурет бойынша Қазақстанның бірнеше қалаларындағы ылғалдану коэффициентін анықтау.

1. Алматы

2. Жауын-шашынның ең аз мөлшері Арал маңында 100 мм және ең көп мөлшері Бтасы Алтайда 1600 мм дейін жетеді.

3. Атмосфералық құбылыстар: қуаңшылық, аңызақ, үсік, көтайғақ, шаңды дауылдар