Түсініктер – құбылыстар мен үдерістердің белгілі бір қатарының болмыстық белгілері немесе болмысының жалпыланған түріндегі кескіні. Түсініктерде терминдер

Келесі рәсімдерді өткізген пайдалы:

- үдерістің болмыстық сипаттарын кескіндеуге жеткілікті зерттеудің базалық түсініктерінің шеңберін (тізімін) анықтау. Зерттеудің ерекшелігіне байланысты олардың қатарына білім беру, әлеуметтену, жекешелендіру, тәрбиелеу, тұлғаның дамуы, қалыптасу, ақпарат, оқыту, өз бетінше білім алу, ынталандыру, парадигма және т. б. сияқты түсініктер (және сәйкес терминдер) енуі мүмкін;

- базалық түсініктер мағыналық тереңдігі бойынша бірмағыналы ма, жоқ па соны анықтау керек, егер жоқ болса – сәйкес анықтамалар мен түсініктер беру қажет;

- авторлық түсініктерді бөлу және нақтылау, яғни зерттеу авторы енгізген, немесе авторлық интерпретацияда ұсынылатын түсініктерді анықтау;

- өнімдік (екінші) түсініктерді бөлу. Мысалы, базалық «әлеуметтену» түсінігімен қатар «жұмыс істеу» түсініктері қолданылуы мүмкін: әлеуметтік бейімделу, қайта әлеуметтену, деавиация, әлеуметтік немесе бейәлеуметтік жүріс-тұрыс және т. б. ;

- түсініктерді белгілі бір логикалық қатарға түзу, яғни түсініктік матрица деп аталатынды құру, түсініктік қатарды анықтау. Мұндай қатарды түзуге негізін қалаушы теория (іс-әрекет теориясы, жеке тұлғалық-әрекеттік тұғыр, бағдарламалық-мақсаттық басқару теориясы және т. с. с) негіз бола алады.

Мысалы, мәдениет мәселелері зерттеулерінде әлеуметтік феномен ретінде мәдениет құрылымынан шығып, түсініктік қатар түзуге болады: құндылықтар мен мұраттар; ғылыми білімдер, ғылыми емес білімдер; ғұрыптар мен дәстүрлер, өнер (бейнелер); инновациялар. Мәдени орта, инкультурация, культурогенез, мәдени дәстүрлер, мәдени жас, мәдениеттің инновациялық элементтері енгізілуі мүмкін. Барлық жағдайда түсініктерді түсініп, олардың көлемдерінің сәйкестілігін (әдетте бөліктік), өзара ауысымдарды, өзара байланысты бақылаған пайдалы. Жаңа түсініктер мен терминдерді өте мұқият енгізген жөн және мұны зерттелінетін нысандардың ішкі байланысын білдіруге арналған түсініктер жеткіліксіз болғанда ғана жасау керек. Белгілі терминдерді жаңа мағынамен, толықтырылмаған жаңа терминдермен алмастыру тиімсіз және өнімсіз.

Сонымен қатар, қандай да бір жаңа құбылысты, сапалардың және сипаттамалардың анықталған жиынтығын ерекше терминмен білдіру әлдеқайда пайдалы болады, бұл авторды түсініктің күрделі мазмұнын бірнеше рет қайталау, оның кең анықтамасын беру қажеттілігінен босатады. Айталық, А.С.Белкин енгізген «витагендік оқыту» термині оқушылардың өмірлік тәжірибені қолдануын ғана білдірмейді, сонымен қатар, бұл тәжірибенің берілген кезеңге арналған фактілерді оқытуды қайта өңдеу, оларды бағалау мен мағынасын анықтауда жатыр. Ал, В.С. Леднев енгізген «ғылыми білім» термині бұрыннан белгілі және ғылыми мамандарды өзара іздену, аспирантура, доктарантура, әдіснамалық мәдениетті көтеру және ғылымда жұмыс істейтіндердің ғылыми біліктілігін арттыруды білдірді.

Зерттеудің түсініктік аппараты:

• 
  Зерттелетін үдерістің құрылымын және оны тұтас етіп көрсететін түсініктерді, сонымен қатар оның компоненттерін немесе зерттеу аспектілерін (түсініктік матрица) нақтылау.
  
• 
  Түсініктің мазмұнын, белгілі немесе қайта енгізілетін терминдер арқылы терминологиялық мәнін, негіздемелерін анықтау.
  
• 
  Категорияларды ажырату (негізгі, базалық түсініктер), категориялық-түсініктік жүйені құру.
  

Зерттеудің тұғырнамалық кешенін қалыптастырудағы келесі бір маңызды қадам – ұғым аппаратын анықтау. Зерттеуші ұғымдық аппаратты анықтау үшін ғылыми танымда маңызды саналатын термин, дефиниция, ұғым, категория сөздерін білуі және мағынасын түсінуі қажет. Зерттеуші педагогиканың ұғымдық-терминологиялық аппаратын меңгерген болуы керек. Ұғым – таным үдерісіндегі шынайы әлемді қабылдау формасы. Ғылымда ұғым бірден бекітілмейді. Шынайы нақтылықты қайта ойлау мен эмпирикалық іс-тәжірибенің нәтижесі ретінде пайда болатын ұғым белгілі бір ғылымның бөлігіне айналады. Термин – ғылымның нақты бір бағытта даму шеңберінде өзге ұғымдармен арақатынасын ашуға негізделген ұғымдардың, өздің, сөз тіркестерінің және белгілердің көмегімен белгіленеді. Ғылыми терминологияға белгілі бір реттілік тән. Жинақталған білім қоры негізінде ғалымдар педагогиканың ғылыми терминологиясының барлық жүйесі ұғымдық блоктарды құрайтын өзара байланысты терминдерден тұрады деп тұжырымдайды.

Қазіргі кезде «ұғымды» ғылыми категория ретінде қарастыруға болатын бірыңғай түсінік жоқ болғандықтан, оны:

• 
  пәннің болмысын көрсететін, зерттеу пәнін танудағы зерттеуші аппаратты, ғылыми зерттеуді жалпылау ретінде;
  
• 
  педагогикалық құбылысты белгілер жүйесі ретінде нақты грамматикалық ойлауды қалыптастыру ретінде;
  
• 
  өзіндік дамуы мен қарама-қайшылықтағы педагогикалық үдерістер мен құбылыстарға тән байланыстар мен қатынастарды, қасиеттерді көрсететін ойлау түрі ретінде;
  
• 
  кей топтардың өздеріне тән жалпы белгілері негізінде педагогикалық құбылыстарды жалпылап, бөлетін ой (ой жүйесі) ретінде;
  
• 
  жалпы сипаттарға орай қамтылатын көпшілік сезім тұрғысында қабылданатын педагогикалық құбылыстар мен үдерістерді қысқарту ретінде;
  
• 
  педагогикалық ойлаудың даму кезеңін педагогтің ғылыми-зерттеу мәдениетінің бір бөлігі және педагогика ғылымының дамуындағы шешуші кезең ретінде қабылдаған жөн.