3-6 І. Пысықтауышты оқыту

1.1. Бастауыш мектептерде оқытылатын грамматиканы меңгертудің әдіс-

1.2. Пысықтауыштың мағыналық түрлері.............................................................24-26

1. 
   Грамматика сабақтарының түрлері.....................................................................30-35
   
2. 
   Грамматика сабақтарында қолданылатын көрнекіліктер..............................36-44
   

Грамматиканы оқып үйренуде тілдің сан қылы сырларына канығамыз. Тілдің түрлі құбылыстары тіл ғылымының әр саласында қарастырылады. Мәселен, тілдегі сөздер, олардың барлығының жиынтығы - лексикология саласында, тілдің дыбыстық жүйесі фонетика саласында, сөздердің формалары морфология, ал сөз тіркестерімен сөйлем синтаксис саласында қарастырылады. Қазақ тілі әдістемесі қазақ тілін зерттейтін тіл ғылыми деректеріне сүйенеді. Сондықтан тілдің әдістемесі тіл ғылымымен, ғылыми грамматикамен өте тығыз байланысты.

Оқушылар бастауыш сыныпта грамматика жөнінде қарапайым ғана мағлұматтар алады. Әріне бұл мағлұматтар ғылыми жағынан толық дәлелденген деректер.

Мектепке келумен байланысты бастауыш сынып оқушылары грамматиканы жүйелі түрде оқып үйренуге кіріседі, қазақ тілінің әдеби нормасымен таныса бастайды.

Бұл жұмыстарды ұйымдастыру - барысында осы жастағы балалардың дүниетаным ерекшеліктерін де естен шығаруға болмайды. Мысалы:

1. 
   Грамматикада берілетін түсініктер балалар ұғымына сай келе қалмайды.
   «Зат, сын, қимыл» т.бт.с.с. сөздер олар үшін дерексіз (абстракты) болады.
   Сондықтан ондай ұғымдарды әлсін - әлсін нақтылап түсіндіріп отырғанда
   ғана оқушылар ол сөздердің мағынасын меңгере бастайды. Немесе
   бастауыш сынып оқушыларына «ұйықтау, қайғыру, ойлау» сияқты
   создерді етістіктер деп түсіндіру де оңайға түспейді.
   
2. 
   Бастауыш сынып балалары сөздердің тек нақты лексикалық мағынасын
   мүлде елемейді. Ал грамматикада сөздердін ең әуелі грамматикалық
   мағынасы ескеріледі.
   

Сонымен қатар бастауыш сынып оқушылары жазу барысында өздері оқып үйренген ережелерін пайдалана білмейді, олар бір орфографиялық құбылысты екіншімен шатастырады. Психологтар бұл фактілерді зерттеу арқылы анықтай отырып, балалардың ақыл - ой әрекетіне үйрету қажеттігі жөнінде мәселе көтеруде. Ақыл-ой әрекеті баларға бір құбылыстан екінші құбылысты ажырата білуге және жалпылай білуге көмектеседі.

Ал бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда сөйлем мүшелерін білу - кажетті мәселе.

Әрбір анықтаманы оқушылар саналы меңгеру қажет. Синтаксистік қателіктерді болдырмау үшін белгілі сөздерден сөз тіркестерін жасату және олардан сөйлемдер құрату;

аяқталмаған сөйлемдерді аяқтау және сөздерді алмастырып көру;

бір ойды білдіру үшін вариант пен сөйлемдер құрату;

Демек, оқушылар бастауыш сыныпта пысықтауыш жөнінде қарапайым ғана мағлұматтар алады. Әріне бұл мағлұматтар ғылыми жағынан толық дәлелденген деректер.

Қазіргі заман талабына сай әр мұғалім өз сабағын жаңаша ұйымдастырып, түрлендіруге ұмтылдырады. Мұғалімдердің көп ізденісі, біліктілігі сабақты түрлендіріп өтуі оқушылардың сабаққа деген кызығушылығын арттырып кана қоймай, олардың өз бетінше білім алу қажеттілігін тудырады. Осы орайда грамматикалық жағын оқытудың басты мақсатты сөйлесімдерінің грамматикалық тұрғыдан дұрыс өңделуін қамтамасыз ететін грамматикалық дағдыға қалыптастыру. Екіншіден грамматиканы оқытуда синтаксистік дағдыларды яғни сөйлемдегі сөздердың орын тәртібін сақтау, құрамдас компоненттерін дұрыс орналастыру дағдыларын қалыптастыруды көздейді. Сондықтан грамматикалық материалмен атқарылатын бүкіл жұмыс осы мақсатта жетуге бағытталуы тиіс.

Грамматиканы оқытудың айрықша маңызды мәселесі - грамматикалық минимумды таңдау, яғни белгілі бір шеңберде тіл меңгеруге қажетті және жеткілікті тілдің грамматикалық элементердің мөлшерін белгілеу.

Грамматикалық минимумды анықтау үшін, грамматиканың лингвистикалық және әдістемелік анықтау жүйелері арасында айырмашылықты ажырату керек. Бастауыш мектеп білімдердің жүйесі мазмұны жағынан өте күрделі әрі комплексті болып келеді. Білім беру жүйесі бастауыш мектеп оқушыларында өмір туралы дұрыс ой қалыптастырып, қоршаған дүниеге көзқарасын біртұтас жүйеге бағыттайды.

І. Пысықтауышты оқыту

Грамматиканың әдістемесі тіл білімі және психология ғылымдарына сүйенумен қатар, педагогика ғылымының принциптерін басшылыққа алады. Совет дидактикасының негізгі принциптері бойынша оқу материалы оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай, ұғымына сай болуы керек.

Тілді жүйелі түрде оқуға енді ғана кірісе бастанған 7-10 жастағы бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін еске алсақ, бұларді, тілге үйрету нақтылау жақтарына көбірек көңіл аудару қажеттігі туады. Мұнда көрнекіліктің орасан зор пайда келтіретіні мәлім. Сондықтан дидактиканың көрнекілік принципі негізінде көрнекі құрал іріктеледі.

Дидактика талабының бірі оқытудың саналылығы, яғни оқушылардың сабаққа саналы түрде қарауы, материалды саналы меңгеруі болып табылады. Бұл үшін мұғалім грамматиканы оқыту барысында балаларды қызықтырып, өзіне тартып, өз ойының барысын байқауға, бақылауға, салыстыруға, бірі мен екіншінің арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды табуға, қорытынды жасауға, жалпылауға үйретуі тиіс.

Оқытудың міндеті жаңа тақырыпта түсіндіруді қамтамасыз етіп қою ғана емес, сонымен қатар негізгі фактілерді, анықтамалары, ережелерді балалардың есіне берік сақтап, тұрақтындыру дағдыларын қалыптастыру болып саналады. Егер оқушы тілдің қандай да болмасын бір құбылысына немесе жазу заңдығылына түсінбесе, онда ол сол мәселеге арналған анықтаманы не ережені (тіпті болмаса терминді) жаттап алуға мәжбүр болады.

Дидактика талабы түрғасынан алғанда оқушыларға тіл үйретуге олардың зейін қою, есте сақтау, ойлау белсенділігін тудыратын әдістемелік әдіс-тәсілдерінің тиімділігі көрсетіледі. Оқушы тек мұғалімнің айтқанын немесе оқулықтағы дайын материалды ғана меңгеріп қоймауы керек, сонымен қатар, өз күшінен, өздігінен бақылау арқылы қорытынды ереже шығара алатындай, берілген тапсырмаларды өз бетімен орындайтындай болуға тиіс.

Дидактиканың күрделі бір шарты - мектептегі оқытудың жүйелігі мен сабақтастығы. Заттармен кұбылыстарды анық түсіну үшін оны басқа заттармен байланыстарын қарау керек, яғни бөліп алып қарамай, басқа заттар мен құбылыстар ішінде, солармен байланысты, сабастас түрде карастырған жөн.

Грамматика мен емле сабақтары үшін іріктеліп алынатын материалдар оқушыларға тәрбие беру жағынан да маңызды, бағалы болуға тиіс. Ал сабақ жүргізу процесінде қолданылатын әдістемелік әдіс - тәсілдер тақырыпта оқушылар жақсы түсіну үшін жағдай жасап қана қоймайды, соған сәйкес, балалардың жан - жақты дамуына да әсер ететіндей болғаны жөн. Біліктілік пен дағды әрдайым жаттықтыру жұмыстарын талап етеді, мұғалім балалардың алдарына белгілі бір мақсат қатып; соған жету жолдарын қарастырады; күрделі жұмыстарды бөлшектей отырып, қандай да болмасын бір әрекетті орындаудың тәсілдерін көрсетеді. Балалар мұғалімнің тапсырмасын орындау барысында анық айтқан, көрсеткен тәсілдерін біліктілікпен қолдануға үйренеді, дағдылана түседі.

Грамматика мен жазудың әдістемесінде қазіргі кезде мектепте сабақ беріп жүрген озат мұғалімдердің білікті қолданған әдіс - тәсілдері де ескеріледі. Мектепте үлгермеушілікке қарсы күрес барасында көптеген мұғалімдер тиімді әдістемелік жүйе жасады. Бірқатар мұғалімдер қазақ тілін үйрету саласында зерттеу жұмыстарын жүргізді. Міне, сондай жұмыс нәтижелері әдістемені дамытуға қосқан үлес болып табылады да грамматика мен емле әдістемесін жоғары сатыға көтере түседі.


1.1. Бастауыш мектептерде оқытылатын грамматиканы меңгертудің

әдіс-тәсілдері.

Бастауыш мектептерде оқытылатын қазақ тілі пәнінің басты бөлімінің бірі -грамматика. Грамматика сабақтары оқушыларға тілдің грамматикалық құрылысын меңгерту, грамматикалық заңдарды білгізу мүддесіне бағындырылады. Өйткені оқушылардың жалпы білімін, ой - өрісін сауаттылығын, тіл мәдениетін арттыруда грамматиканы жүйелі оқытудың маңызы ерекше болып табылады.

Жалпы білім беретін бастауыш мектептердегі грамматика курсының алға қоятын ең басты мақсаты - оқушыларға ана тілінің заңдылықтарын, грамматикалық құрылу ерекшеліктерін білгізу, оның байланыстарын меңгерту болып табылады. Әрине, бұл мақсат толығымен бастауыш мектепке орындала қоймайды, өйткені грамматика бастауыш мектептерде ғана оқытылып қоймайды. Оның өрісі кең, жоғары сыныптарда да, жоғары оқу орындарының арнаулы факультеттерінде де оқылады.

Балалар бастауыш сыныптарда ана тілінің негізгі нормасын меңгереді. Грамматика курсы балаларды тілдік құбылыстарды бақалауға, талдауға, салыстыруға, топтауға, жүйелеуге, қорытынды жасауға, дәлелдеуге дағдыландырады.

Оқушылар бұл курсты оқу барысында бірқатар грамматикалық мағлұмат алады: фонетика саласынан дыбыс пен әріпті, дауысты, дауыссыздарды, жуан, жіңішке дауыстыларды, қатақ, ұяң, үнді дауыссыздарды, буынды, тасымалды ажыратады және оқуға, жазуға үйренеді, дұрыс, саналы, мәнерлеп, шапшаң оқуға, сауатты жазуға дағдыландырады. Морфология саласынан сөздердің жасалуын, морфологиялық құрылысын, сөз таптарын және олардың негізгі формаларын айыра алады. Синтаксистен сөздердің арасындағы байланыстарды, жай сөйлемдерді ажыратып, өздері де сөйлем құрастырады.

Бастауыш мектептегі әдістеме тарихында 1932 жылғы 25 тамызда қабылданған «Бастауыш және орта мектептің режимі мен оқу программалары туралы» қаулысында оқытудың негізгі мына әдістері атап көрсетілген:

1. 
   Мұғалімнің оқу материалдарын ауызша мазмұндау әдісі.
   
2. 
   Оқулықты және басқа кітаптарды пайдалана білу әдісі.
   
3. 
   Оқу шеберханасында, кабинет пен лабораторияда оқыту әдісі.
   

Өйткені, I топтағы әдістердің өзі қабылдау, есте сақтау, ойлауға негізделетін сөздік, көрнекілік, практикалық, хабарлау, әңгіме, салыстыру, жинақтау, жалпылау, топтау, тақтылау, дерексіздендіру, ассоциациялық, аналогия әдістері мен ойша қорытудың индуктивтік, дедуктивтік т.б.с. көптеген әдісті қамтиды.

2. 
   топтағы «оқу-таным әрекеттеріне қозғау салу (мотивация)» сезімге
   негізделетін әдістерді: оқушылардың зейінін жинақтау, қызығу мүддесін тұғызу,
   жауапкершілігін күшейту т.с.с. қамтиды.
   
3. 
   топтағы қиялға, ерікке негізделетін әдістер мұғалімнің көмегімен немесе
   оқушылар мүлде өздіктерінен орындайтын жұмыстарда пайдаланылады.
   

Осы әдістердің кейбіреулерінің қолданылуы жолына мысал келтіретін болсақ, былайша көрсетеміз.

Материалды түсіндіруде мұғалім өтіліп отырған құбылыстың мәнді белгілерін анық, жүйені ашық көрсетуге тырысады: айталық, түбірлес сөздік белгілері, зат есімнің септелуі т.б. Дайын материалдар (мысалы, жеке сөздер, сөйлемдер) беріп, олардың бақылау әрекеттеріне басшылық ете отырып, бірте - бірте қорытындыны балалардың өздері шығаруға жағдай жасайды. Мұнда оқушылардың бұрыннан алған білімдерін қайта жаңғыртады, сұрақтар қояды т.с.с. тәсілдер арқылы балаларды жаңа материалға белсенді араластырып отырады.

Мұғалімнің материалды баяндау ұзақтығы 3-5 минуттан артық болмауға тиіс, өйткені бастауыш сынып оқушыларының зейіні ауытқығыш болғандықтан, олар тақырыпты түсіндіргенде ұзақ тыңдап отыра алмайды. Осының салдарынан бұл әдіс таза күйінде бастауыш сыныптарда сиректеу қолданылады. Бастауыш сыныптарда оқушыларды грамматика мен жазуға үйретуге кеңінен қолданылатын әңгіме әдісі болып табылады.

Әңгіме әдісі немесе сұрақ - жауап әдісі, ал кейде эвристикалық (грек сөзі -«эврика» - таным) әдіс деп те аталады. Мұғалім сұрақ қояды, оқушылар оқулықтардан оқып немесе өз білгендері бойынша жауап қайтарады. Бұл әдіс балаларды ойландырады, өздіктерінен пікір айтуға итермелейді, олардың белсенділіктерін күшейтеді, зейіндерін сабаққа аударуды қамтамасыз етеді.

Эвристикалық әдіс кейде проблемалық әдіспен ұштасады. Әңгіме кезінде оқушылардың алдына белгілі бір міндет немесе проблема қайылады, оны оқышылар өздері иілмеуге тиіс. Мысалы, оларға бақылауға бірнеше сөз немесе сөйлем беріледі, соның ішінде мағынасы жағынан бір сұраққа (мысалы, қайда сұрағына жауап беретін, әр түрлі жалғауда тұрған зат есімдерді (мысалы, қалаға, қалады т.б. табу керек.)

Міндет - сол зат есімнің қай септікте тұрғанын шешу және өз шешімінің дұрыстығын дәлелдеу. Бірақ бастауыш мектептерде мұндай проблемалық ситуациялар мүмкіндік болған жағдайларда ғана (балалардың білімі, тәжірбесі, дайындығы, бағдарламалық талаптар, уақыттың болуы) қойылады.

Оқушылардың өздіктерінен істейтін жұмысы олардың түрлі тапсырмаларды, жаттығуларды ешкімнің көмегінсіз орындаулары. Мысалы, мұғалім граматикалық талдау жасауға сөз, сөйлем немесе мәтін береді. Жоспар жасатады (әуелі ауызша, сонан соң жазуша жоспар жасатады). Мұндай жаттығуларды балалар өздіктерінен орындағанымен, оның қалай орындалатыны көрсетіліп, алдын ала дайындық жұмыстары жүргізіледі. Балалар бір тапсырмадан кейін екіншісін орындайды, ол жұмыстарын өздіктерінен тексереді, қалай орындағандарын мұғалімге айтады.

Оқушылардың өздіктерінен істейтін жұмыстары бастауыш сыныптарды ұзақ болмауы керек және көлемі жағын, мазмұны оңай болуға тиіс. II - сыныпта 3-5 минут, III - сыныпта 5-10 минут, IV - сыныпта 10-15 минуттық тапсырмалар беріледі. Кейбір жағдайларда тапсырмалар бөліктерге бөлінеді: әуелі сөз табына қарай талданады, сонан соң септік жалғаулары анықталады т. б.

Оқушыларға өздіктерінен жұмыс істету тек білімді бекіту үшін ғана емес, жаңа материалды түсіндіруде де колданылады. Мысалы, мұғалім оқулықтан тиісті материалды оқытады, онда не айтылғанын, қалай корытылуға болатынын ойлануда тапсырады немесе белгілі бір ережені оқытып, мысалдарды талдауға осы ережені қолдануды тапсырады.

Көрсетілген әдістердің қайсысы болмасын, балалардың ақыл - ойын дамыту мақсатын көздейді. Бір жағдайда оқушылар анализ жасаса, екіншіде оны синтездейді. Мысалы, грамматикалық талдауда фонетикалық немесе фонетика – графикалық (дыбыстық - әріптік), морфолоргиялық, синтаксистык, орфографиялық, пунктуациялық анализ жасайды. Сонымен қатар берілген әріптерден сөз, сөздерден сөйлем, сөйлемдерден мәтін құрастырылып, синтез жасайды.

Әдетте анализ немесе синтез бөлек қолданылмайды. Мысалы, оқушылар зат есімді талдайды, тұлғаларын көрсетеді, анықтамасын айтып, мысалдар келтіріп, айтқандарын дәлелдейді, сөздерден сөйлем құрастырады, бір сөзді екіншісімен салыстырады (зат есімді сан есіммен, етістікпен немесе керісінше т.с.с). Міне мұнда анализ де синтез де қолданылады. Жұмыстың мүндай тәсілдері талдау - жинақтау (аналитико - синтетикалық) әдісі деп аталады.

Грамматика сабақтарында өтіліп отырған материалға оқушылардың ой жүгіртуіне, пікір айтуына қарай, индуктивтік немесе дедуктивтік әдістер қолданылады. Мұғалім бірде (индуктивтік жағдайда), тіл құбылыстарын жеке - жеке түсіндіріп, сонан жалпы қорытынды шығартады; бұл жолда екінші жағдайда (дедуктивті әдісте) анықтаманы немесе ережені хабарлап, сонан соң оны нақты материалға қолдануды (берілген сөздерді, сөйлемдерді немесе мәтінді талдау) ұсынады, өздеріне мысал келтіріледі. Мұндай жолмен ұйымдастырылған жұмыста қолданылатын әдіс дедуктивті әдіс деп аталады. Мысалы, «Үстеу» тақырыбын индуктивті әдіспен түсіндіргенде, балалар ішінде үстеу бар сөйлемді талдайды, үстеу сөзді өзгертуге тырысады, оның өзгермейтініне көздері жетеді. Сонан соң «үстеу» сөз табының өзгермейтін түрі деген қорытынды шығарады. Онан әрі үстеудің сөйлемде негізінен сан есіммен, етістікпен байланысын келетінін айтады.

Ал осы тақырыпты дедуктивтік әдіспен түсіндіргенде: әуелі үстеудің белгілері немесе анықтамасы айтылады. Сонан соң дайын мәтіннен үстеудің табу немесе мысалдар келтіру ұсынылады.

Сөйтіп, балаларды грамматика мен жазуға үйретуде индукция мен дедукция әдістері де қолданылады.

Грамматикалық материалдармен оқушыларды таныстыру барысында балалар әрбір жаңа материалдың негізгі, басты ой түйінен ұғына алатындай болуы керек. Ол үшін алдымен тақырыпқа «зат есім», «сан есім», «жалпы есім» және жекеше, көпше т.б. болып бөлінеді. Бұл тақырып, тақырыпшалардың әрқайсысының неліктен бұлай аталуынің мәні себебі бар. Оқушылар әрбір тақырыпшаны аңғарып, сол әрбір абзацтағы айтылған мәселелердің негізгі ойы тақырыпшаны, әр тақырыпшаның барлығына ортақ негізгі ойдың тақырыпты құрастырып тұрғанын айыра алатындай болу керек. Олай болса, әрбір материалды пайдалануға соның басты белгілерін, яғни беріліп отырған ұғымның мазмұнын қандай белгілер құрыстырып тұр, сол тілдік құбылыстың табиғаты неден көрінеді, басқа құбылыстардың қалай ерекшеленеді -осылар ашық көрсетілуге тиіс.

Мысалы, «зат есім» ұғымының мазмұнын ашу үшін «есім» деген сөздің өзінің мағынасы, ал зат есім деген затқа қойылған ат, яғни заттын атын білдіретін сөздер екені айтып түсіндіріледі. «Зат есім», «сан есім» деп аталатын сөздердің неліктен есімдер тобына жататыны, олардың өзара ұқсас, ортақ белгілері, басқа сөз топтарынан айырмашылығы т.б. балаларға ұғындырылады. Грамматикалық ережелердің көпшілігі оқулықттарды анықтама ретінде беріледі («Заттың санын білдіретін сөздерді сан есім дейміз», «сөздің өзгермейтін бөлшегін түбір дейміз» т.б.). Оқушыларға осы сияқты анықтамалардың әрқайсысын сол анықтама күйінде жаттатпай, оларды талдап, таратып түсіндірген жөн. Мысалы, сыныптағы бір оқушыға: - сенің атың кім? - менің атым Қайрат... - Ал «атың» дегенді сол сияқты басқа қандай сөзбен айтуға болар еді?

Есімің кім? деуге болады.

Ия, сенің есімің кім? деп сұрауға да болады.

Міне, сонда зат есім дегеніміз «заттың аты»да тен ұғым екен - ал енді қоршаған мына дүниеде, айналада қандай заттар бар? Әдемі, осы сыныпта қандай заттар бар, солардың аттарын атайық? - мынау - парта, мынау - терезе, мынау -тақта т.б.

• 
  Ал енді далаға қараңдар. Онда қандай заттар көрінеді? Аттарын атаңдар!
  Машина, ағаш, үй т.б.
  
• 
  Ал далада, өрісте нелер жайылып жүр?
  
• 
  Мал жайылып жүр. - Олардың аттары қалай?
  Сиыр, қой, түйе, жылқы, т.б.
  

- Ал ұшып жүретін нелер? Олардың қандай түрлері болады? Аттарын

Осылайша жан-жануарлардың, өзен-көлдің, музыкалық аспаптардың т.б.с.с. айналадағы заттар мен құбылыстардың аттары балалардың өздеріне айтқызылады (қиналған жерінде мұғалім көмектеседі).

Сөйтіп, мұғалім балаларға осы, заттар мен құбылыстардың атын білдіретін сөздерді зат есім деп атайтынын ұғындырады. Оларға тағы да мысал келтіріліп, ондағы зат есім сөздерді тапқызып, оның неге зат есім болып тұрғаны дәлелдетіледі.

Грамматикадағы анықтама - ережелердің негізгі белгілері мынадай:

1. Әрбір анықтаманың ішінде оның термині болады (мысалы, жоғарыдағы анықтамаларда сан есім, түбір терминдері). Әрбір анықтамада сол ұғымның өзіне тән басты белгісі көрсетіледі. Бұл
басты, негізгі белгі аркылы ол ұғым басқа ұғымдардан ерекшеленеді.
(мысалы, сын есімде сынын, түбірде сөздің өзгермейтін бөлшегін т.б.)-

2. 
   Кейбір анықтамаларды түсіндірілетін ұғымның қандай топқа жататыны
   көрсетіледі (мысалы, сынын білдіретін сөз табын сын есім, түбір сөзде
   жалғанатындарды қосымша дейміз т.с.с).
   
3. 
   Анықтамаларда әрбір категорияның негізі мағыналарынан басқа
   формалық белгілеріде көрсетіледі (мысалы, зат есімнің көпше түрін
   жасау үшін анық түбіріне - лар, - лер, - дар, - дер, - тар, - тер жалғаулары
   жалғанады т.б.). мұндай формалық белгілерін көрсететін түсіндірмелер
   анықтамалардан кейін беріледі. Әсіресе бастауыш сыныптарға арналған
   оқулықтарды көпшілігіне негізгі мағыналары мен сұрақтары басты
   белгілері ретінде көрсетіледі.
   

Ендеше, сөйлем туралы түсінікті қорытындылау барысында оқушылардың көңілін тек анықтамада көрсетілген белгіге ғана аударып қою жеткіліксіз, сонымен қатар сөйлем жөнінде олардың алған мағлұматтарын толық жинақтап нақтылау бала ұғымының айқындала түсуіне мүмкіндік береді.

Әрбір анықтаманы оқушылар саналы меңгеру үшін мұғәлім:

1. 
   Оқушының грамматика оқулықтарынан ғана мысал келтіріп қоюменен
   қанағаттанбай, өз ойылан немесе «Ана тілінен», оқыған кітаптарынан
   ойланып, мысал айтуын талап етеді.
   
2. 
   Анықтама өтілгеннен кейін дайын мәтін береді де, соның ішінде
   анықтама бойынша қажетті сөздерді немесе сөз тіркестерін тапқызады.
   Кейде баланың өзі ойлап тапқан мысалдарын талдау арқылы да пікірлерін
   дәлелдеуді талап етуге болады.
   
3. 
   Анықтама бойынша берілген ұғымның негізгі белгілерін санап көруді
   ұсынады.
   
4. 
   Анықтамалар мен ережелерді дәл, толық айтуға үйретеді (мысалы, III
   сыныпта «заттың атын білдіретін сөз табын зат есім дейміз» деп, зат
   есімнің сөз табы екендігіне назар аудартады). Сонымен, қорыта келгенде,
   балалардың терминдерді (бастауыш, баяндауыш, зат есім, сөз табы т.б.)
   дұрыс айтып, анықтамаларды дәл, анық, толық (жоғарыдағы таман
   бойынша) тұжырымдауларымен де қанағаттанып қоюға болмайды. Әрбір
   анықтама бойынша, олар өз беттерімен мысал келтіре алумен қатар,
   грамматикалық тапсырмамен берілген мазмұндама, шығарма жаза
   алатындай мүмкіндікке жете алғанда ғана оны меңгерді деп есептеуге
   болады. Бірақ, сөз жоқ, бұл талаптың барлығы бірді - екілі сабақта
   орындалуы тиіс дегең ұғым тумауы тиіс. Бұл ұзақ жаттығудың, бірнеше
   сабақ бойына өткізілетін жүйелі жұмыстардың нәтижесінде ғана
   қалыптасады.
   

Грамматикалық жаттығулар, оқушылардың қандай тілдік материалмен жұмыс жасауына қарай, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік және лексикалық болып бөлінеді.

Фонетикалық жаттығулардың міндеті - балалардың айтылған буындар мен дыбыстарды жақсы айыра алуын және оларды балалар дұрыс, анық айтып берулерін қамтамасыз ету.

Фонетикалық жаттығулар арқылы кейбір балалардың, жоғарыда көрсетілгендей, тілдерін тістеп сөйлеу, сақауланып сөйлеу, қайсыбір дыбысты қалдырып кетіп сөйлеу немесе «С» мен «Ш», «Р» мен «Л», «Ж» мен «3» сияқты дыбыстарды шатастырып айту кемшіліктері жойылады. Мұндай кемшіліктер оқуға да, жазуға да зиян келтіретіні сөзсіз.

Бастауыш сыныптарда фонетикадан берілетін мағлұматтар мен фонетикалық жаттығулар тек дұрыс жазу, емле үшін ғана пайдаланып қоймайды, сонымен қатар балаларды әдеби тіліміздің нормасын сақтап оқуға үйрету үшін де (орфоэпия) пайдаланылады. Оқу сабақтарында, балалардың қателері, теріс айтылған сөздер түзетіліп, сөз ішіндегі, сөз шекарасындағы дыбыстардың құбылуы ескертіліп отырады.

Морфологиялық жаттығулардың мақсаты - ана тілінің морфологиялық құрылысын оқушыларға саналы түрде меңгерту. Мазмұны жағынан морфологиялық жаттығулар екі түрлі болады: 1) сөз тұлғасын оқу барысындағы жаттығулар, 2) сөз таптарын оқу барысындағы жаттығулар.

- бұлардың әрқайсысы өзінше сөзге мән береді, ал осы мәндердің жинағы бірігіп,

Сөз тұлғасына байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынандай талартар қойылады: 1) алдымен, мүмкіндігіне қарай, негізгі түбірлерді, онан әрі туында түбірлерді, ең соңында түбірлес сөздерді талдайтындай жағдай жасалады; 2) белгілі бір сөздердің ішінен негізгі түбірді тапқызу үшін, сол негізгі түбірден жасалатын туынды сөздермен салыстыру жұмысы ескеріледі; 3) туынды сөздер мен негізгі түбірді ажырату барысында мағына жағына назар аударылады.

Жаттығу жұмыстарының барысында оқушылар әрбір сөз табының қасиетін, ерекшеліктерін саналы түсінеді, септік, көптік, жіктік, тәуелдік жалғауларын меңгереді, олардың жазбаша, ауызша сөйлегенде дұрыс, орында қолдана алады.

Сөз тобы бойынша жүргізілетін жаттығулар: 1) мәтіннен керекті сөздерді тапқызу; 2) керекті сөздерді қосып, өздіктерінен сөйлемдер немесе әңгіме құрастыру; 3) сөздің мағынасын түсініп, сөйлемдегі-қызметін байқату; 4) сөздердің лексикалық жағынан болсын, грамматикалық жағынан болсын, қалай өзгеретінін, не арқылы өзгеретінін аңғарту; 5) мағына және тұлға жағынан қандай ұқсастық, айырмашылық барын салыстыру арқылы анықтау; 6) ұқсас сөздерді топтату; 7) байқаған құбылыстары жөнінде жеке - жеке корытындылар шығару сияқты жұмыстарды қамтиды.

Синтаксистік жатгығуларға әдетте пунктуациялық жаттығулар да қосылады: мәтіндегі қойылған тыныс белгілерін талдау, қойылмаған тыныс белгілерін қою, өздері қарастырған сөйлемдер мен мәтіндерге қажетті тыныс белгілерін қойып түсіндіру.

Қорыта келгенде, оқушылардың алған білімін бекіту мақсатында жүргізілетін жаттығуларға жалпы мына сияқты талаптар қойылады:

1. 
   Белгілі бір жаттығу орындау үшін оқушылардың сол жаттығуды
   орындарлық білімі болуы шарт.
   
2. 
   Оқушылар жаттығуды не үшін орындайтынына, оның қандай пайдасы
   барлығына түсінсе ғана, оны саналы орындайды. Жаттығуларды түсініп
   орындағанда ғана белгілі бір білік, дағды қалыптасады.
   
3. 
   Жаттығу оқушының қызығуын, ынтасын, ақыласын арттыруға тиіс. Ол
   үшін жаттығу түрлендіріліп берілуі шарт, өйткені бір сарында жаттығу
   оқушылардың зейінін, қабылдауын, белсенділігін нашарлатады.
   
4. 
   Жаттығулар кездейсоқ болмай, белгілі бір жүйемен орындалып
   отырылуы шарт.
   
5. 
   Жаттығу жұмыстары тек таяуда ған өтілген материалдарға негізделмей,
   бұрын өтілген кейбір материалдарды да қамтуы мүмкін.
   
6. 
   Бір жаттығу ұзақ уақытқа созылмауы тиіс. Әсіресе балалардың жасы
   неғурлым кіші болған сайын жаттығу да қысқа уақытқа мөлшерленеді де,
   үнемі жиі - жиі қайталауға негізделеді.
   

1. 
   Творчестволық жаттығулар көбірек болуы қажет.
   
2. 
   Әр жаттығу оқушы еңбегінің нәтижесін көрсетіп отыруға тиіс.
   
3. 
   Жаттығулар оқушы ойына әсер етуі жағынан аналитико - синтетикалық
   болған жөн: яғни грамматикалық талдау, сөздер, сөз тіркестері,
   сөйлемдер мен мәтіндер құрастыру; салыстыру арқылы ұқсастык пен
   ережеліктерді табу, топтау, өз пікірлерін дәлелдей алып, білгендерінен
   жалпы қорытынды шығаруға білгізу т.б.
   
4. 
   Жаттығу жұмысының барысында оқушылардың оқудан алған білімдері
   бекіл, өз беттерімен жұмыс жасауға қалыптасады (яғни зейін қойып
   тыңдай білу, жатқа жаза білу, белгілі бір жоспар бойынша сөздерді
   құрамына, сөз табына, сөйлем мүшелеріне талдау, сұрақ қоя білу, қажетті
   деректерді оқулықтан, сөздіктен қарап таба алу).
   

Грамматикалық талдау мазмұны жағынан фонетикалық, морфологиялық, синтаксистық немесе аралас талдау болып бөлінеді. Көлемі жағынан толық немесе ішінара талдау болады.

Морфологиялық талдауда жазбаша жұмысын түрліше жүргізуге болады:

1. 
   Сөздің бір формасын теріп жазады не астын сызып қояды, немесе кандай
   сөз табы, қай форма екенін әр сөздің үстіне қысқартып жазып қоюға да
   болады (зат есімнің астын бір, сын есімнің астын ирек сызықпен, етістіктің
   астын екі сызып көрсетеді). Осындай белгілермен сөйлем мүшелері де
   көрсетеді. Оған түсті қарандаш қолданған қолайлы.
   
2. 
   Берілген мәтіннен ең әдемі зат есімдерді, сонан кейін сын есімдерді т.с.с.
   теріп жазады.
   
3. 
   Белгілі бір грамматикалық категорияға жататын сөздерді дайын таблица
   бойынша айырып жады. Мысалы, «Балалар өзеннің жағасына келді»
   сөйлемінен зат есімге жататын сөздерді тапқызуға тиіс болса:
   

4. Талдауды толық жүргізгенде сөздерді бағанаға жазады да әрқайсысының тұсына формасын жазады, немесе сөйлемдегі сөздерді схема бойынша жазады. Мысалы: «Біздер қалаға машинамен тез жеттік» деген сөйлемді балалар былайша жазады: Біздер - жіктеу есімдігі, I жақ, көпше, бастауыш. Қалаға - зат есім, жалпы есім, жекеше, барыс септік, толықтауыш. Машинамен - зат есім, жалпы есім, жекеше, көліктес септік, толықтауыш. Тез - үстеу, пысықтауыш. Жеттік - етістік, өткен шак, I жақ, көпше, баяндауыш, схема бойынша:

Синтаксис талдау да балалар оқу - жазуға үйренгеннен кейін - ақ басталады. Белгілі бір мәтінде неше сөйлем бар екені, сөйлемде кім я не жөнінде айтылып тұрғаны, сөйлемдердің түрі (хабарлы, сүраулы, лепті) анықталады. Тиісті сұраулар бойынша бастауыш пен баяндауыш, тұрлаусыз мүшелер ажыратылады.

Талдау үнемі тек фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік түрде жүргізілмейді. Қажетіне, мақсатына қарай, тоқырыптың сипатына сай, талдау аралас та қолданыла береді. Талдау әсіресе балалардың білімін есепке алғанда жиі жүргізіледі. Бастауыш сыныптарда сөздер құрамы жағынан талданғанда әуелі түбір, сонан соң қосымша, оның ішінде жүрнақтары мен жалғаулары анықталады. Ал сөз табы жағынан сөйлемдегі сөздер бірінші сөзден бастап соңғы сөзге дейін ретімен талданады. Сөйлем мүшелерше қарай талданған әуелі түрлаулы мүшелер (баяндауыш, бастауыш), олардың сұраулары, сонан кейін бастауышпен байланысатын тұрлаусыз мүшелер ажыратылады. Сөйлемдегі сөздерді топтау барысында бастауыш пен баяндауыштың сөйлем құрайтынын ескертіп отырған жөн, мысалы: құстар жылы жаққа үшып кетті дегенде, құстар ұшып кетті - сөйлем, ал жылы жаққа - сөз тіркесі болады.

Талдауға берілген сөйлемдер, мәтіндер құрылысы жағынан да, мүшелерінің (сөздерінің) формасы жагынан да әр сыныпта бағдарламаға сай болуы кджет.