3 1-бөлім. Жшс «Игілік – Фининвест» тің экномикалық ұйымдастыру сипаттамасы

Қаржы есептері мәмілелер мен басқа да оқиғалардың қаржы нәтижелерін көрсетіп, оларды өздерінің экономикалық сипаттамаларына сәйкес ауқымды сыныптарға топтастырып отырады. Осы ауқымда кластар қаржы есептерінің элементтері деп аталады. Активтер, меншікті капитал мен міндеттемелер бухгалтерлік баланстағы субъектінің қаржы жағдайын айқындауға тікелей байланысты элементтер болып табылады. Шығыстар мен кірістер субъектінің қызмет нәтижелері туралы есептегі көрсеткіштердің өзгеруіне тікелей байланысы бар элементтер. Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп қызмет пен бухгалтерлік баланс элементтерін дегі өзгерістерді көрсетеді.

1. 
   тауар – материалдық қорлар өндіруде немесе қызмет көрсетуде жеке немесе басқа да активтермен ұштастыра пайдаланылуы;
   
2. 
   басқа активтерге айырбасталуы;
   
3. 
   міндеттемелерді өтеу үшін пайдаланылуы;
   
4. 
   субъектінің меншікті иелері арасында бөліске түсуі мүмкін.
   

Міндеттемені өтеу әртүрлі тәсілдермен:

1. 
   ақысын төлеу;
   
2. 
   басқа активтерді беру;
   
3. 
   қызметтер көрсету;
   
4. 
   бұл міндеттемені басқасымен ауыс тыру;
   
5. 
   мін деттемені акцияға ауыстыру арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.
   

Меншікті капитал – бұл убъектінің міндеттемелерін шегеріп тастағаннан кейінгі оның активтері. Меншікті капитал бухгалтерлік баланста сыныпшыларға жіктеледі, яғни, акционерлік қоғамдағы капитал, резервтер, бөлінбеген табыс бөлек көрсетіледі. Мұндай сынаптаулар, олар субъектінің меншікті капиталды бөлу немесе өзгеше пайдалану қабілетінің құқықтық көрсеткіштері немесе басқа да шектеулер болғанда, шешімдер қабылдаған кезде қаржы есептемесін пайдаланушылар үшін маңызды болуы мүмкін. Лоар сондай – ақ өз меншігіне проценттер алу құқығы бар талаптардың дивиденттер алуға немесе мүліктің бір бөлігінің құнын төлеугеқатысты әртүрлі құқықтары болып отырғанын көрсетуі мүмкін. Жарғыда немесе заңда субъектіні және оның кредиторларын залал зардаптарынан қосымша қорғауды қамтамассыз ету үшін резервтер жасалады. Резервтер құру және олардың мөлшері туралы ақпарат шешімдер қабылданған кезде табылады. Бухгалтерлік баланстағы меншікті капиталдың мөлшері активтер мен міндеттемелердің құнын бағалуға байланысты болады. Қаржы көрсеткіштерін өлшеуге тікелей байланысты элементтер мыналар:

1. 
   табыстар – бұл есепті кезеңдегі активтердің ұлғаюы, болмаса міндеттемелердің кемуі;
   
2. 
   шығындар - бұл есепті кезеңдегі активтердің кемуі немесе міндеттемелердің ұлғаюы.
   

Жиынтық табыс субъектінің негізгі және негізгі емес қызметтерінен алынған табыстарды қамтиды. Негізгі қызметтен түсетін ткабыс субъектінің негізгі қызметіне қарай тауарлы – материалдық қорларды өткізуден, сондай – ақ сыйақы, проценттер, дивиденттер, қаламақылар мен рента түрінде алынуы мүмкін. Субъектінің енгізгі қызметтен тыс алатын табыстары табыстың айқындамасына сәйкес келетін табыс көздерін қамтиды және тұжырымдамалық негіздеменің құрамдас жеке элементтері ретінде қарастырылмайды. Осы табыстар қызмет нәтижелері туралы есепте танылғанда олар, әдетте, бөлек көрсетіледі, өйткені экономикалық шешімдер қабылданған кезде олар туралы ақпарат пайдалы болуы мүмкін.

Шығын дар айқындамасы меншікті басқаруға, тауар – материалдық қорларды өндіруге жеке өткізуге, жұмыстар атқарып, қызметтер көрсетуге байланысты шығындарды және залаларды қамтиды. Олар, яғни, ақша қаражаты, материалдық қорлар, жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар секілді, активтердің сыртқа кетуі немесе пайдаланылуы нысанына ие болады. Залалдар экономикалық пайданың кемігенін көрсетеді және өзінің айырмасы жоқ әрі тұжырымдамалық негіздеменің жеке элементі ретінде қарастырылмайды. Залалдар айналымнан тыс активтерді сату кезінде немесе өрт және су тасқыны секілді табиғи апаттардың салдарынан пайда болуы мүмкін. Бұл залалдар қызмет нәтижелері туралы есепте танылып, олар жайындағы ақпарат экономикалық шешімдер қабылдаған кезде пайдалы болуы мүмкін болғанда олар бөлек көрсетіледі. Қаржы есептерінің элементтерін тану – бұл элементтің айқындамасына сай келетін және танудың мынадай шарттарын қанағаттандыратын баптарды бухгалтерлік балансқа немесе қызмет нәтижелері туралы есепке еңгізу процесі:

1. 
   Бапқа байланысы бар кез – келген экономикалық пайда субъектіге келіп түсуі немесе одан шығып қалуы мүмкін екендігінің ықтималы бар;
   
2. 
   Баптың жоғары сенімділікпен өлшеуге болатын құны бар.
   

Қаржы есептерінің элементтерін бағалау – бұл активтер мен міндеттемелер танылып, қаржы есептерінде тіркелетін ақша сомасын айқындау әдісі. Бағалаудың бірқатар әртүрлі негіздері қаржы есептерінде әртүрлі жәрежеде және әрқилы құрамаларды пайдаланылады. Олар мынадай ұғымдарды қамтиды:

Активтер төленген ақша қаражаты сомасы бойынша немесе оларды сатып алу кезіндегі тораптардың қол жеткізген келісімі бойынша ббелгіленген олардың ағымдағы құны арқылы көрсетіледі. Міндеттемелер міндеттемеге ауыстырып алынған түсім сомасы бойынша немесе белгілі бір жағдайларда /мысалы, табыс салықтары/ қалыпты өрістеген жағдайларда міндеттемені орындау үшін төленетін ақша қаражаты сомасы бойынша көрсетіледі.

Активтер есептерде осы немесе осыған ұқсас актив сатып алғанда қандай болса, сондай жағдайда төленуге тиісті ақша – қаражаты сомасы бойын ша көрсетіледі. Міндеттемелер міндеттеменің ақысын төлеу үшін қажет болатын ақша қаражатының дисконттелмеген сомасы бойынша көрсетіледі.

Активтер оларды сатудан алынуы мүмкін ақша қаражатының сомасы бойынша көрсетіледі. Міндеттемелер оларды өтеу үшін қажет болатын ақша қаражатының дисконттелмеген сомасын бейнелейтін міндеттемелердің өтеу құны бойынша көрсетіледі.

Активтер субъектінің қалыпты қызметі барысында активтерді жасауға тиіс болатын болашақ ақша қаражаты түсімдерініңдисконттелген құнын бейнелейтін ағымдағы құны бойынша көрсетіледі. Мін деттемелер субъектінің қалыпты қызметі жағдайында міндеттемелерді өтеу үшін пайдаланылуы мүмкін ақша қаражатының болашақ таза аударымдарының дисконттелген құнын бейнелейтін ағымдағы құн бойынша көрсетіледі.

Активтер мен міндеттемелерді есепті күнгі бухгалтерлік баланста көрсету құны.

Субъектілер қаржы есептерін дайындау кезінде бағалау үшін негіз етіп бастапқы құнды алады. Әдетте ол бағалаудың басқа негізгі ұғымдарымен бірге пайдаланылады.

Қаржы есептемесі бухгалтерлік баланстан, қаржы – шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есептен, ақша қаражатының қозғалысы туралы есептен, оларға берілген түсініктеме жазбахаттан және басқа да қосымша ақпараттан, кестелерден тұрады.

Қаржы есептемесінің мақсаты пайдылынушыларды ұйымның қаржы жағдайы, оның қызметі және есепте кезеңдегі оның қаржы жағдайындағы өзгерістер туралы пайдалы, маңызды және шынайы ақпаратпен қамтамассыз ету болып табылады.

Қаржы есептерінің ашылымы пайдаланушыларға өздерінің көрсеткіштерінің дұрыс бағалап, негізделген экономикалық шешімдер қабылдау үшін қажет. Ұйымдар, мекемелер қаржы есебін әзірлеу және ашу кезінде бухгалтерлік ,есепке алудың 2- стандартының, бухгалтерлік баланс және қаржы есептеріндегі негізгі ашылымдар талаптарын орындауы тиіс.

Барлық маңызды ақпарат қаржы есептері пайдаланушылар үшін анық, түсінікті болатындай етіп ашылуға тиіс. Қажет болған жағдайда түсініктеме жазбахатта қаржы есептерінде келтірілген баптардың жіктемесі мен ақша сомалары олардың мән – мағынасын түсіндіретін басқа ақпаратпен толықтырылуға тиіс.

Есептерде ұйымның атауы, орналасқан жері, есепті мерзім мен есепті кезең көрсетілуі тиіс. Сондай – ақ, ұйымның қызмет түрінің қысқаша сипаттамасы, оның заң жүзіндегі нысаны және қаржы есептері беріліп отырған өлшем бірлігі келтірілуі тиіс.

Түсініктеме жазбахатта мынадай ақпаратты ашып көрсету қажет: активтерді иелену құқығындағы шектеулер; мін деттемеге берілген ке пілдіктер; активтер мен міндеттемелер; зейнеткерлік қамсыздандыру сызбалары; болашақ ұзақ мерзімді инвестицияларды қаржыландыруға арналған қаражат.

Баланстың ағымдағы активі мен ағымдағы міндеттемелерінің бпатары арасында өзара есепке алуларға жол берілмейді. Баланстың жекелеген бартары басқа баптарға қосылуға немесе қосымша нұсқауларсыз тоқтатылуға тиіс емес. Ағымдағы активтер мен міндеттемелерді баланста айқындау және олардың жиынтық сомаларын ашып көрсету ұйымының қаржы жағдайына талдау жасау кезінде қаржы есептемелерін пайдаланушыларға көмектесетін анықтама береді.

Ұзақ мерзімді, ағымдағы активтердің, меншікті капиталдың, ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы бухгалтерлік баланста ашылуы тиіс.

Ұзақ мерзімді активтерге жататын негізгі құрал – жабдықтарда мынадай баптар ашып көрсетілуі тиіс: жер, үй – жайлар мен ғимараттар, малшылар мен жабдықтар, сыныптамаға сәйкес негізгі құрал – жабдықтардың басқа түрлері, қордаланған тозым, аяқталмаған күрделі құрылыс.

Түсініктеме жазбахатта олардың ішінде ұзақ мерзімге жолға алынған негізгі құрал – жабдықтар және қарызға алынған негізгі құрал – жабдықтар ашып көрсетілуі тиіс.

Ұзақ мерзімді активтердің мынадай баптары жеке ашылып көрсетіледі:

а) есепті кезеңдегі әдісі, амортизациясы мен есептен шығару кезеңі көрсетілген мынадай материалдық емес активтер;

- гудвилл;

- патенттер, тауар белгілері және басқалары;

б) ұзақ мерзімді қаржы инвестициялары:

- еншілес ұйымдарға бөлінген инвестициялар;

- бағынышты заңды тұлғаларға инвестициялар;

- ағымдағы құны көрсетілген өзге де инвестициялар, егер бұл олардың баланстық құнынан өзгеше болса.

в) ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз:

- алуға берілген шоттар;

- алуға берілген вексельдер;

- фирмааралық дебиторлық қарыз;

- акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының дебиторлық қарызы;

- өзге де дебиторлық қарыз.

г) болашақ кезеңдердің шығындары.

Ағымдағы активтер ашып көрсетуге тиісті мынадай баптарды қамтиды:

а/ өздерінің өңделу және өткізу мерзіміне қарамастан тауар – материалдық қорлар;

б/ есеп берілген уақыттан кейін бір жыл ішінде есептен шығарылуы мүмкін болашақ кезеңдердің шығындары;

в/ пайдаланылуына шектеу қойылған ақша қаражаты, егер оларға қойылған шектеулер бір жыл ішінде алынатын болса, ағымдағы активтерге қосылады;

г/ ағымдағы құны көрсетілген қысқа мерзімді қаржы инвестициялар, егер бұл олардың баланстық құнынан өзгеше болса;

д/ есеп берілген уақыттан кейін бір жыл ішінде алынатын дебитолық қарыз;

• 
  ағымдағы активтерді сатып алу үшін;
  
• 
  алуға берілген шоттар;
  
• 
  алуға берілген вексельдер;
  
• 
  фирмааралық дебиторлық қарыздар;
  
• 
  акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының дебиторлық қарызы;
  

Сонымен бірге түсініктеме жазбахатта есепті кезеңдегі ұйымның жарғылық капиталында болған өзгерістер туралы ақпаратты ашып көрсету қажет.

Акционерлік қоғамдарда акциялардың әрдір түрі бойынша мынадай мәліметтер ашып көрсетілуі тиіс:

• 
  хабарланған, шығарылған және айналымда жүрген акциялардың саны мен сомасы /хабарланған, жазылу жүргізілген және құны төленген капитал/;
  
• 
  құны төленбеген капитал;
  
• 
  акциялардың номиналдық және ағымдағы құны;
  
• 
  олардың иелерінің құқықтары, дивиденттерді бөлу және мүліктің бір бөлігін төлеу шарттары;
  
• 
  артықшылығы бар акциялар бойынша төленбеген дивиденттер;
  
• 
  ұйым сатып алған меншікті акциялар;
  
• 
  опциондар бойынша болашақта шығару үшін хабарланған және есепті кезеңде опциондар бойынша шығарылып, олардың шығарылуы шарттары мен сомалары көрсетілген акциялар.
  

• 
  акциялар бойынша сыйақылар;
  
• 
  негізгі құрал – жабдықтарды, қаржы инвестицияларын қайта бағалау сомасы;
  
• 
  резервтік капитал;
  
• 
  бөлінбеген табыс.
  

а/ қамтамассыз етілген кредиттер;

б/ қамтамассыз етілмеген кредиттер;

в/ фирмааралық кредиттер;

г/ кейінге қалдырылған салықтар.

Түсініктеме жазбахатта проценттік ставкалар, кредиттерді өтеу мерзімдері, төлемдердің кезектілігі және кредиттік келісімдер мен зайым беру шарттарынан туындайтын басқа да ерекшеліктер ашып көрсетілуі тиіс.

Ағымдағы міндеттемелердің, соның ішінде кредиторлардың талап етуі боынша төленуге тиісті міндеттемелердің ішінде өтелуге тиісті ұзақ мерзімді міндеттемелердің бір бөлігінің мынадай баптары ашып көрсетілуі тиіс:

а/ қысқа мерзімді кредиттер;

б/ ұзақ мерзімді кредиттердің ағымдағы бөлігі;

в/ кредиторлық қарыз:

• 
  төленуге тиісті шоттар мен вексельдер;
  
• 
  сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
  
• 
  салықтар бойынша қарыздар;
  
• 
  төленетін дивиденттер;
  
• 
  фирмааралық қарыз;
  
• 
  акционерлік қоғамның лауазымды адамдарына берешек қарыз;
  
• 
  өзге де дебиторлық қарыз.
  

д/ болашақ кезеңдердің табыстары;

е/ күтпеген жағдайдайлар бойынша есептелген төлемдер.

Ұзақ мерзімді міндеттемелердің ағымдағы бөлігі, егер ұйым кредиттік шартқа сәйкес міндеттемені ұзақ мерзімді негізде қайта қаржыландыруды ұйғарса, ағымдағы міндеттемелерден шығарылып тасталады. Бұл жағдайда міндеттемелердің сомасы мен қайта қаржыландыру мерзімдері ашып көрсетілуі тиіс.

Өнімді көп көлемде шығаруға болады, бірақ , ол сатылмаса немесе пайда түсірмейтін бағамен сатылса, онда, кәсіпорын ауыр қаржылық жағдайда болады.

Қаржылық талдаудың маңызды құрам бөлігінің бірі – пайданы қалыптастыруды талдау. Пайданы талдау оны қалыптастыру ретімен байланысты.

Пайданың жалпы сомасы /баластық пайда/, кәсіпорынның анықталған кезеңде алғаны, ол:1 /пайда /зиян/ өнімді /жұмыс, қызмет/ өткізуден түскен; 2 /басқа да өткізулерден пайда /зиян/; 3 /өткізуден тыс опрациялар бойынша пайда /зиян/.

Өнімді /жұмыс, қызмет/ өткізуден түскен пайда /зиян/ өнімді өткізуден түскентүсіммен өнімді өндіру және өткізу, яғни өзіндік құнға кіретін шығындардың айырмашылығы болып табылады.

Басқа өткізулерден пайда /зиян/ - кәсіпорынның сатылған мүліктерін, материалды құндылықтарын нарықтық бағамен олардың бастапқа немесе қалдық құны өзгешелігіндей анықталады.


Өткізуден тыс операция пайдасы /зиян/ - өткізуден тыс, өнім өндіруге, жұмыс, қызмет көрсетуге байланыссыз табыстар мен шығындар айырмашылығы қаралады.

Өткізуден тыс операциялар табысына кәсіпорынға салынған қаржы табыстары /бағалы қағаздар, қарызға берілген, басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталына үлес қосуы және т.б./, мүлікті жалға беруден табыс, алынған және төленген айыптың қалдығы, айыптөлем; валюталық шот, шетелдік валюта операциялар бойынша оң курстық айырмашылықтар, дебиторлық қарыздарды сөндіру негізінде өткен жылға, зиянға жіберілген сомалардың түсуі, есеп беру жылында түскен өткен жыл пайдасы, сатып алушылардан сатылған өнімді қайта есептеу үшін түскен ақшалар, несие мекемелерінен алынған проценттер.

Өткізуден тыс шығындар құрамына тексеру және түгендеу нәтижесінде табылған материалды құндылықтар мен ақша қаражаттарының жетіспеушілігі және зияны кіреді; валюталық шот және шетелдік валюта операциялар бойынша теріс курстық айырмашылықтар; есеп беру жылында табылған, өткенжылдың зияндары, үмітсіз дебиторлық қарыздардың есептен шығарылуы; табиғи апаттан орнына төлем өтелмейтін шығындар; соттық ұсталымдар.

Қаржы нәтижелерін талдау екі бағыт бойынша: қаржылардың келіп түсуін және жұмсауын талдаудан орындалады. Егер, кәсіпорынның табыстары осы табысты алуға жұмсалған шығындардан жоғары болса, онда, кәсіпорын табысты болады.

Талдау жасау кезінде қаржы көрсеткіштеріне тиімді әдіс ретінде салыстырмалы бағалау қолданылады.

Сатудан түскен түсім кәсіпорынның жай қызметінің негізгі табыс көзі болып табылады.

Бұл кестеде ф. №2 мліметтері негізінде, талдаудың салыстырмалы әдісін қолдана отырып, қаржы көрсеткіштер дәрежесін есептейміз.

Сатудан түскен түсім есепті кезең мерзімінде 4,6 процент өсті. Бұл өнімді сатудан, жұмыс істеу, қызмет көрсетуден түскен табыс сомасын анықтайды. Бірақ, бұл көрсеткіш ақша қаражаттар шотына нақты түскен сомаларды көрсете бермейді. Түсімнің өсу көлемімен бірге өнімнің өзіндік құн көрсеткішінің өсуі қарастырылады. Ол алдыңғы жылмен салыстырғанда 6,7 процент және дәреже бойынша 23,1 процентке тең болды. Сатудан түскен түсімдегі өзіндік құнның үлесі 82 процент құрайды. Мұндағы жалпы және әкімшілік шығындарының 0,1 пройентке өсуі кері әсерін тигізеді.

өзіндік құнынын алдыңғы көрсеткіштен өсуі жиынтық табыстың көлеміне әсерін тигізеді, яғни, жиынтық табыстың деңгейі 23,1 процентке төмендеді. Салық салынғанға дейіңгі пайда жыл бойына 4,8 процент өсті. Бұл көрсеткіштің нақты көрсеткіші 0,4 процент құрайды. Жай қызмет бойынша пайда мен таза пайданың нақты деңгейлік өзгерісі 1,8 процент төмендеді. Ал көрсеткіштердің өсу қарқыны алдыңғы жылмен салыстырғанда 3,5 процент құрайды.

Кәсіпорын қызметінің қаржы нәтижелерін толық көру үшін табыстар мен шығындар түр – түрін бөліп қарастыру қажет. Яғни, табыстар мен шығындар отчетында көрсетілген қаржы көрсеткіштер бағалауына қосымша, жай қызмет түрі бойынша шығындарды талдау жүргізіледі. Бұл шығындар бухгалтерлік баланс қосымшаларына қарастырылады.

Шығындарды шығын элементтері бойынша топтастыру және талдау келесі 2,2 кесте бойынша көрсетіледі.

Кестеде көріп отырғанымыздай кәсіпорынның шығындары есепті жыл мерзімінде, алдыңғы жылмен салыстырғанда 8442 мың теңгеге немесе 6,7 процентке өсті. Сондықтан, шығындар құрамында бірнеше өзгерістер болды. Яғни, есеп беру мерзімінде өткен жылмен салыстырғанда материалдық шығындар 12,1 процентке өсті, ал, олардың үлесі 9,6 процентке көбейді. Сонымен бірге басқа да шығындар көлемі 9,1 процентке, ал үлесі 11,7 процентке ұлғайды. Еңбек ақы шығындары 1282 мың теңгеге /1594 – 312/ немесе 4,1 процентке өсті, ал оның үлес салмағы 8,4 процентке қысқарды. Әлеуметтік аударым шығындары 4,1 процентке өсті, үлестік салмағы 2 процентке кеміді. Амортизациялық шығындар өткен жылмен салыстырғанда 1,6 процентке жоғарылып, үлестік салмағы 10,9 процентке төмендеді.

Сатудан түскен пайдаға негізгі кері әсер беретін фактор – сатудың өзіндік құны болғандықтан, мекемелер бұл көрсеткіштердің өсу себептеріне бөлшектеп талдау жасағаны жөн.

Кәсіпорын қызметінің қаржы нәтижелері нақты және салыстырмалы көрсеткіштермен бағаланады.

Таза пайда /есеп беру кезеңіндегі бөлнбеген пайда/зиян/ - кәсіпорынның негізгі нақты көрсеткіші болып табылады.

Мекемелер пайдасы бар, бірақ, төлем қабілеті жоқ болуы мүмкін, немесе, керісінше. Экономикалық талдауда рентабельділік көрсеиткіштер жұйесінің 2 тобы бар: мекеме қызметінің рентабельділік көрсеиткіштері және активтердің рентабельділік көрсеиткіштері.

Төменде рентабельділік көрсеиткіштеріне 2.3 кесте келтірілген.