2-китап indd

142

қаржы қажет. Ал өкімет тарапынан тіл дамыту мақсатына (қабылданған 

бағдарламалар  бойынша)  қанша  ақша  бөлінді  екен?  Меніңше,  жаңа 

ғана  мемлекеттік  мәртебе  алған,  бұрыннан  да  соқталанып  қалған 

проблемалары шаш-етектен тілімізге бөлінген қаржы оның жұмырына 

жұқ  та  болған  жоқ.  Мемлекеттік  тіліміз  күні  бүгінге  дейін  «қалдықты 

болу принципі» («остаточный принцип») бойынша күн көріп келе жатқан 

бейшаралық халде.

Ау,  ағыл-тегіл  қамбаға  да,  қалтаға  да  түсіп  жатқан  байлықтың  ең 

болмаса  бір  мысқалын  тілге  бұратын  қазақжанды  азаматтың  билікте 

болмағаны ма?

Тіл туралы заңның өз басында да кінәрат аз емес. Төрт құбыласы сай, 

төрт аяғы бірден тік тұра қалатын Заң бола бермейді. Сондықтан да 1989 

жылы қабылданған «Тіл туралы Заң» сияқты (ол Заңның кемшілігі туралы 

менің мақаламды қарауыңызға болады: «Ана тілі», №7, 18.02.1943) кейінгі 

Тіл  заңының  да  (1997  ж.)  кемістіктері  аз  емес.  Соның  ең  бастысы  екеу: 

«мемлекеттік тілді құрметтеу Қазақстан халқының үлкен-кіші баршасының 

парызы болса, ал оны меңгеру – ауылдан бастап, республика деңгейіндегі 

жауапты  қызмет  иелерінің  (бірінші  және  екінші  басшылардың)  міндеті» 

деп жазылмауы; екіншісі – орыс тілін «ресми тіл» деп мемлекеттік тілмен 

қабаттастырудың қажетсіздігі.

Тіл заңы да, Конституция да дәл осы қалпында қала берсе, екі тілдің 

текетірестік қалпы әлі де созыла берері даусыз. Қазақстандағы халықтардың 

жартысынан көбі өзін «орыс тілділікпіз» деп санайтын жағдайда мемлекеттік 

тілдің беделін көтеріп, қолданыс аясын кеңейту өте қиын.

Міне,  солардың  біріне  –  бірден  болмаса  да  біртіндеп,  мекеме 

ұжымдарының  ұлттық  құрамына  қарай  іс  қағаздары  мен  ресми 

құжаттардың,  мандайша-жарнамалардың  бәрін  мемлекеттік  тілге  көшіру 

мәселесі  жатады.  Бұл  игілікті  істің  үш-төрт  облыс  көлемінде,  кейбір 

министрліктер мен аудандарда, мекемелерде жүзеге аса бастағанына өзіміз 

де куәгерміз.

Алайда,  менің  байқауымша,  бұл  мәселені  шешуге  байланысты, 

егеменді еліміздің тарихында ғана емес, халқымыздың жалпы тарихында 

алғаш  көтеріліп  отырған  осы  бір  жауапты  проблемаға  –  «мемлекеттік 

тілде  сөйлету,  басқару  проблемасына»  –  немқұрайдылықпен  қарау  әдеті 

дәстүрге,  үрдіске  айналып  бара  жатқан  сияқты.  Бұл  –  бүгінде  соқталана 

бастаған көзбояушылықпен барабар құбылыс, ол басқа емес, ащы болса да 

ашығын айтсақ, әр түрлі деңгейдегі шенеуніктер мен ел билігіне араласып 

жүрген  әрқилы  лауазымды  азаматтардың,  мекеме  басқаратындардың 

143

қырсыздығы мен енжарлығына тікелей байланысты әрекеттердің салдары. 

Олар іс қағаздары мен pесми құжаттарды өздері жазу былай тұрсын, тіпті 

оны, біреуі – қазақ тілін білмегендігінен, екіншісі – тілге шалағайлығынан, 

ал үшіншісі – енжарлығынан оқымайды да.

Егер  өкіметтің  барлық  қаулы-қарарлары  мен  заң,  ресми  құжаттары 

мемлекеттік  жауапты  адамдардың  өздері  ойланып-толғанып,  тікелей 

араласуымен  жазылмай,  жалдамалы  аудармашы-хатшылар  арқылы 

ғана  жазылып,  осы  үлгі-тәсіл  бойынша  дәстүрге  айналып  кетсе,  онда 

аударма тіліне айналған мемлекеттік тілдің көсегесі көгереді деп өз басым 

ойламаймын.

Бұдан шығудың жолы қалай?

Біріншіден, «бұл мекемеде мемлекеттік тіл жүріп жатыр» деп жоғарыға 

жалған ақпарат беруді тоқтату керек – бұл басшылардың өзін-өзі, өкіметті 

және халықты алдауы. Екіншіден, егемендігімізге он жылдан астам уақыт 

өтсе  де,  Конституциядан  тартып,  қарапайым  қаулы-қарарлардың,  заң, 

өкімдердің барлығы алдымен орыс тілінде жазылып, содан соң қазақ тіліне 

аударылып  келе  жатқанын  мойындаған  жөн.  Аудармада  қазақ  санасына 

сіңімді, рухына сай, етене жақын ой-пікірден гөрі аққаптал, сірескен дүние 

болып тұратындығы газеттерде аз жазылып жүрген жоқ.

Бұдан  кұтылу  тек  мемлекет  қолынан  ғана  келеді.  Бүкіл  мемлекет 

бойынша  ауылдан  Президент  Әкімшілігіне  дейінгі  (және  керісінше) 

жүргізілетін барша іс қағаздарын ортақ бір жүйемен мемлекет тілінде жүзеге 

асыратын  және  оларды  орыс,  туыс,  т.б.  шет  тілдеріне  аударатын  арнайы 

мекемелер  құрылуы  және  олардың  істері  барлық  деңгейде  қаржыланып, 

кадрлармен  қамтамасыз  етілуі,  өкімет  тарапынан  тұрақты  бақылауға 

алынуы қажет.

Онсыз мемлекеттік тілдің өз міндетін толық аткаруы мүмкін емес.

Өз тарихымызда қазақтардың біртұтас халық болып қалыптасқанына, 

біртұтас (монолитті) тілге ие болғанына 5-6 ғасыр болды деп көрсетіледі. 

Міне, сол қазақтың өз атамекенінде тек үштен екі бөлігі ғана, ал қалған үштен 

бірі Қазақстаннан тыс елдерде (ҚХР-да, Моңғолияда, Ресейде, Түркияда, 

Иранда,  Ауғанстанда,  Өзбекстанда,  Қырғызстанда,  Түркіменстанда,  т.б.) 

жасайтыны баршаға белгілі. Демек, бұл – халқымыздың 4,5-5 миллиондайы 

әр  түрлі  мемлекеттердің  құрамында,  әр  алуан  әлеуметтік,  саяси, 

экономикалық, мәдени және тілдік жағдайда ғұмыр кешіп отыр деген сөз. 

«Төрт көзі түгел емес» дегенде біз осыны айтып отырмыз.

Тұтас  халықтың  әp  алуан  себептерге  байланысты  жер  жүзіне 

тарыдай шашылып, бытырап жүруі – көп халыққа тән табиғи құбылыс 

144

болса да, қазақ сияқты ұлан-ғайыр жері бар, аз санды халық үшін, әсіресе, 

оның тілінің толықканды дамуына көптеген кедергі келтіретіні сөзсіз. 

Қазақ диаспорасының тілі ортақ рухын сақтаса да, әдеби тіл нормалары 

мен даму үрдісін бірдей деп айту қиын. Диаспора тіліне әр аймақтың, 

әлеуметтік  ортаның,  басқа  тұрақты  елдің,  мемлекеттің  өзіндік  салт-

дәстүрі әсер етпей тұрмайды. Оқу-тәрбие, жазу-сызу (кириллица, араб, 

латын, т.б.), қоғамдық өмір т.б. факторлардың баршасы диаспоралық тіл 

шоғырларын  мемлекеттік  тілден  алыстатпаса,  жақындатпайды;  жазу 

тілі арқылы араласу қиындай түссді. т.т.

Қазақ әдеби тілінің бірыңғай да бірегей қалыптасуына кедергі болып 

отырған халықтың бұл бытыраңқы жағдайы, өткен тарихымыздың ісі 

деп қараған күннің өзінде де, барша қазақ халқына мемлекеттік тіл болып 

отырған қазақ тіліне теріс әсерін тигізері сөзсіз. Қазақ диаспорасының 

3-4  түрлі  жазуды  пайдалануының  өзі  қандай  қасірет.  Көрші  отырған 

Өзбекстанда өзбек халқының латын жазуына көшіп, осында жасайтын 

1,5  миллиондай  қандас  бауырларымыздың  кириллицада  қалуы  қазақ 

балаларына Өзбекстандағы жоғары оқу орындарына түсу жолын кесіп 

тастап отыр. Ол туыстарымыздың жанайқайын күнде естіп отырсақ та, 

Қазақ өкіметінің қолдан келер қайыры жоқ.

Осы  сияқты  тілдік  проблемалар  Қытай  қазақтарының  да,  Ресей 

қазақтарының да, Түркия, т.б. шетел қазақтарының да ортасында бар.

Бұл  проблемаларды  шешудің  жолы  өте  қиын,  әрине.  Жержүзі 

қазақтары қауымдастығы төрағасының орынбасары, жазушы Қалдарбек 

Найманбаев бұл құбылыстың салдары туралы айта келіп:

“Демография ғылымында “жоғалған ұрпақ” дейтін ұғым бар. Ол, 

әдетте, өз тілін ұмытқан, ұлттық тамырынан қол үзген, болашағы жоқ 

буынға байла нысты айтылады. Көп шетелдік қандастарымызға қатысты 

осындай қауіп барлығы бекер емес”, –деп ескертеді.

Мемлекеттік тіліміздің бір тағаны – қазақ диаспорасы екеніне мән 

берсек, ерте ме, кеш пе, әйтеуір, “олардың бәрін мемлекеттік туымыздың 

астына, мемлекеттік тіліміздің құзырына топтастыру” деген ұғым-идеяны 

жүзеге асырудың бағдарламасын бүгіннен бастап ойластырған жөн. Бұл 

игілікті іс мемлекет ауқымыңда белсене қолға алынып жатқаны да бiзге 

белгілі.  Бірақ  “әттеген-ай!”  –  дейтін  жағдайлардың  да  көп  айтылып 

жүргендері бар.

Қазақтың тағдыр тәлкегіне ұшырап, жер жүзіне тарап кеткен ұрпақтары 

өз топырағына жиналып, оларға жағдай туғызылып, іргелі ел болып жатса, 

мемлекеттік тілдің де тағдыры біржолата шешілер еді. Елбасы Нұрсұлтан