2-китап indd

481

Қазақтың  тұңғыш  ғалымы  ІІІоқан  Уәлихановтың  есімі  Россияның 

аса  ірі  өлке  танушысы  Семенов-Тян-Шанский  мен  ұлы  орыс  жазушысы 

Достоевскийдің  творчестволық  қызметімен,  аса  ірі  ағартушы  Ыбырай 

Алтынсариннің  есімі  Ушинскийдің  педагогикасымен,  қазақ  әдебиетінің 

алыбы  Абайдың  ссімі  Пушкин  және  Лермонтовтың  поэзиясымен  тығыз 

байланысты.  Абайдың  туған  халқын  орыстың  тілі  мен  өнер-білімін 

үйренуге  шақырған  үні  қазақ  даласына  сұңқар  саңқылындай  естілді. 

Ұлы  Абай  қазақ  қауымына,  келешек  ұрпаққа  орыс  тілін  білген  адамның 

көкірек  көзі  ашылатынын  өсиет  етіп  қалдырды.  Ал  данышпан  ақынның 

қазақ  халқы  орыс  тілін  үйренсе,  оның  ғылымы  мен  мәдениетін  игеріп, 

өнер-білімнің биік шыңына жетсе деген арманы тек совет заманында ғана 

толық  орындалып,  өмір  шындығына  айналды.  Орыс  тілінің  қа зақ  халқы 

және көп ұлтты Советтік Қазақстан халықтары өміріндегі зор ролі белгілі 

дәрежеде орыс пен қазақ халықтарының талай ғасырдан бергі достығы мен 

туысқандығының даму барысынан бастау алды.

Тіл – табиғаттың адам баласына тартқан ғажап сыйы, адамдардың аса 

маңызды  қатынас  құралы.  Әлемдсгі  ондаған,  жүздеген  ұлттың  өкілдері 

саналуан  тілдерде  сөйлейді  және  де  солардың  әрқайсысы  өзінің  ана 

тілін  қашан  да  мақтаныш  тұтады.  Алайда  кейбір  ұлт  тілдері  белгілі  бір 

жағдайға және әлеуметтік себептерге байланысты бір ғана ұлттың тілі болу 

шеңберінен шығып, бүкіл адамзаттың рухани игілігіне айналады. Ұлы орыс 

тілі дүние жүзіндегі осындай тілдер қатарына жатады. Әсіресе орыс тілінің 

қазіргі замандағы тарихи қызметі және оның көп ұлтты Совет мемлекетінің 

жағдайындағы ұлтаралық қатынас құралы ретіндегі рөлі айрықша зор.

В. И. Ленин орыс тілін қалың бұқараға озық идеяларды, дүние жүзінің 

мәдени байлығын таратудың қуатты құралы деп санап, көп ұлтты Совет 

мемлекеті  жағдайында  бұл  тілдің  мол  мүмкіндігін  пайдалана  білуге, 

еңбекші тапты оны үйренуге шақырды. Кемеңгер көсем былай деп жазды: 

«Тургеневтің,  Толстойдың,  Добролюбовтың,  Чернышевскийдің  тілінің 

ұлы  да  құдіретті  тіл  екенін  біз  жақсы  білеміз.  Біз  Россияны  мекендеп 

отырған  қандай  да  болсын  барлық  ұлттардың  езілген  таптарының 

арасында  мүмкіндігінше  неғұрлым  тығыз  қарым-қатынас  және 

туысқандық бірлік орнауын... көбірек тілейміз. Сондықтан біз, әлбетте, 

Россияның әрбір тұрғынының ұлы орыс тілін үйренуге мүмкіндік алуын 

жақтаймыз» (Шығармалар толық жинағы. 24-том. 316-317 беттер). Ұлы 

көсемнің  осынау  көреген  сөздері  бүгінде  ақиқатқа  айналып,  орыс  тілі 

рухани қазынаның қайнар көзі болып отыр. КПСС Орталық Комитетінің 

Бас  секретары  Л.  М.  Брежнев  жолдас  1979  жылы  Ташкент  қаласында 

482

«Орыс  тілі  –  СССР  халықтарының  достығы  мен  ынтымақтастығының 

тілі»  деген  тақырыпта  өткізілген  Бүкілодақтық  ғылыми-теориялық 

конференцияға қатысушыларға жолдаған құттықтауында лениндік ұлт 

саясатын  дәйекті  жүзеге  асыру  нәтижесінде  еліміздің  барлық  одақтас 

және  автономиялы  республикаларында,  автономиялы  облыстары  мен 

округтерінде мәдениетті, ғылымды, халыққа білім беру ісін дамытудың 

жемісті  процесі  жүріп  жатқанын,  бұл  істе  СССР-дің  барлық  ұлттары 

мен халықтарының тілдері аса маңызды роль атқарып отырғанын, тең 

праволы және емін-еркін дами отырып бірін-бірі байыта түсу арқылы олар 

социалистік мазмұнның мызғымас ортақтығы арқылы гүлденген ұлттық 

мәдениеттердің  прогресіне  қызмет  етуде  екенін  айтқан  болатын.  Ол 

осы құттықтауында былай деді: «Біздің еліміздің экономикасы біртұтас 

халық  шаруашылығы  комплексіне  айналған,  адамдардың  жаңа  тарихи 

қауымдастығы  –  совет  халқы  пайда  болған  кемелденген  социализм 

жағдайында  коммунизм  кұрылысындағы  жаңа  адамды  тәрбиелеудегі 

ұлтаралық  байланыс  тілі  ретінде  орыс  тілінің  рөлі  объективті  түрде 

арта түседі. Ана тілімен қатар, барлық совет адамдарының ортақ тарихи 

игілігі ретінде ерікті түрде қабылданған орыс тілін де еркін меңгеру совет 

халқының саяси, экономикалық және рухани бірлігін онан әрі нығайтуға 

көмектеседі» («Ленин жолымен», 8-том, 47-бет).

Ұлы  Отанымыздың  керемет  кескін-келбетін  бүгінгі  көп  ұлтты 

Советтік Қазақстан болмысынан да айқын тануға болады. Қазіргі Қазақстан 

туысқандық пен достықтың тамаша бір лабораториясы сияқты. Өйткені 

орыс  тілін  мұнда  100-ден  астам  ұлт  пен  халықтың  өкілдсрі  ұлтаралық 

қатынас құралы ретінде қолданады. Соның ішінде қазақ халқы да еліміздің 

басқа халықтары сияқты, орыс тілін, ұлы Лениннің тілін, өрелі мәдениет 

пен өрісті әдебиет жасаған ұлы ұлттың тілін, достық пен туысқандықтың, 

ғылым мен цивилизацияның тілін тарихи қысқа мерзім ішінде аса жақсы 

меңгергенін шынайы қалтқысыз көңілден мақтан тұтады.

Осынау  өскендікті  республикамыздың  кемеліне  келген  ғылымынан, 

мәдениетінен,  әдебиеті  мен  өнерінен,  қысқасы  оның  күнделікті 

өмірінің  барлық  саласынан  айқын  көреміз.  Қазақстан  жазушыларының 

көптеген  шығармалары  орыс  тілі  арқылы  одақтың  және  дүние  жүзінің 

жұртшылығына танылды. Қазақстанның көп ұлттық өнерінің ең таңдаулы 

туындылары да әлемге кеңінен мәлім болып отыр.

Советтік Қазақстанның «жүз тілдің планетасы» атануы тегіннен тегін 

емес. Октябрьдің шұғылалы таңынан нәр алып, арайланған кең-байтақ 

өлкеде бүгінгі таңда жүзден астам ұлттың өкілдері тату-тәтті өмір сүруде. 

483

Бұлардың әркайсысы өз ана тілімен қатар орыс тілінде де жетік сөйлейді. 

Қазіргі жас ұрпақ орыс тілін екінші ана тілі ретінде балалар бақшасында, 

мектеп қабырғасында зейін қоя үйренеді. Республика мектептерінде орыс 

тілін ойдағыдай меңгеруге барлық мүмкіндіктер мен жағдай жасалған.

Орыс  тілі  –  жасөспірімдерге  коммунистік  тәрбие  берудің  күшті 

кұралы.  Жастардың  орыс  тілін  оқып-үйренуінде  баспасөз,  телевизия 

мен  радио  үлкен  роль  атқарып  келеді.  Мысалы,  Қазақ  телевизиясы 

ұйымдастырған  «Мен  орыс  тілін  үйренген  болар  едім...»  деген  цикл 

бойынша  және  «Орыс  тілін  үйренуші  әуесқойлар»  клубының  берген 

хабарларын жұртшылық қызу қарсы алды. Сондай-ақ Қазақ радиосы да 

«Орыс тілі – бейбітшілік пен достықтың тілі» деген тақырыпта ұдайы 

хабарлар беріп тұрады.

Ташкент  пен  Баку,  Кишинев  пен  Алматы  қалаларында  өткізілген 

Бүкілодақтық  конференциялар  орыс  тілін  окытудың  ғылыми-

методикалық дәрежесін арттыруға елеулі ықпал жасады.

Орыс  тілі  халықаралық  көлемде  айрықша  зор  беделге  ие  болып 

отыр.  Бүгінде  осы  тілде  дүние  жүзі  бойынша  500  миллионнан  астам 

адам сөйлейді. Орыс тілі әлемдегі көптеген халықтардың өзара қатынас 

құралына  айналды.  Осыдан  біраз  уақыт  бұрын  орыс  тілі  таралуы 

жағынан  әлемде  алтыншы  орында  болса,  қазір  ағылшын  тілінен  кейін 

екінші орында. Біздің қоғамдық қайраткерлеріміздің үні Біріккен Ұлттар 

ұйымында, интернационалдық ғылыми конгрестерде, түрлі мәжілістерде, 

жастардың халықаралық фестивальдарында орыс тілінде асқақ естіледі.

Ұлтаралық  қатынас  құралы  ретінде  совет  адамдары  ерікті  түрде 

қабылдап  отырған  орыс  тілі  совет  халқының  әлеуметтік-саяси  және 

идеялық  бірлігін  нығайтудың,  ұлт  мәдениеттерін  дамыту  мен  бір-

бірін  байытуының  маңызды  факторына  айналды.  Ол  біздің  барлық 

халықтарымызға  дүниежүзілік  цивилизацияның  рухани  байлығына, 

мәдениетіне, әдебиетіне, өнеріне даңғыл жол ашты. Еліміз халықтарының 

82 проценті орыс тілінде еркін сөйлей алады.

Бүгінде  орыс  тілі  –  революциялық  көзқарастардың,  бейбітшілік 

пен  прогресс  идеяларының  жаршысы,  ең  озық  мәдениеттің,  ғылым 

мен  техниканың  тілі.  Қазіргі  кемелденген  социалистік  коғамда  ол  – 

халықтардың өзара қатынас құралы болумен бірге әлемдік мәдениеттің 

асыл қазынасына совет адамдарының лайықты үлес қосуын қамтамасыз 

ететін бастау бұлақ.

Жалпы,  тіл  туралы  әңгімелегенде,  еліміз  халықтарының  тілдік 

дамуында  біртұтас  екі  жақты  процесс  жүріп  жатқанын  айта  кеткен