80
тілінде дайындайтын болсын» деген қосымша ұсыныс енгізілді.
Бұл талап орындалған жағдайда тіліміздің де, еліміздің де шет
елдерде беделі өсіп, марқая түсетіні сөзсіз.
Қабылданған Тіл заңының ең бір түйінді мәселесі оның
16-бабында болатын. Ондағы әңгіме басшы қызметкерлерінің қол
астындағы азаматтарды өз ана тілінде қабылдап, әңгімелесу жайында.
Республикамызда жүзден астам ұлт өкілдерін «өз тілдерінде қабылдау»
деген талаптың негізсіз екені белгілі болып отыр. Осыған орай оларды
«мемлекеттік немесе ұлтаралық тілде қабылдау» деп өзгерткенді
мақұл көреміз. Бұл тілдерді қатынас жасауға қажетті деңгейде білу
республикадағы әрбір азаматтың абыройлы борышы болса керек.
Дегенмен, осы бір «борышты» айқындай түсу мақсатымен біз кадрларды
жұмысқа тартуда олардың іскерлік, моральдық қасиеттерімен қатар
мемлекеттік тіл мен ұлтаралық тілді білу дәрежесін анықтайтын
аттестациядан міндетті түрде өтуін ұсындық. Бұл талап басқа ұлт
өкілдері үшін ғана емес, тіпті қазақтардың өздері үшін де үлкен сын.
Сондықтан бұл талапқа қарсы шығатындар да аз болмаса керек. Дегенмен
мемлекеттік ұлтаралық тілдер статусы осыны талап етеді. Бұл ТМД
мемлекеттерінің көбінде ешбір дау-дамайсыз-ақ шешіліп жатқан мәселе.
Ол ең соңынан болса да біздің ауылда да, әйтеуір, бір шешілуге тиіс қой.
Онсыз мемлекет тілінің абыройы, мәні болмайды.
Заңның 18-бабы балаларды ана тілінде оқытып тәрбиелеуге
байланысты ата-ананың құқығын сөз етсе, 19-бапта сол тілде білім,
тәрбие алуды жалғастыру принципі айқындала түседі. Бұрынғы Заңда
көрсетілген «үзбей жалғастыру» дегенді біз алып тастауды ұсынамыз.
Өйткені жүзден астам ұлт өкілдері өз балаларына мүмкіндігіне қарай
орта мектеп деңгейінде білім-тәрбие бергенімен, енді оларға соншама
тілде жоғарғы білім беру республикамызда мүмкін емес. Ал болмайтын
істі орындаймын деп елді дүрліктіруге заңның еш қақысы жоқ.
Заңның 21-бабындағы «Қазақ тілі мен орыс тілінің мәдениет
пен бұқаралық информация саласында тең праволы қолданылуын
қамтамасыз» етудегі «тең праволы» деген тіркесті алып тастауды талап
етеміз. Оның да мәнісі түсінікті болса керек.
22-бапқа енгізілген өзгеріс ғылыми еңбек жазып, диссертация
қорғауға байланысты. Бұл жөнінде біз мемлекетімізде жаңадан құралған
Жоғарғы аттестациялық комиссияның (ЖАК) қабылдайтын ережелеріне
сүйенуді ұсынамыз. Ғылыми еңбекті әркім қай тілде жазамын десе де
ерікті. Бірақ ғылымды қазақша жазуды мемлекеттік тілді дамытудың ең
81
қажетті жолы деп қараған жөн. Заңның 24-бабы да осыған байланысты:
Ғылыми конференциялар мен симпозиумдардың мемлекет және
ұлтаралық тілдерінде өткізіліп, міндетті түрде ілеспе аудармамен
қамтамасыз етілуі сөз болады.
Заңның 27-бабында елді-мекен, жер-су, т.б. ономастикалық
объектілердің дәстүрлі аттары сақталып, орыс және басқа тілдерге олар
транслитерация ережелері бойынша аударылу жайында сөз болады.
Демек, бұл ұсыныс қазақ жер-су атауларын әркімнің өз бетінше бұзып
жазуына жол бермеуді талап етеді. Мекеме, кәсіпорын, ұйым, т.б. аттары
маңдайшаларда алдымен міндетті түрде мемлекеттік тілде, одан соң
қажеттілікке байланысты басқа ұлт тілдерінде жазылуы керек деп ашық
айтып отырамыз.
Жеке адамдардың аты-жөні мен этнонимдерді реттеуге бағытталған
Заңның 28-бабына біздің қосқанымыз: басқа тілдерге «оларды түпнұсқа
тілінің нормасына үйлестіріп беру».
Заңның 29-бабында мекемелердің мөрі, штампы, бланкалары,
республикада шығатын тауар, т.б. өндірістік бұйымдардың белгілері,
сондай-ақ мекеме аттары, маңдайшалар, көрнекі құралдар, жарнамалар
мемлекет және ұлтаралық тілде жазылады» деген ережеге қосымша
ретінде «ретіне қарай басқа тілдерде де жазылады» деген ұсыныс
айтылды, олардың орын тәртібі анықтала түсті.
Заңның 30-бабына «Республикадан тыс жерлерге жіберілетін
почта-телеграф, хат-хабарлары сол мемлекеттердің тілінде немесе
халықаралық тілдердің бірінде жазылуы тиіс» деген ұсыныс енгізілді.
Көріп отырғанымыздай, бұрынғы «Тіл туралы заңға» бұдан басқа
да өзгерістер енгізіп, ширата түсуге, тіпті оны қайтадан жазып шығуға
болар еді. Бірақ оның дәл қазір қажеті де жоқ, оған ешкім бізге рұқсат
та бере алмайды. Өйткені, Заңды қайтадан жазу деген Конституцияның
негізінде нұқсан келтірумен барабар. Жоғарыда осыған да «шүкіршілік
етейік!» деуіміздің бір себебі осы еді.
Ал, мәселе шынтуайтқа келгенде Заңның баптарын өзгертуге де
байланысты емес. Бүгінгі таңдағы және болашақтағы ең басты мақсат
мемлекеттік тілімізді марапаттап, беделін көтеруде, мәртебесін өсіріп,
мерейін үстем етуде. Ол үшін нақтылы іс керек. Шығыста «Халуа,
халуа» дей бергеннен, аузыңның дәмі кірмейді» деген мәтел бар. Сол
сияқты «мемлекеттік тіл, мемлекеттік тіл» деп құр бекерге жар сала
беруден, ол тілдің өздігінен өркені өспейді. Басқаға тіліңді сыйлатам
десең, оны алдымен өзің сыйлай біл. «Қырық процент» деген қасіреттен
82
қашан құтыламыз? Ол туралы ел болып, жұрт болып мықтап ойланатын
уақыт енді келді. Тілдегі дүбәрәлерге мемлекет тілін сөз жүзінде
мойындатқанымызбен, іс жүзінде мойындату – қиямет қайым. Дегенмен,
қоздың шоғындай үрлей берсең, от-жалын болып лаулайтын халқымызың
рухани күші әлі де бойында тұрғанда, жалпы бір, әйтеуір, тіл үшін емес,
мемлекеттік тіл үшін соңғы да соны серпіліс енді басталу керек. Бұл –
тарихтың әрбір халыққа сирек сыйлайтын бақыты мен шапағаты. Осы
мүмкіншілікті дұрыс пайдалана алмаған халық мықтап ұтылады.
Мемлекеттік тілдің жеке-дара болғанын аңсадық. Бұл ұлттық
сананың өсуінен туған өскелең талап еді. Оған да қолымыз жетті. Біз
орыс тілінің балама болып, мемлекет тілімен қабаттасуын қаламадық. Ол
да заңды еді. Өйткені біз бұл тілден қағажуды көп көрдік. Оның игілікті
әсері деп жүргенімізде өз тіліміздің қоғамдық өмірден тым алыстап
кеткенін кеш болса да енді сезіне бастадық
Орыс тілін бұрынғы одаққа ортақ мемлекет тілі етуге қарсы тұрған
Ленин де, барлық тілдерді қамшыра илеп, алдымен аймақтық, одан
соң тұтас бір тілге айналдыруды армандаған Сталин де, орыс тіліне
барлық елді түгел көшіру арқылы коммунизмді тезірек орнатқысы
келген Хрущев та «ұлтаралық қатынас құралы» немесе «ұлтаралық
тіл» деген терминді қолданған емес. Бұл басқа аз санды халықтарды
кеңес дәуірінде орыстандыру саясатымен қатты шұғылданған бір
топ ғалымдардың ойлап тапқан жаңа термині болатын. Ол барып
«қостілділікке», одан кейін «екінші ана тілі», «екі бірдей ана тілі»
деген ұғымдармен жалғасып, әбден сіңіп, қауашағымызда қалыптасып
алған қасаң қағидаға айналды. Міне, бұл терминдердің мазмұнын енді
ғана терең түсіне бастадық. «Қостілділік» деген ұғым бүгінгі таңда
өзінің классикалық мәнінен мүлдем басқаша әлеуметтік мазмұнға ие
болған құбылыс. Екі ұлт арасында болуға тиісті екі жақты, құстың қос
қанатындай қостілділік, кейбір туыстас ұлттар тілдерінде болмаса, қазақ
пен орыс тілдері арасында болған емес, оның жақын жылдарда болуы
да неғайбыл. Сондықтан, бұл құбылыстарды тіл саясатына, Тіл туралы
заңға айналдырудың еш реті жоқ.
Жеке адамдардың, қоғамдық, этностық топтардың өзара тілдік
қарым-қатынасын ешбір заң реттей алмайды, оны реттеудің де қажеті
жоқ. Сол сияқты Қазақстанда тұратын халықтар өкілдерінің өзара тіл
арқылы араласуына орыс тілін ортақ құрал етіп заңдастырмаса да,
олардың өздері-ақ бір-бірімен тіл табыса алады. Осыған орай ұлы
гуманист академик А.Д.Сахаровтың мына бір пікірін ескерте кеткіміз
Достарыңызбен бөлісу: | 
