77
болған жоқ. Сонда да талай «әттегенайлар» бойында кетті. Бірақ бүгін пісуі
жетпей, не іске аспай жатқан тіл тағдыры жөніндегі тамаша идеялар мен асыл
армандар халқымыз аман тұрса, тәуелсіз мемлекетіміздің іргетасы бекем
болса, ертең-ақ Заң жүйесіне үйлесіп, іске асуы сөзсіз. Бұл – табиғи құбылыс.
Екіншіден, қаншама ұзақ жасауға, өз тұжырымын сақтауға тырысса
да, мәңгілік жасайтын, қатып қалған қасаң заң болмайды. Сондықтан да
Конституциямыздың «Өтпелі кезең ережелері» деген бөлімінде бұрынғы
қабылданған заңдар мен қалыпты құжаттардың бәрі енді Негізгі Заңмен
сәйкестендірілуі сөз болып отыр. Демек, бұрынғы «Тіл туралы Заң» бұдан үш
жылға ғана ілгері (1989 ж.) қабылданса да, қайтадан қаралып, әрі сәйкестендіру,
әрі замана талабына сай кейбір өзгерістерге түсуі сөзсіз. Бұл, әрине, мүлдем
қайтадан жазылатын жаңа Заң емес, қазақ тілінің мемлекеттік, орыс тілінің
ұлтаралық тіл мәртебелерін (статустарын) паш етуші Конституциямыздың
табиғи жалғасы, оның негізгі тұжырымдамасын (концепциясын), тіл туралы
идеясын ілгері дамытудың, талдап-тарқатып, жүзеге асырудың жол-жобасы,
тілдерді қолданудың нақтылы тәсілдері мен салалары, мөлшері мен ауқымын
(деңгейін) анықтайтын мәні зор ресми құжат.
Үшіншіден, бүгінде ұлттық сананың оянуына, тілге деген қоғамдық
көзқарастың өзгеруіне байланысты халықтың өзіне де, тіл туралы заңға
да қосылар талап пен талғам өсіп отыр. Тілді ендігі жерде мемлекет өз
қамқорлығына алып, қаржы жағынан да, идеология жағынан да қолдап,
қуаттауды көздеп отыр.
Міне, осы аталған үш фактор қабылданатын заңның өміршеңдігіне,
тіліміздің болашағына сенімімізді арттырып, қоғамдық оптимизмнің
арта түсуіне негіз болмақ. Алайда, «мемлекеттік тілді өйтіп-бүйтіп,
әйтеуір, алдық қой, енді несіне қам жейміз...» деп баяғы табиғатымызға
тән жайбарақаттыққа салынсақ, «Тіл туралы заңымыз» өз мүддесінен
шыға алмайды. Қаншама заң забылдасақ та тіл тағдырына байланысты
бүгін терең ойланып, түбегейлі шешуге бел байламасақ, ертең тым кеш
болатын жәйттер аз емес.
Осыған орай, көпшілік қауымға кеңінен жария етілмей, негізінен
маман-зиялылар мен Парламент комиссиясы тарапынан ғана қаралып,
Жоғарғы Кеңесте жақын мерзімде қабылдануға тиісті Қазақстан
Республикасы «Тіл туралы заңының» Конституцияға сәйкес нұсқасын
«Қазақ тілі» халықаралық қоғамының төралқа мүшелері мен Ахмет
Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының бір топ ғалымдары өз
тарапынан талқылап, кейбір пікір-тұжырымдарын тиісті жерге жолдап
отыр. Біз осы талқылау барысында айтылған ой-пікіріміз бен талап-
78
тілектерімізді енді ортаға салып, «Ана тілі» газетінің оқырмандарына
хабардар етуді мақұл көрдік.
«Конституция қабылданып кеткеннен кейін тіл туралы тағы қандай
әңгіме болуы мүмкін?» дейтіндер де табылады. Бұл, әрине, ұшқары пікір.
Өйткені, Конституцияда негізінен екі тілдің статусы (мәртебесі) ғана
белгіленеді. Ал олардың сол статус дәрежесіндей өзіндік құқықтары мен
өзара қарым-қатынастары, қолданыс аясы мен қоғамдық қызметтері, т.б.
толып жатқан ерекшеліктері жөніндегі әңгіме Конституцияның өзінде
емес, оның жалғасы ретіндегі қалыпты құжат – Тіл туралы заңда ғана
жан-жақты, толық түрде айтылуға тиіс. Бұл – бір. Екіншіден, өз кезінде
ең мақтаулы демократиялық заң болып саналған «Қазақ ССР-і Тіл туралы
заңының» қай кезде жазылғаны, қандай идеологияның әсер-ықпалымен,
қай тоталитарлық режимнің тұсында қабылданғаны баршаға аян.
Үшіншіден, содан бері өткен үш жылдың ішінде елімізде үш ғасырлық
өзгеріске татитын тарихи оқиғалар жүз берді; енді, міне, кешегі Ресей
империясының бұғауында келген Қазақстан тәуелсіз мемлекет болып,
жер жүзіне танылып отыр. Оның бүгінгі жағдайы мен ертеңгі болашағы,
тілге деген жаңаша қоғамдық көзқарастар, тіл негізінде қалыптасуға тиісті
қарым-қатынастар, т.б. – осының бәрі кешегі Тіл заңын, ол қанша мақтаулы
болса да, сол қалпында бұлжытпай қабылдай салуға болмайтындығын
көрсетеді. Сондықтан да аталмыш топ бұл Заңның әрбір бабын тәптіштеп
қайта отырып, оның екі-үш өзекті мәселесіне ерекше назар аударған еді.
Соның бірі – бұрын да екі түрлі мәртебеге, мемлекеттік тіл мен ұлтаралық
тіл мәртебесіне ие болған қазақ және орыс тілдерінің қоғамдағы өзара қарым-
қатынасына байланысты. Бұл «мәртебелер» бірдей және бір деңгейде емес.
Солай бола тұрса да, бұрынғы Тіл туралы заңның негізгі 33 бабының жиырма
үшінде орыс тілі мемлекеттік тілмен терезесі тең тіл ретінде қаралып, екі
жерде (15 пен 22-баптарында) одан да биік тұғырдан көрсетілген болатын.
Біздің пікіріміз бойынша қандай жағдайда болмасын бұл екеуі тілдің екі түрлі,
екі деңгейдегі мәртебелері (статустары). Мемлекеттік тіл белгілі жағдайда
ұлтаралық қатынас құралы бола алады да, ал ұлтаралық тіл мемлекеттік
тілмен бәсекелесуге, онымен «терезем тең» деп тайталасуға заңды түрде
құқығы жоқ. Ал бола қалған күнде оның ресми мемлекеттік тілді барлық
жағынан шектейтіні, дамуына тосалғы болатыны сөзсіз. Қазақ мемлекет
тілінің бүгінгі мүшкіл жағдайының объективті бір себебі, міне, осыған
байланысты. Ұлтаралық тілдің қолданыс аясы қанша кең және тұлғалық
жағынан қанша дамыған болса да, ресми мәртебесі төмен тұруға тиісті. Бұл
орыс тілін кемсіту емес, оның ендігі жердегі орнын анықтау.
79
«Тіл туралы заңның» баптарын тәртіппен қайта карап шыққанда, біз осы
ерекше етек алып кеткен «тіл үстемдігін» шектеуге ерекше мән бердік.
Осыған орай, аталмыш заңдағы негізгі 33 баптың төрт бабын (олар: 6,
25, 26, 33) түгел, 4 бабын (олар: 2, 18, 22, 24) жарым-жартылай қысқартып,
8 түрлі түзету енгізілді. Атап айтқанда, олар мыналар. Заңның «орыс тілі
ұлтаралық қарым-қатынас тілі болып табылады» деген 2-баптың келесі
екі сөйлемін бірдей екі бабын алып тастауды ұсындық. Онда: Республика
«орыс тілінің мемлекеттік тілмен бірдей еркін қолданылуын қамтамасыз
етеді» және «Республикадағы барлық ұлттар өкілдерінің орыс тілін білуі
олардың түбегейлі мүддесіне сай келеді» делінген еді (Заңды қолға алып,
салыстырып оқығандарға бұл өзгерістер түсініктірек болар еді).
Келесі ұсыныста 3-бап түгелдей алынып тасталсын делінген.
Өйткені онда «қазақ және орыс тілдер республикадағы басқа
тілдердің дамуына, қолданылуына бөгет жасамайды» деген қажетсіз
ескерту беріліпті. Оны біз «Қазақстан Республикасы ұлтаралық
тіл менен республикада жасайтын басқа ұлт өкілдері тілдерінің
еркін қолданылуын қаматамасыз етеді» деп өзгертуді ұсындық.
Заңның 5-ші бабындағы «ұлттық-орыс және орыс-ұлттық
қостілдігі» деген анықтаманы «қазақ-орыс және орыс-қазақ
қостілдігі» деп өзгертуді қаладық. Өйткені Қазақстанда жасайтын
жүзден астам ұлт-өкілдерінің «ұлттық орыс қостілдігін» дамыту
деген шындыққа жанаспайтын қияли әңгіме.
Келесі ұсыныс 9-баптың 2-сөйлеміндегі «орыс» деген бір-ақ сөзді
алып тастауға байланысты. Түпнұсқада: «Жергілікті өкімет және
басқару органдарының актілерін, сол анықтама іс жүргізу үшін
қабылданған тілдің негізінде ала отырып, қазақ, орыс тілдерінде
немесе жергілікті ресми тілдерде қабылдауға болады» делінген
екен. Осындағы «қазақ, орыс тілдерінде» дегенді «қазақ тілінде...»
етіп өзгертудегі мақсатымыз – мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеру,
орыс тілін кез-келген жерде мемлекет тілімен жарыстыра бермеу.
Заңның 15-бабына енгізілген түзетулердің де мәні зор деп
білеміз. Бұл екі ел арасындағы өкімет адамдарының ресми қарым-
қатынастары кезінде қай тілде сөйлесуіне қатысты ұсыныс. Түпнұсқада
бұл қатынастар тек ұлтаралық тілде ғана деп көрсетілген, біз оны
«мемлекеттік тілде немесе өзара қолайлы тілде жүруін» қаладық.
Сонымен қатар бұл бапқа: «Шет елдерге ҚР мемлекеті, өкіметі
атынан делегацияларды басқарып баратын ел басшылары ресми
келіссөздерді мемлекет тілінде жүргізіп, құжаттарды мемлекет
Достарыңызбен бөлісу: | 
