2-китап indd

409

с  родственными  (киргизским‚  узбекским‚  туркменским‚  татарским‚ 

уйгурским‚  алтайским  и  др.)  и  неродственными  (монгольским‚ 

русским‚  арабским‚  иранским‚  китайским  и  др.)  языками‚ 

относительно  мало  подвергся  их  влиянию.  Влияния  арабского‚ 

персидского‚  русского  языков  обнаруживают  преимущественно 

в  области  лексики  и  семантики‚  слабее  на  уровне  фонетики  и 

морфологии.  Арабско-иранские  лексические  заимствования  из 

общего  чисел  активной  лексики  казахского  языка  составляют 

примерно 15%

18

. Монгольский субстрат образовавшийся в результате 

смешения  казахских  и  монгольских  племен  в  период  и  после 

нашествия Чингиз-хана‚ вероятно‚ по причине сильной нивелировке 

особенно не выделяется на общем фоне преобладающего кыпчакского 

компонента общенародного казахского языка.

В казахском языке функционируют девять исконных гласных (а‚ 

ә‚ е‚ ы‚ i‚ о‚ ө‚ ұ, ү) фонем‚ противопоставляемых по ряду‚ подъему 

и участию губ и 19 согласных (б‚ г‚ ғ‚ д‚ ж‚ з‚ й‚ к‚ қ‚ л‚ м‚ н‚ ң‚ п‚ р‚ 

с‚ т‚ у‚ ш) фонем. Он относится к числу сингармоничных тюркских 

языков‚  хотя  и  лабиальная  гармония  по  сравнению  с  палатальной 

выражена значительно слаба. Ему свойственны также прогрессивная и 

регрессивная ассимиляции согласных. В нем отмечается динамическое 

и тоническое‚ т.е. музыкальное‚ ударения; последнее характерно для 

фраз и фразеологических единиц. Фонетическому строю казахского 

языка несвойственна долгота фонем‚ а в слоговом строе различаются 

три  группы  слогов:  открытые  (Г‚  СГ)‚  полузакрытые  (ГС‚  ГСС)  и 

закрытые (СГС‚ СГСС).

Морфологическая  структура  казахского  языка‚  как  языка 

агглютинативного строя‚ характеризуется: а) выделением в структуре 

слова  и  словоформ  в  поголовном  большинстве  случаев  корневой 

и  аффиксальной  морфем;  б)  прозрачностью  и  этимологической 

затемненностью  корневых  морфем  (тыныш  >  тын+ыш 

«тишина»‚  «спокойно»;  айт  >  *ай+т  «говорить»‚  «сказать»);  в) 

развитой  системой  синтетического‚  аналитического  и  синтетико-

аналитического  словообразования‚  в  которой  все  грамматические 

формы присоединяются в определенной последовательности к корню и 

основе слова; г) выделением 9 частей речи‚ отличающихся присущими 

им  морфологических  показателей  и  синтаксических  функций;  д) 

18 Рүстемов Л.З. Қазiргi қазақ тiлiндегi араб-парсы кiрме сөздiгi. Алматы‚ 1982. 23 б. 

410

отсутствием  грамматических  показателей  категории  рода;  е)  наличием 

формы единственного числа‚ совпадающей со основой слова и формы 

множественного числа в вариантах -лар//-лер//-тар//-тер//-дар//-дер; ж) 

наличием семи падежей (именительного‚ родительного‚ направительно-

дательного‚  винительного‚  местного‚  исходного  и  творительного) 

и 

соответствующих 

грамматических 

показателей; 

наличием 

категории  принадлежности;  з)  наличием  5  залогов  и  4  наклонений 

глагола;  и)  наличием  категории  принадлежности‚  определенности/

неопределенности‚ склонения и спряжения и т.д.

В  синтаксическом  отношении  казахский  язык  характеризуется 

определенной  типологией‚  в  которой  все  составные  элементы  его 

занимают  конкретные  зоны  и  позиции;  синтаксическая  связь  между 

членами  предложения  осуществляется  тремя  основными  способами: 

согласованием‚ управлением и примыканием.

Таковы основные фонетические‚ лексические‚ морфологические и 

синтаксические особенности современного казахского языка.

Современный казахский язык постоянно обогащается за счет новых 

понятий‚ новообразований и заимствований‚ сохраняя в то же время в 

лексическом арсенале как исконно тюркские‚ так и собственно казахские 

слова и выражения‚ отражающие в себе всю духовную и материальную 

культуру народа‚ его миропонимание‚ обычаи и традиции. 

Казахскому  языку  придан  статус  Государственного  языка  (1989 

г.)  и  его  дальнейшее  развитие  и  функционирование  происходят  по 

Государственной программе Республики Казахстан.

 ҚР ҰҒА Хабарлары. 

Тіл, әдебиет сериясы. 2001. № 5.3-11 б.

Ғылым тілі және әдеби тіл статусы

Бүгінгі  таңда  дамыған,  марқайған,  кемеліне  келген  ұлттық 

әдеби  тілдердің  көп  белгілерінің  бірі  –  сол  тілдегі  ғылыми  стильдің 

қалыптасуы болып саналады. Басқаша айтқанда, әдеби тілдің әдебилігі 

мен  толыққандылығы  «ғылым  мен  техника»  тілі  деп  аталатын  «кіші 

тілдің»  («языковая  подсистема»  мағынасында)  әлеуметтік  қызметіне 

байланысты болса керек.

Осы тұрғыдан алып қарағанда жан-жақты дамып отырған бүгінгі 

казақ әдеби тілінің әлеуметтік қызметі мен қолданыс аясында ғылым-

техника тілінің атқаратын орны ерекше. Мәселе осы жайында.

411

Алайда, мәселенің байыбына тереңірек бару үшін «әдеби тіл» мен 

«ғылым  тілінің»  арақатынасын,  қалыптасу  жолы  мен  даму  процесін 

анықтап алған жөн. Ең алдымен айтарымыз: «ғылым тілі» мен «ғылыми 

тіл» де ген ұғымдар өзара байланысты болса да, екеуі бір емес. «Ғылыми 

тіл»  әр  саладағы  ғылымның  өзіне  ғана  тән  тілдік  ерекшеліктерінің 

белгілі  жүйесі,  қолданыс  тәсілдері.  Бұл  терминді  көбінесе  «ғылыми 

стиль»  деп  те  атайды.  «Ғылыми  тілге»  қарағанда  «ғылым  тілінің» 

мағынасы  әлдеқайда  кең,  ауқымы  зор.  Өйткені  «ғылым  тілі»  деген 

ұғым жалпы әдеби тілдің атқаратын әлеуметтік-қоғамдық қызметінің 

үлкен бір саласын қамтиды. Бұл сала ғылыми-техникалық прогрестің 

шарықтап  дамуына  бай ланысты  қанатын  кең  жайып,  тамырын 

тереңдете түседі, өзі де дамиды, жалпы әдеби тілімізді де кемелдендіре 

түседі. Басқаша айтқанда: қоғам өміріне ғылыми-техникалық прогресс 

қаншалықты қажет болатын болса, сол қоғам мүшелеріне қызмет етіп 

отырған ғылым тілі де соншалық қажет.

Осы арадан келеді де, жалпы жазба әдеби тіл мен ғылым тілі өзара 

байланыса,  астарласа  дамитын,  қалыптасатын  құбылысқа  айналады. 

Әдеби  тілдің  кұрамында  ғылым  тілінің  пайда  болуы  оның  қоғамдық 

қызметі  мен  қолданыс  аясын  кеңейту  қажеттілігінен  туады  да,  бұл 

оның  төрт  құбыласы  тең  дербес  тіл  ретінде  өмір  сүруінің  бірден-бір 

кепілі болып саналады. Әдеби тілдің құрамында ғылым тілінің белгілі 

бір  себептермен  қалыптаса  алмауы,  немесе  қалыптасса  да,  ғылыми 

қауым  тарапынан  кең  қолданыс  таппай,  қалың  көпшіліктен  оқшау 

тұруы,  сайып  келгенде,  әдеби  тілдің  қоғамдық  статусына  нұқсан 

келтіреді. Басқаша айтқанда, ғылым тілі қалыптаса алмаған әдеби тілді 

толыққанды  әдеби  тіл  деп  айтуға  болмайды.  Сондықтан  да  ғылым 

тілінің  қалыптасуын,  ғылымның  жан-жақты  дамуына  сай  жүйелене, 

жетіле түсуін әдеби тілдің әдебилігі мен әмбебаптылығының шартты 

белгісі деп қараған жөн.

Осы тұрғыдан алғанда бүгінгі қазақ жазба әдеби тілінің бұл салада 

қол  жеткен  мол  табыстарымен  қатар  ойландыратын  жақтары  да  жоқ 

емес.

Ғылым  тілін  жалпы  әдеби  тіл  тұрғысынан  алып,  оны  бейнелі 

түрде  «кішігірім  тіл»,  «үй  ішінен  тігілген  үйшік»  деп  («подъязык», 

«языковая  подсистема»,  «миниязык»  мағынасында)  қарайтын  болсақ, 

осы «үйшіктің» дүниеге келуін жазба әдеби тіліміздің қалыптасуынан 

басталды  деп  қараған  жөн.  Өйткені,  жазу-сызуы  болмаған,  не 

кенжелеп  қалған  тілде  ғылым  тілінің  дүниеге  келуі  мүмкін  емес;