Орыс тілі және тіл мәдениеті

470
болуы да мүмкін емес. Бұлар өзара тығыз байланысты, бір-біріне іліктес 
кұбылыстар. Сондықтан да кейбір тілдердің ерекше дамып, толыға түсуі, 
ал екінші біреулерінің дамудан кенжелеп, тіпті тоқырауға ұшырауы, сол 
тілдерді пайдаланушы қоғамның өзіне тікелей байланысты.
Олай болса, Совет мемлекетіндегі 130-дай үлкенді-кішілі ұлт тілдерінің 
тарихи қысқа мерзімнің ішінде тез жетіліп, жан-жақты дамуы, әрі бай, 
әрі көркем тіл дәрежесіне көтерілуі, қолданылу өрісінің кеңейіп, қатынас 
құралы ретіндегі қоғамдық кызметінің күн санап арта түсуі тек советтік 
қоғамның ғана табиғатына тән заңдылықтарға тікелей байланысты болғаны. 
Кең байтақ Отанымыздың аясында ынтымақ-бірлігі жарасып қауышқан, 
алуан тілде сөйлесіп, ортақ тіл табысқан көп ұлтты совет халықтары өзінің 
түрі ұлттық, мазмұны социалистік мәдениеті мен ана тілін дамытуға тек 
лениндік ұлт саясатының арқасында ғана қолы жетіп отыр. Партиямыз бен 
үкіметіміздің қамқорлығына бөленіп, марқайып отырған ұлт тілдерінің 
болашағы зор. Партия Программасы СССР халықтарының бұдан былайғы 
уақыттарда да көркейіп, еркін дамитындығын, әрбір совет азаматының 
өзі қалаған тілінде сөйлеуіне, балаларын оқытып, тәрбиелеуіне толық 
праволы екенін атап көрсетіп отыр.
Лениндік ұлт саясатының арқасында ілгері басып, табыстан-табысқа 
қолы жетіп отырған совет халықтары үшін ұлттық мәдениетті одан әрі 
өркендете берудің, ұлт тілдерін әлі де дамыта түсудің маңызы өте зор. 
Өйткені көп ұлтты совет елінде коммунистік қоғам орнату ұлт мәдениеті 
мен ұлт тілдерін шеттету арқылы емес, керісінше, оларды гүлдендіру, 
дамыту арқылы жүзеге асырылмақшы. Ұлт тілдерінің дәл бүгінгі жағдайы 
осы процестің айқын айғағы бола алады. 1970 жылғы санақтың мәліметіне 
қарағанда, СССР халықтарының 94 проценті өз ана тілінде сөйлейді екен. 
Бірақ оның есесіне одақтас және автономиялық республикаларда ана 
тілінде сөйлеуші халықтардың саны бұрынғысына қарағанда жіті өскенін 
көреміз. Мысалы, өзбек тілінде сөйлеушілердің саны кейінгі он жыл ішінде 
3 миллионға, азербайжан тілінде сөйлеушілердің саны 1,5 миллионға, 
украин тілінде сөйлеушілердің саны 2,5 миллионға, қазақ тілінде 
сөйлеушілердің саны 1,7 миллионға дейін өсіп отыр. Демек, қазақтардың 
98,8 проценті өз тілінде сөйлейді. Қазақ тілін басқа ұлт өкілдері де ана 
тілім деп тануы ықтимал екендігін ескерген жөн.
Біздің мемлекет – көп ұлтты мемлекет. Оның қай өлкесіне барсаңыз 
да, сіз алуан түрлі ұлттардың өкілдерін кездестіресіз, ынтымағы жарасқан 
совет халықтарының тату-тәтті семьясын, шынайы достық бірлігін 
көресіз. Осы бір үлкен семьяда, ірілі-кішілі ұлт тілдерінің терезесі тең, 

471
бәрі бірдей еркін дамып отырған жағдайда, әрбір ұлт өкілдерінің өзара 
ортақ тіл табысып, ұғынысуы тек Советтік қоғамға ғана тән ғажайып 
құбылыстың үлгісі болып саналады.
Бұл құбылыстың шынайы сыры, қайнар бұлағы – ең алдымен 
халықтар достығында, коммунистік қоғам құру жолындағы олардың 
ынтымақ-бірлігінде, ұлы мақсатында. Көп ұлтты елімізде қоғам 
мүшелерінің өзара пікір алысуына, ұғынысуына қажет қатынас құралы 
– бәріне ортақ тіл болмаса, бұл ұлы мақсатты түгел орындау, еліміздің 
монолитті тұтастығын берік сақтау мүмкін де болмаған болар еді.
Көп ұлтты совет халықтарының бүгінгі өскелең өмірі мен ертеңгі 
жарқын болашағы үшін ерекше маңызы зор осы бір ғажайып тарихи 
миссияны атқару ұлы орыс тілінің үлесіне тиіп отырғандығы бүкіл 
әлемге аян. Орыс тілі болса, бұл ардақты да абыройлы миссияны толық 
атқарып отыр. Ол біздің елімізде халықтардың ұлтаралық қатынас 
құралына, совет адамдарының ынтымақтасу, достасу тіліне айналды.
Совет дәуіріндегі орыс тілінің қоғамдық қызметі мен қолданылу 
өрісінің кеңейгендігі соншалық, оның өмірімізде қолданылмайтын 
саласы кемде-кем; кең-байтақ елімізде жасайтын 250 миллион 
тұрғынның 185 миллиондайы, яғни төрттен үші, қазіргі кезде орыс 
тілінде таза сөйлейтін болып отыр. Бұл цифрге қарағанда, орыстан басқа 
да көптеген совет халықтарының орыс тілін ана тіліндей жетік меңгеріп 
алғандығы байқалады. Осыдан келіп, ана тілінде де, орыс тілінде де 
еркін сөйлеп, пікір алысатын, екі тілде бірдей ғылыми еңбек, көркем 
шығарма жаза алатын, тіпті сол тілдерде ойланатын билингвистердің 
қатары күн санап өсуде. Бұл әрине, екі тілділік, не көп тілділік деп 
аталатын жаңа құбылыс; оны көп ұлтты совет қоғамының объективтік 
даму заңдылығы, советтік шындық өзі туғызып отыр. Сондықтан да біз, 
орыстан басқа ұлттардың өкілдері, бұл мәселе жөніндегі кейбір жаңсақ 
пікірден, бойкүйездіктен аулақ болып, орыс тілін ана тіл дәрежесінде 
жетік те терең білуге күш салуымыз керек. Ол үшін біздің елімізде 
барлық мүмкіншілік бар.
Бірақ орыс тілін жетік меңгеру дегенмен ұлт тілдерінің беделін 
түсіру, оларды ығыстыру, шеттету деген ұғым тумайды. Орыс тілін 
үйренудің ұлт тілдерінің дамуына, марқая түсуіне ізгі де игілікті 
ықпал мен пайдасы болмаса, залалы жоқ екенін біз елу жылдық өмір 
тәжірибемізден айқын көріп отырмыз. Біздің рухани өміріміздегі, 
творчествомыздағы көптеген табыстарымыз, сайып келгенде, сол орыс 
тілі дәнекер болған интернационалдық, советтік тәрбиенің жемістері. 

472
Осыған байланысты орыс тілін жетік білген ақын-жазушылар қазақ 
тілінде де жақсы жазып жүр деген Мұқтар ағаның пікірі әбден орынды.
Совет халықтары орыс тілін ерікті түрде, үлкен ілтипатпен, қызыға 
үйреніп отыр. Егер оны зорлап үйреткен болса, ол дәл бүгінгідей зор 
құрметке ие болмаған болар еді, қарапайым халық арасына кеңінен 
тарап, тамырын тереңге салмаған болар еді. 1913 жылы В. И. Ленин 
орыс тілінің ұлылығын, байлығы, оралымдылығын елден артық біле 
тұра, оны Россия жағдайында міндетті түрдегі жалпы мемлекеттік 
ресми тіл деп тануға қарсы шықты. Ол мәселені бұлайша шешу басқа 
ұлттарды «орыстандыру» саясатына, мемлекеттік тіл деген сылтаумен 
орыс тілін зорлап үйретуге апарып соғады, аз ұлттардың наразылығын 
күшейтеді, сөйтіп олардың ннтернационалдық ынтымақ-бірлігіне 
нұқсан келтіреді деп дәлелдеді. Осылайша ескерте келіп В. И. Ленин: 
«Әрі ұлы, әрі пәрменді орыс тілі өзін біреуге таяқпен зорлап үйретуді 
қажет етпейді», біз олай етіп мәжбүрлеуді мүлдем қаламаймыз; 
біздің қалайтынымыз: Россияда тұрушы барлық ұлттардың арасында 
тығыз қарым-қатынас, туысқандық бірлік орнату, «Россияның әрбір 
тұрғынының ұлы орыс тілін өз еркімен үйренуіне толық жағдай жасау...» 
– деп, атап көрсеткен еді. Біздің Коммунистік партиямыз тіл жөніндегі 
өзінің саясатында ұлы көсемнің осы өсиет-талаптарын бұлжытпай іске 
асырып отыр.
Ұлы орыс тілінің совет халықтары үшін ұлт аралық ортақ тіл, 
екінші ана тілі болып танылуында да объективті себептер жоқ емес. 
Ол ең алдымен орыс халқының Россия топырағында жасалған 
революцияда тұтқан тарихи рөліне, езілген халықтарға бостандық 
әперуші күреске басшылық етуіне байланысты. Орыс тілі – ұлы 
Лениннің тілі. Халықаралық пролетариат көсемінің күреске шақырған 
жалынды сөздері орыс тілінде айтылды, оның мәңгі жасағыш, 
данышпандық шығармалары да орыс тілінде жазылды. Орыс тілі СССР 
жеріндегі ең мәдениетті, мол тарихи дәстүрге ие, сан жағынан да көп 
ұлы орыс ұлтының тілі. Ол ең бай, өсіп-өркендеген, дамыған, болашағы 
зор тілдердің бірі.
Орыс тілінің ұлт ара қатынас құралына айналып, беделінің өсе түсуі, 
әсіресе, оның атқарып отырған қоғамдық қызметіне де байланысты. 
Орыс тілін үйрену арқылы совет азаматтары тек орыстармен, не басқа 
халық өкілдерімен ғана емес, сонымен бірге олар басқа елдердің 
халықтарымен де араласуға, адамзат жаратқан ортақ мәдени мұраны 
тануға, ғылым-техниканың табыстарын үйренуге толық мүмкіншілік 

473
алып отыр. Орыс тілінің Со вет Одағындағы ұлт тілдеріне жасап 
отырған игілікті ықпалы да өз алдына сөз.
Орыс тілінің осындай қасиеттерін, ұлттық мәдениетімізді гүлдендіре 
түсудегі рөлін атап өткенде, данышпан Абай атамыздың айтқан өсиеттері 
еріксіз ойға оралады: «Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, 
ғылым да – бәрі орыста... Сен оның тілін білсең, көкірек-көзің ашылады», 
– деген еді ол.
Абайдың бүгінгі бақытты заманда жасап отырған ұрпақтары 
оның бұл өсиетін орындап отыр: орыс тілін еркін де терең меңгерудің 
арқасында олар ғылым мен білімнің асқар шыңына шарықтап 
өрлей түсуде. Егер революциядан бұрын орыс тілін білем деушілер 
ілуде біреу ғана болса, бүгінгі таңда республикамыздағы қазақ 
тұрғындарының (олардың саны – 1970 жылы 4. 161. 164. кісі) 48,8 
проценті орыс тілінде таза сөйлейтін болып отыр.
Бұл цифрлар нені көрсетеді? Біздің ұғымымызша, бұл – 
халықтардың орыс тіліне деген зор ілтипатын, оның игілікті әсерін 
сезіне білуін, тіл үйренуге ерекше қабілеттілігін сипаттайтын 
дәлелдер.
Орыс тілі бүгінде тек совет халықтарының ғана ұлтаралық 
қатынас құралы емес, сонымен қатар, ол – халықаралық тілдердің бірі. 
Ол Біріккен Ұлттар Ұйымында қолданылатын ресми тілдердің біреуі 
болып саналады. Бұл орыс тілінің халықара лық беделінің де өскендігін 
дәлелдейді. Орыс тілін үйренуге қазіргі уақытта, социалистік елдерді 
былай қойғанда, жер жүзіндегі ірілі-кішілі мемлекеттердің бәрі бірдей 
жіті бет бұрып отыр. Бұған «Орыс тілі мен әдебиетін оқытушылардың 
халықаралық ассоциациясы» деп аталатын ресми ұйым басшылық 
етеді. Айта кету керек, осы ұйымның басшылығымен Ташкент 
қаласында халықаралық симпозиум өткізілді. Оның жұмысына Азия, 
Африка, Индия, Индонезия, Кипр, Ливан, Мали, Нигерия, Угада, 
МНР, ФРГ, Англия, Дания, Жапония сияқты елдерден келген орыс тілі 
мұғалімдері қатынасып, осы аталған елдерде орыс тілін оқытудағы 
табыстары мен талаптарды кеңінен сөз етті.
Орыс тіліне осыншама қызығудың, оны үйренуге жер жүзі 
халықтарының талаптануының да белгілі себептері болса керек. 
ЮНЕСКО-ның ресми хабарына қарағанда, жер жүзінде шығатын 
ғылыми еңбектердің 30 проценті қазіргі уақытта орыс тілінде шығады 
екен. Демек, мұның өзі орыс тілінің халықаралық көлемде де ғылым 
мен прогресс тіліне айналғандығын толық дәлелдей алады.

474
Көп ұлтты мемлекетімізде ұлы орыс тілінің мерейі өсіп оның 
туысқан халықтардың тіліне, мәдениетіне, рухани өміріне, сондай-ақ, 
өзара жақындасып, социалистік ұлт болып қалыптасуына жасап отырған 
игілікті ықпалын біздің дұшпандарымыз, әсіресе, Орта Азия мен Қазақстан 
халықтарының шетелдік «мамандары», буржуазия идеологтары әрқашан 
бұрмалап, өңін айналдырып көрсетуге тырысады. Орыс тілінің совет 
халықтары үшін ұлт ара қатынас кұралы – ортақ тілі болып отырғанын олар 
«орыстандыру», «орыс тілін зорлап үйрету», «ұлт тілдерін аяқ асты ету» деп 
түсіндіріп, совет шындығына көпе-көрінеу жала жапқысы келеді.
Бірақ шығыс халқында «Ит үреді, керуен көше ді» деген сөз бар. Біздің қас 
дұшпандарымыз советтік қоғамға қанша жала жапса да, оның коммунизмге 
беттеген салтанатты ұлы көшін тоқтатуға шамасы келмейді.
Елімізде социализм кұру процесінде жаңа тарихи қауым қалыптасып 
отыр. Бұл қауымның аты – совет халқы. Оның бүгінгі ұлан-ғайыр табысы 
да, ертеңгі жарқын болашағы да ортақ. Бұл бірліктің болаттай берік тірегі 
– халықтар достығы, ол достықтың дәнекері – ортақ тіл, ортақ тіл – біздің 
елімізде ұлы орыс тілі.

жүктеу 2,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: