ep6ip  дыбысты жеке белш (талдау), жеке ды-  быстардан сез курастырып  (6ipiKTipy)

уыстай окыганда дыбыстардан буын курап, буыннан сез 
курайды, ал талдау-б1ржт1ру кезецде бала шапшан, оку 
устшде, ерштер мен тш сй дыбыстардыц ара катынасын 
6inin, оларды тез б
1
р
1
кт
1
ред
1
.
Егер ок;у кезшде бала ерштен дыбыска кешетш болса, 
ал жазу кезшде 
KepiciHuie 
дыбыстан эршке кешетш бо­
лады.  Жазуга  дагдыланганда  ол  терт  кезецнен  етедь 
BipiHHii 
-  багдарлау кезецшде бала жазу  куралдарын 
(калам, карындашты) пайдалана бЬгуд1 уйренедь Бул ке- 
б1несе, мектепке дейшп кезде бала сурет салуга дагды­
ланганда басталады.  Екшпи талдау кезещнде -  окушы 
эрштщ жеке элементтерш жаза алу каб1летше ие бола­
ды, ушшпй кезец -  
epinTi 
уйрену кезецшде ол эрштерд1 
жазады, ец соцгы тертшпп кезещнде -  жеке сездерд1 КУ* 
растырып жаза алады. Бул процесс алгаш ете баяу етедь 
Соцынан 
6ipTe-6ipTe 
жылдамдаганда, кейде жазу сапасы- 
ныц да уакытша темендеу1 мумкш. Мугал1м окушылар- 
дыц жумысына кеб1рек зеюн салса, арнаулы жаттыгу- 
лар журйзсе, бул кемшипктерден арылуга болады.
Балалардыц ауызеш тшш дамыту 
y m i H  
мугал1м оныц 
мэтшд1 сезбе-сез айтып берген жауабына канагаттанба- 
ганы жен. Штапта окыган материалды ез сез1мен айтып 
беру уш1н,  материалды ез сез1мен кайта курайтындай, 
косымша  сурактар берген  жен.  Кейде окушыдан:  "А л  
осыны баскаша калай айтар едщ? " -  деп сурауга болады. 
Баланыц талш дамыту да еркш такырыпка шыгарма ж аз- 
дыру (олардыц шыгармашылык киялын ер!стететш) ете 
тшмд1 жене кино, театр, саяхатта болганда керген-бЪг 
гендер1 жайлы окушылардыц 
6ip-6ipiMeH 
тивдесушщ де 
пайдасы зор. Мундай езара эцйме аркылы балалар ез бе- 
тшше ойлауга уйренеда, ал тапкыр ой бар жерде дел, ту- 
ciHiKTi сез де (ауызша жене жазбаша) болады. Tin дамы- 
туда окушылардыц монологыныц пайдасы мол, мундай 
кезде мугал1м баланыц сезш белмей, аягына дешн тыц- 
дап, эцйменщ кемш1лхктерщ керсетедд.
TLn дамыту да, лексикалык корды байытуда, ютап оку- 
дыц мацызы орасан зор. Сондыктан, баланыц мектепке 
келген алгапщы куншен бастап, олардыц штапка деген
223

кумарлыгын арттырып, оларды ез бетшше мектепте гана 
емес, уйде де к1тап окуга тербиелеу кажет. Окыгандарын 
жазбаша жене ауызша айтып беру, окушылардыц бай- 
ланыстырып сейлеу толш дамытады, олардыц тппн, сез 
орамдарымен байыта тусед1. Бастауыш кластарда тусш- 
д!рме оку етк1зудщ пайдасы мол, онда балалар сездщ ма- 
гынасын ашып, синонимдер мен антонимдерд1 талдап ала 
бипп, метшдег1 Herieri ойды белектещй, эцйменщ жос- 
парын курады.
Теменг1 сыныптагы грамматика жене керкем жазу са- 
бактары балаларды метшге ойланыц карауга уйретш, еде- 
би т1л дагдыларын калыптастырады.
Тш дамытуда арнайы етк1з1летш сабактыц  мацызы 
зор.  Мугал1м балалардан жеке сездер мен сейлемдерд1 
цажетт! интонацияда, грамматикалык формада айтып, 
узЪйс жасап, ектщ ц  дурыс Tycipin сейлеудо тал ап етеда. 
Ол окушыдан ауызша ецпмеде не суреттеме жазганда, 
белг1л16ip жоспар бойынша суракка толык жауап 6epyiH 
кадагалайды. 
MyraniM 
окушыны алдын-алаойлануга уй­
ретш, оныц жауабыныц мазмунына гана емес, ол ез ойын 
калай eTin жетюзш турганына кещл беледь
Мугал1мнщ калтцысыз дурыс, дел, аньщ, мазмунды 
да есерл1 ceei окушыларга у л п  болуы керек.  Теменг1 
класс окушыларыныц тшш дамытуда, ер турл1 техни- 
калык куралдар (диафильм, оку киносы,  видеокамера, 
магнитофон) мен кернею куралдардыц кемей мол. Те- 
атрга бару, керкеменерпаздар, керкем сез ушрмелерше 
катысу осындай кластан тыс жумыстар да осы максатка 
арналган.
Окушылардыц тШ н дамьггу олардыц активй турде ай- 
наладагы дуние жайлы алган 
6 i n i M i  
мен мектеп окушы- 
сыныц жалпы медениетшщ есу1мен, оныц танымдьщ кы- 
зыгуларыныц арта тусу1мен,  бЪшекке кумарлыгымен 
жене байкагыштыгымен тыгыз байланысты.
Мектепке дешнп жастагылардыц, соцгы кезде тшшщ 
дыбыстьщ (фонетикалык) жагынан дамуы непзшен аяц- 
талады. Бета ic жузшде дыбыстыц бар турш мецгерген. 
Оныц сездш коры да едеу1р кеп. Мектепке дешшп жаста-
224

гы бала, ана типнЩ грамматик ал ьщ формаларын пайда - 
ланып, свздерд1 сейлемге (жай жене курдел1) курастыра 
алады.
Окуга уйренгенде, 
6ipiHnn 
сынып тын, окушысы дыбыс- 
тарды буынга уластыра алмай цатты диналады. Мектеп- 
ке окуга келгенде балада сездщ магыналык (семантика* 
лы к) жагы ел1 де болса жетьпе коймаган.  Сездщ менш 
TyciHyi 
кеп жагдайда дел болмайды: кей кезде бул магы­
на тарылып, кейде тым кецешп  кетед1.
3-сыныптыц окушысы агаштан жасалган сыргауылга 
(узын жуан сыргауыл) катысты "рычаг"деген сездо 
6ipiH- 
in i 
рет естида.
Бала ест1ген жада сездщ м е т  ол ушш, куш салатын 
физикалык дене деген угым калдырмай, кур жуан таяк 
ретшде угынылган. Мунда кернею елее сездщ магына- 
сын дерекздз туешуге бегет жасаган. Пружиналы табагы 
бар безбенд1 талай рет керген баска бала бул курал-сай- 
манныц курылысымен таныеканнан соц, оныц санасын- 
да "елш ем ” деген сездщ магынасы толысып, кецейе ту- 
седь
Улкендермен cefrnecyi, ecipece мектепте окуы, бала­
лардыц сездж корын сан жагынан молайтып кана пой­
май,  оныц  сапасын  байытып,  сездщ   магынасын  дел 
аныктай тусуге кемектеседь
Сейлеген сездщ басты ойын кагып алып, кажетй сез 
тауып,  сейлем  кура бш м еупплж ,  ecipece  1,  2-сынып- 
тагы, окушыларды окыганын ез сез1мен айтудыц орны­
на делме-дел айтуга итермелейдь Баланыц сезд1к коры 
бул кезде б1ршама мол болганымен, ол актив емес, пас- 
, ■  сив  болып есептелед!,  ягни,  бала кептеген сезд1  6uiin, 
угына тура, оны дер кез1нде пайдаланып, унем1 цажет!- 
не жарата алмайды.
Адамдардыц 
6ip-6ipiMeH 
сез аркылы катынас жасауы 
адамныц ез1 сейлеп кана коймай б1реудщ сез1н ез1 тыц- 
дай б1луден турады. Тем ени сынып окушысыныц муга- 
л1м  сезш  кабылдауыныц да ез  ерекшел1ктер1  болады. 
Мысалы, 1 -сьшьштьщ окушысы мугальмнщ букш сыныпка 
сейлеп турган  сезш щ   оган да  катысты  екенш  ердай-
15-179
225

ым  тусше бермейдь  Педагог кейде бершген тапсырма- 
ньщ оган да катысы бар екенш бала TYciHyi унпн жеке 
езше кадагалап айтуына тура келедь
Создо кабылдауда теменп сынып окушыларыньщ, 

жүктеу 7,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: