№2 басылым 11. 09. 2014ж орнына беттің -беті

Тәжірибелік-статистикалық нормалау әдісі флот жұмысының барысында алынған есеп беру материалдарының (атқарылған жүріс графигінің, кемелердегі жол журналдарының, кемежай-айлақтарда флоттың өңделуін есепке алу статистикалық формаларының (мысалы, №15-өзен формуласының) негізінде техникалық норма белгілеуді көздейді. Мұнда мынадай жағдайды есте сақтау керек: мұндай ретте нормаларды белгілеу нақты ахуалды көрсететін және көбіне жұмыстағы барлық кемшіліктерді ескеретін және керісінше, кез келген көлік кәсіпорнының пайдалану қызмет жағдайында ұдайы туындап, жетіле беретін еңбек етудің озат әдістерін толығымен ескере алмайтын бұрынғы материалдарға сүйенеді.

Тікелей бақылаулар әр түрлі әдістермен жүргізіледі, олардың негізгі түрлеріне мыналарды жатқызуға болады: хронометраж (үздіксіз және ішінара), бір сәттік бақылау, жұмыс күнінің немесе жұмыс үрдісінің фотосуреті, фотохронометраж және т.б.

Хронометраж жекеленген тәсілдердің (әрқайсысының басталу және аяқталу сәтінің) уақытша шекараларын тіркеп отырудан тұрады, олардан жекеленген операциялар пайда болады және одан әрі – жұмыс үрдістері мен технологиялық үрдіс жинақталады хронометражды қолдану флоттың (немесе жүк тиеу-түсіру механизмжерінің, мысалы, кеменің жүгін өңдеуде көтеру краны жұмыс циклінің) технологиялық жұмыс үрдісіндегі тиісті операциялардың циклді қайталанып отыратын тәсілдерінің уақытын нормалаумен шектеледі.

Үздіксіз хронометражда бақылау жұмысы барлық тәсілдерді немесе операцияларды қамтитын бүкіл технологиялық үрдіс бойында үздіксіз жүргізіледі. Ішінара хронометраж жүргізуде алдын ала белгіленген белгілі бір тәсілдердің немесе операциялардың орындалуына бақылау жасалады.

Бір сәттік бақылау жүргізу әдісін ішінара хронометраждың бір түрі деп есептеуге болады: ол кездексоқ таңдалған уақыт сәтінде кейбір тәсілдердің (операциялардың) орындалуына жұмсалатын уақыт шығынын зерттеуді көздейді. Оның көмегімен жұмыс үрдісінің орындалуы кезінде белгілі бір тәсілдің (операцияның) қайталануы мүмкіндігі анықталады.

Жұмыс барысының фотосуретін алу бүкіл зерттелетін жұмыс үрдісі бойында барлық тәсілдер мен операцияларды (технологиялық үрдістің әрбір элементінің басталуы мен аяқталуын) «түсіру нүктелерін» зерттеу мен тіркеп отыруды көздейді. Мұндай бақылау үздіксіз жүргізіледі. Жұмыс күнінің немесе жұмыс ауысымының фотосуретін алу бүкіл ауысым немесе тәулік бойында үздіксіз бақылау жүргізуді білдіреді.

Мұндай суреттерді түсіру жекелеген тәсілдер мен перациялардың ұзақтығын анықтауды ғана емес, сондай-ақ тұтас алғанда, жұмыс үрдісінің құрамын, оның жеке бөліктерінің орындалу реттілігі мен ұзақтығын да анықтауға септігін тигізеді.

Фотохронометраж – бұл хронометраж бен суреттер түсіру тәсілдерінің өзара ұштасуы. Ол кейбір тәсілдердің немесе операциялардың құрамы менорындалу реттілігі тұрақсыз болып, технологиялық үрдістің әрбір келесі кезеңінде өзгеріп отыруы мүмкін болатын жағдайларда пайдаланылады. Мысалы, бастапқы немесе ақырғы қосындарда кеменің жүк тиеу-түсіру және техникалық операцияларға жұмсайтын уақыт шығынын нормалауда хронометраж, ол осы үрдістің барлық басқа құрамдары үшін – суретке түсіру пайдалануы мүмкін.

Қазіргі кезде тікелей бақылау жүргізудің жоғарыда аталған барлық әдістері флотты пайдаланудың ғылыми негізделген нормаларын анықтау үшін жаппай қолданылып келеді.
Дәріс№15

Флоттың жұмысын шұғыл басқарудың мақсаты мен функциялары. Флоттың жұмысын шұғыл жоспарлау. Флоттың жұмысын шұғыл есептеу және талдау. Жолаушылар флоты мен жолаушы қатынастарының желiлерi
Флоттың жұмысын шұғыл басқарудың мақсаты мен функциялары. Флоттың жұмысын шұғыл жоспарлау
Флот жұмысына диспетчерлік басшылық жасау

Флот жұмысына диспетчерлік басшылық жасау дегеніміз тасымалдау флотының бүкіл жұмысына орталықтандырылған шұғыл басқаруды ұйымдастыру және, сайып келгенде, осы тасымалдау кәсіпорнының көлеміндегі тасымалдауды басқару болып табылады. Диспетчерлік басшылық жасау өзінің орталықтандырылған шұғыл басқару болатындығымен белгілі.

Диспетчерлік басшылық жасауды орталықтандыру дегеніміз бұл оның шұғылдігі жөнінен бүкіл тасымалдау флотының бірыңғай диспетчерлік аппаратқа бағынатынын білдіреді, ал аппарат флот жұмысын шұғыл басқару және реттеу жөнінідегі барлық міндеттерді, сондай-ақ оларды флотқа қызмет көрсететін және оның қызмет етуіне қажетті қалыпты жағдайларды қамтамасыз ететін басқа бөлімшелердің жұмысымен үйлестіру қызметін атқарады.
Диспетчерлік аппараттың құрылымы

Кеме шаруашылығының диспетчерлік аппарат флот жұмысын шұғыл басқаруды жүзеге асырады. Диспетчерлік аппараттың флот жұмысын басқару жөнінідегі негізгі міндеттері мыналарды атқарудан тұрады:

- жүк тасымалдау жоспарының және жүкті дер кезінде жеткізу жөнінідегі шарттық міндеттемелердің орындалуы, яғни халыққа және экономика салаларына өзен, каботаж және сыртқы сауда тасымалымен көлік қызметін көрсетудің сенімді жүйесін қамтамасыз ету;

-флот жүріс графигіне сәйкес жұмыс істеуі негізінде тасымалдау көлігінің тиімді пайдаланылуы;

- өзен көлігінің техникалық қайта жабдықталуы мен қайта жаңғыртылуына мүмкіндік беретін мүлде жаңа техника мен ең соңғы технологияның, флоттың жаңа түрлері мен оны пайдалану әдістерінің енгізілуі;

- реттеліп отыратын нарықтық экономика жағдайларында шаруашылықты жүргізу түрлері мен әдістерін жетілдіруге белсене қатысу.

Диспетчерлік аппараттың құрылымы тасымалдау жұмысы операциясының барлық түрлерінің орындалуына орталықтандырылған үздіксіз басқару мен бақылау жүргізуді қамтамасыз етеді, ол диспетчерлік қосындар мен операторлық қосындарды, аудандық басқармалар мен кемежай-айлақтардың диспетчерлік қосындарын қоса алғанда кеме шаруашылығының диспетчерлік қосындарын қамтиды.

Кеме шаруашылығының бастығы тасымалдаудың көлемі мен сипатына, пайдаланылатын флоттың санына қарай диспетчерлік аппараттың құрылымын белгілейді.

Транзиттік флоттың жүрісін орталықтандырылған басқаруды және өңделуін бақылауды жүзеге асыратын кеме шаруашылығының диспетчерлік жүйесі аумақтық, қызметтік немесе аралас (аумақтық-қызметтік) белгі бойынша ұйымдастырылуы мүмкін.

Аумақтық белгі бойынша ұйымдастырылған диспетчерлік басқару жүйесі бассейннің жекелеген аудандарында, мысалы, «жоғарғы» және «төменгі айналым», «солтүстік аудан» (әдетте жолдың теңіз телімдерін қамтитын) және т.с.с. диспетчерлік қосындар ұйымдастыра алады.

Диспетчерлік қосындар қызметтік белгілеріне қарай флоттың түрлері (жолаушылар, жүк теплоходтары, тартым, өздігінен жүре алмайтын тоннаж) немесе тасымалдау сипаты (салдармен тасымалдау, мұнай тасымалы, шетелдік тасымал, Солтүстік жүк тасымалы, шағын өзендерге жеткізу және т.с.с.) бойынша ұйымдастырылады.

Кеме шаруашылығының диспетчерлік басқаруын ұйымдастыру құрылымында көбіне аралас белгі пайдаланылады.

Кеме шаруашылығының әрбір диспетчерлік қосынын аға диспетчер басқарады, ол осымен бірге тиісті қызмет көрсету ауданы немесе флоттың түрі бойынша бас диспетчердің орынбасары болып есептеледі, ол шұғылдік қызмет жөнінен кеме шаруашылығының бас диспетчеріне бағынады.

Кемежай-айлақтар мен аудандық басқармалардың диспетчерлік қосындары өздеріне белгіленген шекарада транзиттік флоттың жүрісіне, өңделуіне және оларға қызмет көрсетуге, сондай-ақ жергілікті жүк пен жолаушылар тасымалына шұғыл басшылық жасауды жүзеге асырады.

Жүк айналымына, тиеу-түсіру жұмыстарының көлеміне және жергілікті тасымалдың көлеміне қарай кемежайда мынадай диспетчерлік қосындар ұйымдастырылуы мүмкін: транзиттік флоттың жүрісі мен өңделуі, оған кешенді қызмет көрсету қосыны, рейдтік жұмыстар (командасыз жұмыс істейтін өздігінен жүре алмайтын флотқа қызмет көрсетуді қоса алғанда), жергілікті жүк тасымалы, жергілікті, қала маңындағы және қала ішіндегі жолаушылар тасымалы қосындары. Шлюз болатын жағдайда – шлюздеу диспетчерлік қосыны ұйымдастырылады. Кеме шаруашылығындағыдай, бұл қосындарды да кемежайдың бас диспетчерінің орынбасарлары болып табылатын аға диспетчерлер басқарады.
Диспетчерлік аппараттың атқаратын қызметі

Кез келген басқару деңгейіндегі диспетчерлік аппарат мынадай жұмыс түрлерін атқарады:

- жалпы алғанда және негізгі номенклатура бойынша тасымалдау жоспары мен шарттық міндеттемелердің біркелкі орындалу шарттарын басшылыққа ала отырып, тасымалдау флотының жұмысын ұйымдастырады;

- тасымалдау кемелерінің жүріс графигімен белгіленген жүктеме, жылдамдық, уақыт нормативтерін және еңбек өнімділігін арттыру жөніндегі тапсырмаларды орындауы үшін жағдайлар туғызады;

- жүріс графигінің нормативтеріне сәйкес жолда, кемежайларда, кеме жөндеу кәсіпорындарында флоттың жүрісіне, өңделуіне және оған қызмет көрсетуге шұғыл бақылау жасауды жүзеге асырады;

- жүк баратын кемежайлар мен жүк қабылдаушыларды жүктің түрі мен мөлшерін, оның келу уақытын көрсете отырып, олардың атына жүк тиелген кемелердің (немесе жүк тиеу үшін бос кемелердің) жөнелтілгені туралы хабардар етеді;

- жүк жөнелтудің, тоннажды берудің және флотқа кешенді қызмет көрсетудің шұғыл (онкүндік, тәуліктік) және ауысымдық-тәуліктік жоспарларын жасап, орындалуын қамтамасыз етеді;

- рейдтерде, тоқтап тұру қосындарында, шлюздерде салдардың, құрамдар мен жекелеген кемелердің қауіпсіз орналасуын қоса алғанда, флоттың авариясыз жұмыс істеуін қамтамасыз етуге қажетті шараларды қабылдайды;

- рейстік тапсырмаларды орындау жөнінідегі диспетчерлік жарлықтарды түзеп, оларды кемелерге жеткізеді, тәуліктік және ұзақ мерзімдік ауа райы (Гидрометеоқызмет) болжамдарын және жол габариттері болжамдарын қоса алғанда, оларды қажетті навигациялық аппараттармен қамтамасыз етеді;

- өзінің жұмысын өзінің және сабақтас кеме шаруашылығындағы басқа телімдердің жиспетчерлерімен үйлестіреді;

- диспетчерлік тәулік ішіндегі өз жұмысының нәтижелерін көрсететін есеп беру-атқару құжаттамаларын жүргізеді;

- флот пен кемежайларда озық еңбек әдістерінің енгізілуін зерттеп, ұйымдастырады, жаңа техника мен озық технологияны дамыту және енгізу жоспарының орындалуына көмектеседі;

- нақты жағдайларда, кемелерді өңделу үшін кемежайларға ырғақты беріліп отыратын және кемежайлардың өздері ырғақты жұмыс істейтін жағдайларда тасымалдау үрдісін реттеу есебінен жүріс графигінің орындалуын қамтамасыз ету мақсатында кейбір пайдалану міндеттерін тиімді шешу нұсқаларын таңдайды.
Флоттың жұмысын шұғыл жоспарлау

Шұғыл (онкүндік және тәуліктік) жоспарлау, ал кемежайларда, бұған қоса, ауысымдық-тәуліктік жоспарлау флот жұмысының жоспарларын одан әрі тереңдету және нақтылау болып табылады. Шұғыл жоспарлар кеме шаруашылығының пайдалану жұмысының жоспарына (жыл), ФЖГ (навигация), Техжоспарға (ай) қарағанда жеке кемежай-айлақтар, тасымалдау кемелері үшін айтарлықтай қысқа мерзімге – уақыт аралығына – онкүндікке, тәулікке (одан әрі – ауысым, сағатқа) арналған нақты міндеттерді белгілейді.

Онкүндік кезеңі үшін тиелуге берілетін тоннаждың онкүндік жоспары жасалады. Оның міндеті – жүк жөнелтушілердің онкүндік өтінімдеріне қосылған барлық жүктердің жөнелтілуін қамтамасыз ету. Басқаша айтқанда, мұндай онкүндік жоспар онкүндік ішінде әрбір кемежайдың бос жөнелтілетін барлық жүкті тиеуге жеткілікті болатындай бос тоннаж мөлшерін қабылдай алуын көздейді.

Кеме шаруашылығының диспетчерлігі флоттың жұмысы мен жүк тасымалына қатысы бар басқа да қызмет пен бөлімдердің қатысуымен тоннаж тиеудің онкүндік жоспарын жасап, бас диспетчердің бекітуіне ұсынады. Мұнда мыналар бастапқы құжаттарға жатады:

- алдағы айда жүк жөнелту жоспары (Техжоспардың Т-1 формасы);

- жүк жөнелтушілердің онкүндік (жауапты) өтінімдері;

- ФЖГ-не енгізіліп, Техжоспарда нақтыланған жүктеме, жылдамдық және уақыт нормалары;

- флоттың онкүндік жоспарды жасау сәтіндегі нақты орналасуы және жоспарлау алдындағы онкүндіктің соңындағы болжам;

- алда тұрған онкүндікке қысқа мерзімдік ауа райы болжамы және жол жағдайларының өзгеру ықтималдығы;

- ағымдағы онкүндікте жөнелтілген жүк есебінің шұғыл мағлұматтары және олардың кемежайлары мен жүк жөнелтушілердің айлақтарындағы мөлшері.

Онкүндік жоспар жасаудың үлгі тәртібі мынадай. Жүк жөнелтушілердің алда тұрған онкүндікке берген жауапты өтінімдерін (олардың өткен кезеңде жинақталған орындалмау шамасын қоса алғанда) және Техжоспарда белгіленген жүктеме нормаларын басшылыққа ала отырып, әрбір кемежай-айлақ, жүк жөнелтушінің айлағы және әрбір жүк түрі бойынша бос тоннаждың мөлшері анықталады. Онкүндік жоспардың жасауы сәтінде флоттың орналасуы және оның орналасқан орнын болжау және ағымдағы онкүндіктің соңындағы жұмыстың сипаты туралы шұғыл мағлұматтарды пайдаланып, Техжоспар белгілеген жылдамдық және уақыт нормаларының негізінде бос кемелердің болжамды жүк тиеу қосындарына және жүк тиелген кемелердің – жүк түсіру қосындарына келуінің, жүк түсіруді аяқтау уақытының және кемені болжамды жүк тиеуге қою уақытының болжамы жасалады.

Қабылданған және Техжоспармен бекітілген әрбір бағыт бойынша бірінші кезекте жөнелтілетін аса маңызды жүк тиелген кемелер мен құрамдарды жөнелту жиілігіне сәйкес бос кемелерді оларға жүк тиелетін қосындарға жекелей бөлу реті белгіленеді. Осының нәтижесінде онкүндік жоспарда әрбір тәулікте әрбір қосынға жүк тиеуге берілуге тиісті кемелер (аталып), жалпы және номенклатура бойынша жөнелтілген жүктердің тонна мөлшері көрсетіледі.

Кеме шаруашылығы бастығының талқылауы мен бекітуінен өткен онкүндік жоспар осы шаруашылықтағы диспетчерлікаппараттың, кемежай-айлақтардың және басқа флотты өңдеу мен оған қызмет көрсетуге қатысы бар басқа бөлімдер мен қызметтің барлық қызметкерлерінің орындауы үшін міндетті жауапты құжатқа айналады.

Тоннаж тиеудің онкүндік жоспары тәуліктік жоспарлаудың негізгі болып табылады, ал оның өзі мыналардан тұрады:

- жүк жөнелтудің тәуліктік жоспары (әрбір кемежай және тұтас алғанда кеме шаруашылығы бойынша);

- кемелер мен салдарды шлюзден өткізудің тәуліктік жоспары;

- әрбір кемежайдың ауысымдық-тәуліктік жұмыс жоспары.

Тәуліктік жоспар онкүндік жоспардың көрсеткіштерін талдап, нақтылайды. Тәуліктік жүк жөнелту жоспарында әрбір жүк тиелген кемені немесе құрамды жөнелту, оларға жүк тиеу мерзімдері (айы, күні, сағаты), баратын қосыны, график желісінің нөмірі, тіркеп сүйрейтін кеменің атауы көрсетіледі. Шлюздің тәуліктік жұмыс жоспарында әрбір кемені, құрамды немесе салды шлюзден өткізу уақытының басталуы мен аяқталуы көрсетіледі. Тәуліктік жоспар жасауда диспетчерлік тәуліктік басталуы ретінде Астана уақытының 18.00 сағаты қабылданады.

Тәуліктік жоспар тасымалдау және флотты пайдалану қызметінің бастығы жанындағы диспетчерлік кеңесте талқыланып, сағат 17.00-ге дейін оны орындаушыларға жеткізіледі.
Су көлігімен тасымалдау үрдісін жоспарлау

Кеме кәсіпорын пайдалану жұмысының жоспары дегеніміз – бұл мол пайда табу жолында еңбек және материалдық ресурстар шығынын барынша азайта отырып, жүк тасымалдау жоспарын орындауға бағытталған жоспарлау-ұйымдастыру шараларының жиынтығы.

Жүк тасымалын жоспарлауда мына бөлімдер қамтылады:

I – жоспар жасауға қажетті бастапқы мағлұматтар;

2 – жүк тасымалы мен флот жұмысын ұйымдастыру;

3 – жоспарды орындаудың ұйымдастыру-техникалық шаралары;

4 – кәсіпорын жұмысының экономикалық тиімділігі.

Бастапқы мағлұматтардың құрамынан екі бөлім бөлініп көрсетіледі:

- физикалық және пайдалану навигация жағдайлары;

- жүк тасымалдау және тиеу-түсіру жұмыстарының жоспары.

Әрбір кеме кәсіпорнының жүзу маусымына белгіленетін жоспарлы жүк мөлшері мынадай көздерден тұрады:

1) мемлекеттік тасымалдау тапсырысы;

2) дәстүрлі жүк жөнелтушілер мен кеме кәсіпорны арасында жасалған жүк тасымалдау шарты;

3) өзен көлігіне жүк тапсыратын қосымша көздер.

Тасымалдау флоты кемежайлар мен флот жұмысының технологиялық үрдісіндегі негізгі буын болып саналады. Пайдалану жұмысының жоспарын жасауда ең алдымен, жоспарланатын кезеңге кеме кәсіпорнының балансында флоттың болуы анықталады және жүк тасымалдау жоспарын орындау үшін қажеттігі айқындалады.

Кемелердің саны, олардың жиынтық қуаты және өздігінен жүретін, өздігінен жүре алмайтын флоттың әрбір түрі бойынша жеке алғандағы олардың жүк көтерімділігі флоттың бар екендігін дәлелдейтін көрсеткіштер болады.

Ағымдағы (яғни жоспарлау алдындағы) жылдық 1 қаңтары қарсаңындағы флоттың тізімдік құрамы, сондай-ақ жоспарланатын жыл ішінде келіп-кететін кемелердің жоспары кемелердің бар-жоқтығын анықтау үшін негіз болады.

Кемелердің келіп-кетуі ескерілетін флоттың тізімдік құрамы жұмыс тобы мен жарамсыздар тобына бөлінеді. Жұмыс тобына пайдалануға жарамды кемелер, ал жарамсыздар тобына – күрделі жөндеуде, «авариялық» жағдайда тұрған, тозуына байланысты пайдалануға болмайтын кемелер енгізіледі.

Флот құрамы түрліше жолдармен толықтырылады: жаңа кемелер алу, өзге кеме шаруашылығынан қабылдау, күрделі жөндеуден өткен кемелердің келуі, кемелерді жетілдіру есебінен олардың қуаты мен жүк көтерімділігін арттыру.

Флот құрамының кемуі мынадай баптармен анықталады: олардың басқа кеме шаруашылығының немесе тасымалдау саласына жатпайтын ұйымдардың балансына беру, белгіленген тәртіппен бұзуға тапсыру, техникалық күйінің нашарлауы себепті олардың қуаты мен жүк көтерімділігінің кемуі.

Флоттың бар-жоқтығы абсолюттік және орташа навигациялық (тоқсандық орташа, айлық орташа) есептеу арқылы анықталады.
Жүріс графигі және техникалық жоспар

Флоттың жүріс графигі (ФЖГ) дегеніміз – бұл жүзу маусымы – навигация бойында кеме шаруашылығының (сабақтас шаруашылықтар тобының) флотын пайдалану жоспары. ФЖГ-нің негізгі мақсаты – еңбек шығындары мен флоттың техникалық құралдарын барынша аз жұмсай отырып, навигациялық тасымалдау жоспарын орындау. Бұған жүк кемелерін телімдерге тиімді орналастыру, өздігінен жүре алмайтын кемелер мен тартым құралдарының жүрісін, кемежайларда өңдеуден өтетін флоттың жүрісін үйлестіру, оларды шлюз арқылы өткізу, зауыттарда (РЭБ-терде) техникалық қызмет көрсету және жөндеу арқылы қол жеткізуге болады.

• 
  жергілікті, бассейн ішіндегі және бассейн арасындағы транзиттік тасымалдауды бөлім көрсете отырып, алдағы жүзу маусымындағы жүк ағындарының қағаздары;
  
• 
  флоттың балансы және оның техникалық-экономикалық сипаттамалары;
  
• 
  жалпы және ерекше пайдаланылатын айлақтардың сипаттамасы мен мамандануы;
  
• 
  бассейндердегі жол жағдайларының сипаттамасы;
  
• 
  жөндеу-пайдалану базаларының сипаттамасы, олардың мамандануы және бассейнде орналасуы;
  
• 
  флотқа кемежайлар мен жолда жүк тиеу, жылдамдық сақтау, өңдеу және қызмет көрсету нормативтері.
  

• 
  жүктерді жөнелту мен флоттың түрлері бойынша тасымалды бөлудің жиынтық жоспары;
  
• 
  флоттың жұмысының жоспары;
  
• 
  сабақтас кеме шаруашылықтары арасында флот алмасу жоспары;
  
• 
  пайдалануда болатын флоттың орташа тәуліктік нормалары.