Қазіргі заман философиясының позитивтік тенденциясы

XX ғ. ғылымдардың дамуына байланысты нақты мәселелеріне жауап ретінде, философияда позитивизм (лат. Positivus — дұрыс) бағыты пайда болды. Позитивизмнің негізгі идеяларын француз философы Огюст Конт (1798-1857) қисынға келтірген болатын. Осы уақытқа дейінгі дәстүрлі философия (материализм және идеализм), Конттың пікірі бойынша, олардың абстракцияларымен («материя», «рух» және басқа) және өз беттерімен нақтылықты зерттейміз деген талаптары бар болуға құқықтар жоқ. Әлем туралы барлық білімдер тек қана адамдардың тікелей тәжірибесіне сүйенетін нақты «болымды», яғни позитивистік (осыдан оның аталуына да сай) ғылымдардан алуға болады. Конт, көне «философия» деген атын сақтап ғылыми білімнің синтезі болатындығымен келіседі. Ондай философияның пәніне арнайы-ғылыми білімдерді жүйеге келтіруі мен құру жатады.

Ол негізінен «метафизика», яғни дәстүрлі философия, сол кездегі ғылымның дамуымен қойылған сұрақтарға жауап беруге қабілетсіз деген ойымен алга шықты. Бұл идея Конттың танымның даму сатылары ілімімен негізделді. Бірінші сатысы теологиялық, діннің үстемдігімен сипатталады; екінші сатысында табиғатты түсіндіруде «мән» және «себеи» сияқты абстрактылы ұғымдарға тән метафизикалық- философия үстемдігі; және ең соңғы сатысы — позитивтік саты бұрынғы екі сатыдан (гылымға дейінгі) теологиялықтан және метафизикалықтан бас тартып қабыл алмайтын, барлық құбылыстарды ғылыми тұрғыда түсіндіреді дейтін, позитивтік ғылымдардың үстемдігі жағындағы позитивтік сатысы.

XІХ ғ. екінші жартысына «екінші позитивизм» немесе эмпириокритицизм деп аталатын кезең басталды. Оны жасаушылар Вена университетінің физигі, профессор Эрнст Мах (1838-1916) және швейцариялық философ Рихард Авенариус (1843-1896) болды. Философияны синтез жасаушы ғылым деп қараған «бірінші позитивизмнен», эмпириокритицизмнің айырмашылығы философияны таным теориясына ендіріп, таным теориясының теориялық үлгісін жасауға ұмтылды. Бұл философияның орталығында идеалистік тұрғыда түсіндірілген тәжірибе ұғымы тұрады. Тәжірибені объективті әлемді бейнелеу ретінде қарастырмай, сыртқы әлемнің ықпалынан байланыссыз туындайтын — түйсіктер селі сияқты, сананың ішкі әлемі, адамдық жан толқыныстар ретінде қарастырды. Эмпириокритицизм бейне бір нақты бар бола алатын тек түйсік, ал басқалары — олардың кешендері екендігін дәлелдеуге ұмтылды. «Екінші позитивизм» үшін кеңістік және уақыт, заңдылық, түйсіктерді реттестіретін объективті мазмұннан толық айрылған субъективті түр. Эмпириокритицизм субъектіні және объектіні сананың өзіндік элементтері сияқты анықтайды. Ол адамдық білімдердің қабілеттілігін, ғылым арқылы объективті шындықтың танылуын жоққа шығарады. «Таза суреттелетін» қабылдаудың сезімдік фактілері ғылымның шегі болып табылады, оған ой икемделеді.

XX ғ. басында позитивистік философияның жаңа нұсқасы пайда болды — «үшінші позитивизм», немесе неопозивитизм. Бұл ағым, әртүрлі қисынды-философиялық мектепттерден тұрды. Олардың арасында: қисынды позитивизм, теріс қисындылық, семантикалық позитивизм (цисынды талдау) және басқалар. Енді осылардың негізгі ерекшеліктеріне тоқталамыз.