1 требования к структуре умк дисциплины

 
 
103 
Ұтымды  шешiмдер  бес  кезеңнен  тұрады,  дегенмен  кезеңнiң  саны  проблеманың  ӛзiне 
байланысты болып келедi   
1  кезең.  Проблеманы  диагностикалау.  Бұл  проблеманы  шешу  жолындағы  бiрiншi  қадам. 
Проблеманың  шығу  себебiн  анықтау  үшiн  қажеттi  iшкi  және  сыртқы  хабарламаны  жинап 
талдау керек. Мұндай хабарламаны  формальды емес негiзгi әдiспен жинауға болады. Мысалы 
ұйымның  сыртында  рынокты  талдау,  ал  ұйымның  iшiнде  қаржылық  есептi  компъютерлiк 
талдау  арқылы  қолдануға  болады.  Хабарламаны  бейресми  әдiспен  жинауға  болады.  Мысалы 
қалыптасқан  жағдай  туралы  сұхбат  жүргiзу  арқылы  немесе  жеке  бақылау  жұмысын  жүргiзу 
арқылы. Хабарламаның санының ұлғаюы шешiмнiң сапасын арттыра бермейдi. Сол себептен 
бақылау  жүргiзгендер  релевантты    жӛндi  және  жӛнсiз  хабарламаның  айырмашылығын  бiлiп 
тұрудың  маңызы  зор.  Релевантты  хабарлама  (релевант-  iске  қажеттi)  -ол  нақты  проблемаға, 
адамға, мақсатқа, уақыт мезгiлiне қатысты мәлiметтер. 
2кезең.  Қабылданатын  шешiмдi  шектеу  және  белгiлеу  тұжырымдары.  Барлық  басқару 
шешiмдерiнiң  маңызды  шектелуi-ол  жоғарғы  басшы  буынының  барлық  ұйым  мүшелерiнiң 
ӛкiлеттiлiгiн тарылту болып табылады. 
Басқарушы  шешiм  қабылдап  немесе  ол  шешiмдi  iске  асыруы  мүмкiн  тек  сол  жағдайда  егер 
оның  жоғарғы  басшылары  сондай  құқық  жүргiзуге  ӛкiлеттiлiк  етсе  осы  шектеуге  қосымша 
басқарушыға  стандартты  анықтау  керек.  Соған  қарап  альтернативтi  вариантты  таңдағанда 
бағалау үшiн қажет. Бұл стандартты қабылданатын шешiмдердiң белгiлерi деп атайды. 
3кезең. Альтернативаны анықтау. Iс жүзiнде басқарушының әр альтернативаны бағалауға не 
тұжырым  жасауға  уақыты  да,  бӛлiмi  де  жете  бермейдi.  Сол  себептi  басқарушы  таңдау 
вариантының санын шектеп тек қана қажеттi дегендерiн ғана қалдырады. 
4кезең.  Альтернативаны  бағалау.  Барлық  идеялардың  тiзiмi  жасалғаннан  кейiн  әр 
альтернативаны  жеке-жеке  бағалауға  кiрiсу  керек.  Ол  үшiн  басқарушы    әр  альтернативаның  
жетiстiгiн  және  кемшiлiгiн  анықтайды.  Ол  үшiн  екiншi  кезеңде  айтылғандай  стандартқа 
болмаса қабылданатын шешiмдердiң белгiлерiне қарайды. 
5кезең.  Альтернативаны  таңдау.  Егерде  альтернативалық  шешiмдер  мұхият  ӛлшенiп 
бағаланса, онда таңдау немесе шешiм қабылдау қиынға соқпайды. 
Нарықты  экономикаға  ӛту  кезеңінде  ұйымдарда  ӛндірістік  процесстер  мен  әлеуметтік-
экономикалық    қарым-қатынастардың  күрделілігі  соғұрлым  алуан  түрлі  шешімдер  қабылдау 
қажеттігін  туғызады.  Алайда  кейбір  елеулі  белгілерді  пайдалана  отырып‚  басқарушылық 
шешімдеоді  жүйе-жүйеге  жіктеп‚  олардың  негізгі  түрлерін  бӛле  кӛрсетіп‚  сипаттауға 
болады.Жоғарыда  аталған  басқару  шешімдерінің  түрлерімен  басқада  шешім  түрлері  әртүрлі 
белгілері арқылы бӛліп кӛрсетуге болады.    
Шешiмнің  түрлерi 
1. Шешiм объектiсi бойынша 
-мақсатқа немесе құралға бағытталған; 
-құрылымдық (жағдайлық); 
2. Алғашқы ақпараттардың сенiмдiлiгi бойынша 
 
-ақпаратқа (қажеттi, жеткiлiктi); 
 
-жинақталған ақпаратқа (тәуелдiлiкке негiзделу); 
3. Шешiм мерзiмi бойынша 
 
-ұзақ мерзiмдi; орта мерзiмдi, қысқа мерзiмдi; 
4. Басқарушы  иерархиялық құрылымымен байланысы бойынша 
Проблеманы диагностикалау 
¼àáûëäàìàòûì 
øåø¿íäåðä¿ 
øåêòåó æ¡ìå 
áåëã¿ëåó 
òµæûðûíäàðû 
Àëüòåðìàòèâàìû àìûºòàó 
Àëüòåðìàòèâàìû 
áà¬àëàó 
Àëüòåðìàòèâàìû òà¦äàó 

 
 
104 
 
-стратегиялық; тактикалық, оперативтiлiк; 
5.  Қайталануы (жиiлiгi) бойынша 
-кездейсоқ (бiрреттi) ; рутикалық (қайталанатын); 
6.  Жеткiлiктiлiгi  (объектi деңгейiне) бойынша 
-жалпы (жалпы жүйелiк) ; -жеке (азмаматдандырылған). 
7.  Шешiм қабылдау процессiнiң сипаты бойынша 
- бiрiккен; 
- кезектi; 
8.  Шешiм қабылдау сипаты бойынша 
-жеке дара (жеке); топтық (ұжымдық); 
-дискурсттық (ойдан құралған); -интуктивтi (ойша); 
9. Бағдарламау мүмкiндiгi бойынша 
  -бағдарланған; - бағдарланбаған; 
10. Мәлiметтердi ӛзгерту есебi бойынша 
-қатты; икемдi; 
11. Тәуелдiлiк дәрежесi бойынша 
-автономиялы; қосалқы; 
1.  Күрделiлiгi бойынша 
- жай;  
- орта күрделiлiк;  
- күрделi. 
 
3Шешім салдары: бағалау мен болжау 
 
Шаруашылық  жүргізетін  жүйелердің  барлық  буындарында  қабылданатын  шешімдердің 
оңтайлылығына аса үлкен кӛңіл бӛлуді қажет етеді. 
Оңтайлы  шешім  -  бұл  оның  мүмкін  болатын  варианттарының  барлығынан  ең  жақсысы. 
лшемінің басқа варианттарынан берілген сұрақ бойынша үлкен үнемділікпен және іске асудың 
жылдамдығымен ерекшеленеді. 
Экономиалық жүйелердің оңтайлылығы деп берілген шектеулер кезінде және оңтайлылықтың 
берілген  критерийі  бойынша  осы  жүйенің  ең  жақсы  жағдайына  жетуді  қамтамасыз  ететін‚ 
жетілдіру процессін түсіндіреді. 
Шешім  қабылдаудың  кӛптеген  әдістері  бар‚  солардың  кӛмегімен  басқару  шешімдері 
қабылданады. Соның ішінде үлгілеу маңызды орын алады. 
Үлгінің басты сипаттамасы нақты шаруашылық жағдайдың қысқартылуын санауға болады. 
Ҥлгілеу \модельдеу\- бұл обьектінің‚ жүйенің‚ идеяның басқаша формада ӛзінің негізгі жалпы  
түрінен  ерекшеленетінін  елестету.  Шешімді  ӛңдеу  кезінде  ұйымдармен  қолданылатын 
үлгілердің үш типі бар. Олар физикалық‚ үйлестік және математикалық үлгілер. 
Үлгiлеу (модельдеу)- бұл объектiнiң, жүйенiң, идеяның басқаша формада ӛзiнiң негiзгi жалпы 
түрiнен ерекшеленетiн елестету. 

 
 
105 
Ҥлгілер типтерi 
1.    Физикалық  үлгі  -  объектiнiң  немесе  жүйенiң  ұлғайтылған  немесе  кiшiрейтiлген 
сипаттамасы кӛмегiмен зерттелудi кӛрсетедi. Физикалық үлгінің айрықша сипаттамасы кейде 
ол үлгіленетін жалпылық  ретінде кӛрінуден тұрады. Мысалы‚ зауыт жобасы жобалаушының 
нақты  массштабтағы  кішірейтілген  сызбасын  айтуға  болады.  Мұндай  физикалық  үлгі 
елестетіп  қабылдауға  кӛмектеседі  және  нақты  құрал-жабдықтың  оған  бӛлінген  орын 
ауқымында орналаса алама‚ соны анықтауға кӛмектеседі‚ сондай-ақ кездейсоқ проблемаларды 
шешеді.   
2.    Үйлестiк  үлгi-  зерттелетiн    объектi  аналогын  кӛрсететiн  және  ӛзiн  нақты  объект  ретiнде 
кӛрсететiн бiрақ ондай бағыт болып табылмайтын объектiнi кӛрсетедi. Үйлестік үлгі мысалы 
ретінде  ұйымдастыру  сызбасын  келтіруге  болады.  Оны  тұрғызу  кезінде  басшылар  жеке 
тұлғалармен  және  қызметтер  арасындағы  ресми  тәуелділікті  және  командалар  мақсаттарын 
оңай кӛре алады. 
3.  Математикалық  үлгіде  -    объектiнiң  немесе  тұлғаның  қасиеттерi  мен  мiнездемелерiн 
сипаттау үшiн символдарды қолданады. Математикалық үлгі ұйымдық шешімдерді қабылдау 
кезінде қолданылатын үлгілер типіне жатады. 
Үлгілерді тұрғызу ӛз алдына процессті құрайды. 
Үлгілерді тұрғызу процесiнiң негiзгi  кезеңдері тӛмендегідей;  
-мiндеттердi қою; 
-үлгiнi тұрғызу; 
- дұрыстығына кӛз жеткiзу; 
-қолдану және объектiнi жаңарту: 
Үлгілеудің  жалпы  проблемалары  болып  дұрыс  емес  алғы  шарттар‚  ақпараттық  шектеулер‚ 
нәтижелердің дұрыс қолданылмауы және шектен тыс шығындар табылады. 
Осы аталған үлгілерге қоса‚ басқару ғылымында үлгілердің басқа түрлері қолданылады. Енді 
сол басқару ғылымындағы үлгілерге тоқталып ӛтейік.  
Басқару ғылымының ҥлгiлерiне шолу 
Шешiм қабылдау ҥлгiлерi 
1.  Ойын  теориясы-  қабылданған  шешiмдердiң‚  қандай  да  бір  әрекеттердің  бәсекелестерге 
ықпалын бағалау үшін қолданылатын үлгiлеудiң әдiсi; 
2.    Кезек  теориясы  және  оптимальды  қызмет  кӛрсету  моделi  қызмет  кӛрсету  арналарының 
оларға қажеттiлiгiне қатысы бойынша оңтайлы санын анықтау үшiн қолданылады. 
3.    Қорлармен  басқару  үлгісі-  ресурстарға  және  олардың  санына  тапсырыстарды,  сондай-ақ 
қоймалардағы дайын ӛнiм массасын орналастыру уақытын анықтау үшiн қолданылады. 
4.    Сызықты  бағдарламалау  моделi-  бәсекелесетін  қажеттiлiктер  бар  болған  кезде  тапшы 
ресурстарды бӛлiстiрудiң оңтайлы (оптимальды) тәсiлiн анықтау үшiн қолданылады. 
5.  Имитациялық үлгiлеу (модельдеу).  Имитация- нақты жағдайдағы ӛзгерiсiн анықтау үшiн 
үлгiнi құру процессiн және оның экспериментальды қолданылуын накты кӛрсетедi. 
6.  Экономикалық  талдау-  шығындар  және  экономикалық  пайдалылықтарды  бағалаудың 
барлық  әдiстерiн  дерлiк  ӛзiне  енгiзедi,  сондай-ақ  кәсiпорын  қызметiнiң  қатысты 
рентабельдiлiгiн‚ экономикалық жағдайын анықтау үшін қолданылады. 
Шешiм қабылдау әдiстерi