69
Қазiргi экономикалық әлемде қызметтiң ӛте әйгiлi (белгiлi) бағыттары болып менеджеризм
табылады, бiрақта кез келген елде қолданылатын және нарықтық экономиканы қалыптастыру
және дамыту процесiндегi қолайлысы.
Менеджмент басқарудың ерекше түрi ретiнде нарықтық экономикадағы ӛз бетiнше
субъектiге экономикалық қажеттiлiгiмен түсiндiрiледi. Бұл түр экономиканың алғашқы
звеносында (кәсiпорын, фирма) нарықтық жағдайда әрекет ететiн қызметтi кәсiби жүзеге
асырады, менеджменттiң экономикалық мехенизмiнiң әдiстерiн қолдану мен ресурстардың
жиынтығын тиiмдi пайдалану жолымен нақты қойылған мақсаттарда жүзеге асырады. Осыдан
менеджменттi нарықтық экономика жағдайындағы басқару ретiнде қарастыруға болады.
Әртүрлi тең жағдайлар кезiнде бұл мынаны бiлдiредi:
а) кәсiпорынның (фирманың) нарық сұранысы мен ұсынысына, бейiмдiлiгi, нақты
тұтынушылар, сұранысқа ие болатын және табыс әкелетiн ӛнiм түрлерiнiң ӛндiрiсiн
ұйымдастыру:
б) ӛндiрiс тиiмдiлiгiн жоғарлатуға үнемi ұмтылу: жиынтық шығындардың минимумы -
оңтайлы
нәтижелер;
в) шаруашылық дербестiк (бұл экономикалық бостандықтың және шешiм қабылдау
еркiндiгiнiң ең бастысы).
Менеджмент 3 денгейден тұратын жеке механизмге ие;
олар:
- iшкi фирмалық басқару,
- ӛндiрiстi басқару
- персоналды басқару.
Мемлекеттi басқару проблемаларын жете түсiну үшiн қазiргi менеджмент теориясының
кейбiр жайларын бiлу қажет.
Кез-келген елдiң экономикасының жағдайын 3 негiзгi фактор анықтайды: техника және
технология денгейi, жұмыс күшiнiң сапасы және еңбекке ынталандыру, менеджмент (ӛндiрiстi
ұйымдастыру және басқару). Бiрақ менеджменттiң жағдайы техника, технология деңгейiне
және жұмыс күшi сапасына ықпал етедi. Сондықтан Альфред Маршалл басқаруды ӛндiрiстiң 4
- шi факторы ретiнде атап кеткен.
Казiргi кезден басқару факторларының маңыздылығының ӛсуi және осыған орай басқару
функцияларын орындайтын адамдардың ролiн және әлеуметтiк статусын кӛтеру , басқару
революцияның концепциясының пайда болуына әкеп соқты. Ол концепция бойынша билiк
меншiк иесiнен басқарушыларға ӛтедi.
Басқару саласында болып жатқан революциялық бетбұрыстардың негiзгi белгiлерi
келесiлер:
-
қазiргi кездегi басқару қызметiнiң әдiстерiн игерген және басқарудың жаңа стилiне ие
болатын басшыларды
дайындау;
-
мақсатты басқаруға басты назар аудару;
-
ӛнiм сапасын басқаруды
алдыңғы орынға қою;
-
басқару процесiне иерерхиялық тармақтың барлық денгейiндегi менеджерлердi кеңiнен
жұмылдыру;
-
экономикалық тәсiлiмен қатар‚ басқарудың әлеуметтiк - психологиялық тәсiлдерiн
қолдану;
-
басқарудың адалдық тәсiлдерiн және еңбек қызметiнiң себептерiн зарттеу;
-
адамдардың мүдделерiн және еңбек қызметiнiң себептерiн зарттеу;
-
сандық тәсiлдермен басқаруға ендiру үшiн дәл ғылымдардың жетiстiктерiн кеңiнен
қолдану;
70
-
компьютерлер қолдану және ақпараттық процестердiң ролiн кӛтеру.
Халық шаруашылығы саласының тиiмдiлiгi мен нәтижелiгiн жоғарлатудағы басқару ролiн
күшейту соңғы жылдары басқарушылық кеңес беру сияқты қызмет формасы туындатып
дамытып жатыр.
Соңғы 20-30 жылда менеджмент түпкiлiктi ӛзгерiстерге ұшырады, ең алдымен бұл
ақпараттық бетбұрыстар және адалдық факторларға байланысты болуы. Осы кездегi басты
құбылыс менеджменттiң ескi жүйесiнiң (рационалистiк) жаңа басқарушылық парадигмаға
алмасуы болды.
Рационалистiк менеджментке сәйкес фирма жабық жүйе ретiнде қарастырылды, ал оның
жетiстiкке жетуi сол фирма шеңберiндегi факторларға байланысты болады. Бұл факторлар:
ӛнiм ӛндiрiсiн ұтымды (рационалды) ұйымдастыру; iшкi ӛндiрiстiк резервтерді анықтау
есебiнен шығындарды тӛмендету; еңбек ӛнiмдiлiгiн және барлық ресурстарды қолдану
тиiмдiлiгiн ӛсiру. Мұндай бағытта мақсаттар мен мiндеттер ұзақ уақыт бойында тұрақты
болды. Стратегияның негiзi оның мамандануын тереңдету негiзiнде ӛндiрiстiң үздiксiз ӛсуi
болып табылады. Ұйымдастыру құрылымы функционалдық принцип бойынша (басқару
аппаратының қызметтерi бойынша бӛлiнуi) құрылады.
Барлық қызмет түрлерiн бақылау және басқару жолдарының тапсырманы орындауы ӛте
маңызды болды.
Қазiргi басқару рационалистiк үлгіні толығымен жоққа шығармайды, ол экономикалық
есептеулердiң, жоба алдындағы зерттеулердiң және ұйымдастыру құрылымының
қалыптасуының әдiстемелiк (методологиялық) негiзi болып қала бередi.
Жаңа басқарушылық парадигма жүйелiк және жағдайлық бағытқа, стратегиялық
басқаруға негiзделген. Мұнда ұйым ―ашық жүйе‖ ретiнде қарастырылды, ал оның қызмет
жетiстерi үшiн алғы шартта ұйым iшiнде емес, одан тыс жерде болады.
Жағдайлық тәсiл келесiге негiзделген: ұйымды басқаруда‚ барлық жағдайда
қолданылатын бiр ғана принциптер (ережелер) жиынтығы болмайды. Бұл тәсiл басқарудың
―әмбебап‖ принциптерiн жоққа шығарады және ұқсас жағдайлардың болатынын мойындайды.
Ұйым кездесетін әрбiр жағдай жекеше талдануы тиiс және сәйкесiнше басқарылуы керек. Бұл
тәсiл менеджердiң арнаулы (спецификалық) жағдайға қатысты әрекетiндегi альтернативтi
негiздi қалыптастырады.
Ұйымнан тыс орта табиғаты, оның масштабы, технология, нарық сипаты, заң
инфрақұрылымы сияқты факторлар қарастырылып отырған тәсiлге сәйкес адамдар олардың
мүмкiндiктерiнiң қайнар кӛзi болып табылады. Бұл ұйымның ортаға бейiмделуiнiң жолы.
Түрлi мақсаттар, стратегиялар, құрылымдар және процестер түрлi жағдайлар үшiн
қолданылады.
Аталған тәсiлдiң тағы бiр артықшылығы - оның методологиясы шеңберiнде жоғарғы
ұйымдық ортаның үнемi ӛзгерiске бейiмделiп отыруы тиiс.
Қазiргi таңда республикамызда менеджменттiң теориясы мен практикасын оқып үйрену
(зерттеу) қажеттiлiгi айқын байқалуда. Ӛткен кезеңнiң алғашқы жылдарындағы экономиканы
басқарудың ӛкiнiштi тәжiрибесi ӛз кезегiнде қалыптасқан дағдарыстық жағдайды түзеу
бойынша кӛптеген ұсыныстар мен ақыл - ойлардың туындауына алып келдi. Олардың
бастылары басқарудың жаңа парадигмасына кiредi. Оның негiзгi ережелерi;
Бiрiншiден, нарықтық экономиканы басқарудың әлемдiк ғылыми жасаған прогрессивтi
(озат) әдiс - тәсiлдердi т.б. ескередi,
Екiншiден, ӛтпелi кезеңдегi басқару ерекшелiктерiне ҚР-ң ғалымдарының кӛзқарастарын
қорытындылайды.
