1. Шарттың жалпы ережелері Шарт туралы жалпы ұғым

Айналымдағы тауарлар кепілінде кепіл құқығының құрамына, сонымен қатар, кепіл беруші айналымдағы тауар кепілін бұзған жағдайда кепіл ұстаушының айналымдағы тауарлармен операцияларды тауарларға өз белгілері мен мөрлерін салу (айналымдағы кепіл тауарын "қатты кепілге" айналдыру) арқылы тоқтата тұру құқығы, сондай-ақ борышкер кепілмен қамтамасыз етілген шартты орындамаған жағдайда, жалпы ереже бойынша, айналымдағы тауарлармен операцияларды тоқтатуы және кепілге салынған мүлікті өндіртіп алуға аударуы кіреді[50].

Айналымдағы тауарларға кепіл құқығы кепіл нысанына шарт жасалған кезден бастап туындайды, ал кепіл нысанын белгіленген тәртіпте ауыстырған жағдайда — кепіл берушіде ауыстырылған нысанға менішгін немесе шаруашылық жүргізу құқығы туындаған кезден пайда болады.

Кепіл нысанын жоғалту немесе оның толық бүлінуі кепіл құқығын тоқтатады, себебі жоқ нәрсеге кепіл болмойды, және бұл мән-жай негізгі міндеттеменің зандылығына еш әсер етпейді. Мұндай ереже мүліктік құқыққа қатысты да бар — мүліктік құқықтың мерзімнің өтуіне байланысты тоқтауы, мысалы, кепілдің тоқтауына әкеп соғады, себебі күшін жоғалтқан мүліктік құқыққа да кепіл болуы мүмкін емес.

Егер кепілге салынған мүлік сақтандырылған болса, кепіл құқығы басқа құқыққа алмастырылады — кепіл ұстаушы мұндай жағдайда, заң актілерінде белгіленгеннен алып тасталатындарды қоспағанда, кепіл мүлкінің жоғалғаны немесе бүлінгені үшін сол мүліктің (кепіл берушінің) сақтандыру өтемі есебінен қанағат алуға құқылы.

Кепіл ұстаушының және өзге де адамдардың кепіл нысанына құқықтарының қиғаштығы. Кепіл борышкер шартты орындамаған жағдайда өндіртіп алуды аударуға болатын арнайы мүлік бөлу жолымен несие берушіде, басқа несие берушілерге қарағанда белгілі бір артықшылық туғызып шарттың орындалуын қамтамасыз етеді. "Басқа несие берушілер" деп кепіл берушінің несие берушілерін түсіну керек. Кепілді борышкердің өзі емес, үшінші жақ белгілеген жағдайда, борышкердің басқа несие берушілері кепіл мүлкін өңдіртіп алуға аудара алмайды.

Кепіл ұстаушының өзге несие берушілер алдындағы артықшылық кұқығы кепіл ұстаушының және кепіл берушінің өзге несие берушілерінің құқықтарының қиғаштығында кепіл ұстаушының құқықтарының басымдылығын білдіреді. Қазіргі кезде кепіл ұстаушының (кепілге несие берушінің) құқығының артықшылығы бар екендігі даусыз, бірақ АК-да кепіл ұстаушы кепілге салынған мүліктің құнынан, белгіленген алып тасталынатындарды қоспағанда, басқа несие берушілер алдында артықшылықпен қанағат алады деп көрсетілген.

ҚР АК-ның 299-бабының 1-тармағының алғашқы редакциясында кепіл ұстаушы "заң актілерінде белгіленген алып тасталынатындарды қоспағанда" басқа несие берушілер алдында артықшылыққа ие делінген. Осыған сәйкес алып тасталынатындарды заң актілері белгіледі. (Орындаушылық іс жүргізу туралы заң, Банкроттық туралы заң және т.б.). 1998 жылғы 2 наурыздағы заңмен бұл бапқа өзгертулер енгізілді, оған сәйкес кепіл ұстаушы құқығының өзге несие берушілер алдындағы артықшылығынан алып тасталынатындарды тек АК белгілейді. Дегенмен бұл норма өзге заң актілерімен қайшылықта болады, ол қайшылық кодекстер бір деңгейдегі нормативтік құқықтық актілердің құқық нормалары арасындағы қайшылықтарды шешу тәртібін реттейтін нормативтік құқықтық акгілер туралы Заңның 6-бабының нормаларына сәйкес басқа заң актілерімен иерархияның бір деңгейінде болған жағдайында туындаған. АК нормалары мен басқа заң актілерінің, мысалы, Банкроттық туралы заң, Орындаушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы заң нормалары арасында қайшылық болса, онда кейінірек қабылданған акт нормаларының басымдылығы болады, ол кепіл ұстаушының артықшылық құқығынан алып тасталынатынды тек АК-ның белгілеуі мүмкін екендігі туралы норманы жоққа шығарады[35].

Кепіл ұстаушының артықшылық құқығынан алып тастау мәселесі бойынша елеулі өзгерістер Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 17 қазандағы "Қазақстан Республикасының "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Заңына толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы" Заңына сәйкес нормативтік құқықтық актілер иерархиясында АК-ның орнының өзгеруіне байланысты болды, онда кодекстерге нормативтік құқықтық актілер иерархиясында жоғарырақ деңгей берілді. Бұл ретте, кодекске қарағанда басымдылық тек Конституцияға, сондай-ақ конституциялық заңдар мен Қазақстан Республикасы Президентіінің конституциялық заң күші бар Жарлықтарына өзгертулер мен толықтырулар енгізетін заңдарға ғана берілген. АК нормалары мен заң актілері иерархиясында төмен тұрған өзге нормалар (мысалы, Банкроттық туралы заң, Орындаушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы заң, Акционерлік қоғам туралы заң) қиғаштығында АК-ның нормативтік құқықтық актілер иерархиясындағы орнының өзгеруіне байланысты Нормативтік құқықтық актілер туралы заңның 6-бабының 1-тармағына сәйкес жоғарырақ деңгейдегі нормативтік құқықтық актіде, яғни АК-да басымдылық болады. Сондықтан, АК-ға жоғарылау деңгейі берілгендіктен кепіл ұстаушының артықшылық құқығынан алып тасталынатындарды тек АК ғана белгілейді, ал басқа заң актілері бойынша алып тасталынғандардың барлығы заңсыз және күшінде емес, себебі оңдай алып тасталыну АК-да көзделмеген[31].

Кепіл ұстаушының құқығының сөзсіз артықшылығы АК-да ол үшін алып тасталынатындардың заңды тұлғаның өз еркімен тарауына және белгілі бір несие берушілердің талаптарын АК-ның 1080-бабына сәйкес мұрадан қанағаттандырумен байланысты толық тізімі көзделгендіктен туындайды.

Кепіл ұстаушының артықшылық құқығынан алып тасталынатындардан кепіл шартының жеке кәсіпкердің банкрот болуымен немесе кепіл берушінің — заңды тұлғаның банкрот болуымен байланысты тоқтауын ажырату керек, соңғы жағдайда кепіл құқығы тоқтайды және кепіл ұстаушының өзге несие берушілермен құқықтарының қиғаштығы болмайды, несие берушілердің банкротқа талаптарын қанағаттандырғанда белгілі бір кезектіліктегі несие берушілерінің құқықтарының қиғаштығы болады.

Заңды тұлға өз еркімен тарағанда оның барлық несие берушілердің талаптарын қанағаттандыруға жететін ақшасы болса кепіл шарты күшін сақтайды, ал кепілге салынған мүлік басқа несие берушілердің талаптары бойынша өндіртіп алуға айналмайды. Ақша, таратылған заңды тұлғаның несие берушілерінің талаптарьш қанағаттандыруға жетпейтін болса, онда кепіл ұстаушы мен таратылатын заңды тұлғаның мүлкінің меншік иесінің функциясын жүзеге асырушы тарату комиссиясы құқықтарының қиғаштығы болуы мүмкін. АК-ның 50-бабының 5-, 6-тармақтарына сәйкес бұл ретте тарату комиссиясы занды тұлғаның кез келген мүлкін, оның ішінде кепілге салынғанын да ашық саудамен сатуға және таратылатын заңды тұлғаның несие берушілерінің талаптарын белгіленген кезекпен қанағаттандыруға құқылы. АК-ның 315-бабының кепіл ұстаушы мен кепіл беруші құқықтарының қиғаштығы мәселесін шешетін 2-тармағының диспозитивтігінен және АК-ның 50-бабы 5-тармағының императивтігінен соңғы нормада басымдылық болады, және құқықтардың бұл көрсетілген қиғаштығында кепіл ұстаушы құқығының басымдылық күші жойылады, ал тарату комиссиясы кепіл мүлкін сатуға және кепіл ұстаушының талаптарын белгіленген кезекте қанағаттандыруға құқылы. Тарату комиссиясы кепілдегі мүлікті ашық саудада сатқанда кепіл шарты, жалпы ереже бойынша, АК-ның 322-бабы 1-тармағының 4) тармақшасына сәйкес тоқтайды, ал кепіл ұстаушы таратылатын заңды тұлғаның барлық мүліктерінің есебінен өз талаптарын белгіленген кезекпен қанағаттандыруға құқық алады. Кепіл ұстаушы, сонымен қатар, кепіл нысанының кепіл туралы шарт жағдайына сәйкес болмай шығып қалуына байланысты қамтамасыз етілген шарттың мерзімінен бұрын орындалуын талап етуге құқылы.

Сонымен қатар, тарату комиссиясы өзге несие берушілердің талаптарын қанағаттандыруға басқа мүлік жеткілікті болса өтеуді кепіл мүлкіне аудармауға құқылы, бұл ретте кепіл құқығы күшін сақтайды. Тарату комиссиясының шешімі бойынша және таратылатын заңды тұлғаның аралық немесе ақтық балансына сәйкес кепілге салынған мүлік тек кепіл ұстаушының талаптарын қанағаттандыру үшін сатылуы не кепілге салынған мүлік таратылатын заңды тұлғаның құқық мирасқорына берілуі немесе кепіл құқығын сақтап оны үшінші жақтың иеліктен шығаруы мүмкін. Соңғы жағдай кепіл мүлкін жеке тәртіпте, ашық сауда жүргізбей-ақ сатқан реттерде де болады. АК-ның 50-бабының 4-тармағы нормаларының сөзсіздігіне байланысты занды тұлға өз еркімен тарағанда кепіже салынған мүліктің тағдырын шешу тарату комиссиясының құзыретіне жатады, оның құқығы болып табылады.

АК-ның 1080-бабына сәйкес, мұра қалдырушының қайтыс болар алдындағы науқасы туғызған қажетті шығындарды, мұра қалдырушыны жерлеуге кеткен шығындарды, мұраны қорғауға, басқаруға, өсиетті орындауға, сондай-ақ өсиетті орындаушыға немесе мұраны сенімгерлікпен басқарушыға сыйақы төлеуге байланысты шығындарды өтеуге мұра жеткіліксіз болса, бұл шығындардың орнын толтыру үшін өндіру мұра құрамындағы кез келген мүлікке, оның ішінде, кепілдегі мүлікке түсуі мүмкін. Бұл норманы іске асырарда мұрагерлік мүлікті АК-ның 1080-бабында көзделген шығындардың орнын толтыру үшін сатуда кепіл ұстаушының құқығы мен мұраға билік етушінің (мұрагер, өсиетті орындаушы, сенімгерлікпен басқарушы және т.б.) құқығының қиғаштығы туындайды. Бұл ретте мұраға билік етуші іс жүзінде мүліктің меншік иесінің өкілеттігін атқарады, яғни, шын мәнінде мүліктің меншік иесінің құқықтары мен несие ұстаушының құқықтарының қиғаштығы болады. Кепіл берушінің құқықтары мен кепіл ұстаушы құқықтарының арасындағы қиғаштықты шешетін АК-ның 1080-бабы нормаларының императивтігі және АК-ның 315-бабының 2-тармағы нормаларының диспозитивтігі нәтижесіңде мұраға билік етушінің құқығында басымдылық болады, ол АК-ның 1080-бабында көрсетілген шығындарды жабу үшін кепілге салынған мүлікті сату немесе өзге мүлікті сату туралы шешім қабылдауға құқылы. Қажетті шығындарды өтеу үшін жеткілікті өзге мүліктер болған жағдайда мұраға билік етуші не кепіл ауыртпалығымен мұрагерлерге өтетін кепіл мүлкін сатуға, не оны ұстаушының талаптарын қанағаттандыру үшін ғана пайдалануға не кепілге салынған мүлікті оған кепіл құқығын сақтай отырып сатуға құқылы. Мұраға билік етушінің шешімі бойынша немесе мұраға кіретін өзге мүлік жеткіліксіз болған жағдайда кепіл мүлкі АК-ның 1080-бабында көрсетілген шығындарды жабу үшін сатылуы мүмкін. Бұл ретте, кепіл мүлкі ашық саудамен сатылғанда, кепіл құқығы АК-ның 322-бабы 1-тармағының 4) тармақшасына сәйкес тоқтайды. Кепіл ұстаушы, сонымен қатар, кепіл нысанының кепіл туралы шарт жағдайына сәйкес болмай шығып қалуына байланысты қамтамасыз етілген шарттың мерзімінен бұрын орындалуын талап етуге құқылы[45].

Кепіл мүлкін ашық сауда жүргізбей жеке тәртіпте сатқанда кепіл құқығы АК-ның 323-бабының 1-тармағының нормаларына сәйкес күшін сақтайды.

Жеке кәсіпкер банкрот болған жағдайда жеке кәсіпкер кепіл беруші болған кепіл міндеттемесі тоқтайды, себебі банкрот болған кезден бастап жеке кәсіпкердің тіркелгені күшін жояды, міндеттеме субъектісі жойылады, сондықтан жеке кәсіпкердің өмірге немесе денсаулыққа келген зияиды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жеке сипаттағы басқа талаптарды өтеу жөніндегі шарттан басқа барлық шарттар тоқтайды. Кепіл шартының тоқтауы кепіл ұстаушыға кепілмен қамтамасыз етілген шарттың кепіл нысанының кепіл туралы шарт талаптарына сәйкес болмай шығып қалуына байланысты мерзімінен бұрын орындалуын талап етуге құқық береді. Бұл ретте АК-ның 21-бабына және банкротгық туралы заңнамаға сәйкес, жеке кәсіпкер банкрот болған кезден бастап банкроттың несие берушілерінде борышкердің конкурстық массасы есебінен, заңнамада белгіленген кезектілікпен өз талаптары бойынша қанағат алуға құқықтар туындайды. АК-ның 21-бабына сәйкес талаптары жеке кәсіпкер мүлкінің кепілімен қамтамасыз етілген несие берушілер банкрот мүлкінің есебінен талаптарды қанағаттандырудың екінші кезегінде болады. Кепілге несие берушінің талаптарын орындағанға дейін "кезектен тыс шығындар" деп аталатын шығындар — егер тағайындалған болса, сот шығындары, әкімгерге, конкурстық және ақтаулық басқарушыға сыйақы төлеу жөніндегі шығындар, сондай-ақ бірінші кезектегі несие берушілердің талаптары — алименттер өндіру жөніндегі талаптар, сондай-ақ өмірге немесе денсаулыққа келген зиянды өтеу жөніндегі талаптар қанағаттандырылады.

АК-ның 21-бабының 4-тармағы әрбір кезектіліктегі несие берушілердің талаптарын орындаудың ережелері жөнінде заңды тұлғалардың банкроттығы туралы заң актісіне сілтеме жасайды, ондай акті — Банкроттық туралы заң. Банкротгық туралы заңның 76-бабына сәйкес әрбір кезектіліктегі несие берушінің талабы алдыңғы кезектіліктегі несие берушінің талабы орындалғаннан кейін орындалады, ал банкроттың мүлкі тиісті кезектіліктегі несие берушілердің талабын қанағаттандыру үшін жеткіліксіз болса, онда қанағаттандыру олардың талаптарының сомасына қарай пропорциямен жүргізіледі. Сондықтан бірнеше кепіл ұстаушылардың талаптары болса және оларды толық қанағаттандыру үшін мүлік жеткіліксіз болса, онда, несие ұстаушылар арасында қанағаттандыру қамтамасыз ететін сомаға пропорционалды жүргізіледі. Ал, айта кететін бір жағдай — жеке кәсіпкер банкрот болғанда, кепіл берушінің өзге несие берушілері мен кепіл ұстаушының құқықтарында қиғаштық болмайды, бірақ кепіл құқығы тоқтайды, және несие үстаушы банкроттың белгілі бір кезектіліктегі несие берушісіне айналады. Жеке кәсіпкер банкрот болғаннан бастап кепіл несие берушісі мен банкрот арасындағы қатынастар кепіл туралы нормалармен емес, жеке кәсіпкердің банкроттығы туралы нормалармен реттелінеді[31].

Мұндай жағдай заңды тұлға банкроттыққа ұшырағанда да болады. АК-ның 55-бабына сәйкес, конкурстық іс жүргізу қозғалғаннан бастап банкротгың барлық міндеттемелері, оның ішінде кепіл шарттары тоқтайды. Конкурстық іс жүргізу қозғалған кезден бастап қабілетсіз борышқордың мүлкін өндіртіп алуға айналдыруға қойылған, оның ішінде АК-ның 299-бабында белгіленген барлық шектеулер алынады. Кепіл шартының тоқтауы, жеке кәсіпкердің банкроттығындағы сияқты, кепіл ұстаушыға кепіл нысанының кепіл туралы шарт жағдайларымен сәйкес емес шығыл қалуына байланысты кепілмен қамтамасыз етілген шарттың мерзімнен бұрын орындалуын талап етуге құқық береді.

Бұл ретте АК-ның 51-, 55-бабына жене банкроттық туралы заңнамаға сәйкес занды тұлғаның несие берушілерінде конкурстық іс жүргізу қозғалған кезден бастап өз талаптары бойынша, белгілі бір кезектілікпен, борышкердің конкурстық массасы есебінен қанағат алуға құқық туындайды.

Айта кететін бір жағдай — АК-ның 3-бабының 3-тармағына сәйкес банктердің банкроттығымен және таратылуымен байланысты қатынастар АК-ның банк қызметін реттейтін заң актілеріне — Банктер және банк қызметі туралы Заңға қайшы келмейтін бөлімінде реттеледі. Банктер және банк қызметі туралы Заңның 74-2-бабының 3-тармағында банк банкрот болған жағдайда несие берушілер талабын қанағаттандырудың өз кезекгілігі белгіленген, онда кепіл несие берушілері алтыншы кезекте тұр.

АК-да ақтайтын процедуралар жүргізгенде несие берушілер құқықтарының дауларын шешетін нормалар жоқ. Сондықтан, АК-ның нормативтік құқықтық актілер иерархиясындағы орнын ескерсек, атқарушы процедуралар жүргізген кезде кепіл құқығының және кепіл ұстаушының АК-ның 299-бабының 1-тармағында көзделген құқық артықтығылығының сақталатындығын айта кету керек. Заңды тұлға банкрот болғанда заңды тұлға тарағанға дейін немесе конкурстық іс жүргізу қозғалғанға дейін кепіл ұстаушының құқық артықшылығы АК-ның 299-бабы 1-тармағының, АК-ның өзінде белгіленген алып тасталынатындарды қоспағанда, кепіл мүлкіне қатысты кепіл ұстаушының артықшылығын белгілейтін 1-бөлігінің нормаларына сәйкес күшін сақтайды. Заңды тұлға банкрот болғанда заңды тұлға тарағанға дейін немесе конкурстық іс жүргізу қозғалғанға дейін алып тасталынатындар АК-да көрсетілмеген. Сондықтан, АК-ның 299-бабының 1-тармағы бөлігінің нормасы мүліктің кепіл ұстаушысы болып табылмайтын өзге несие берушілердің ақтайтын процедуралар жүргізу барысында өндіртіп алуды кепіл мүлкіне айналдыруына зандық шектеу болады[44].

Кепілмен қанағаттандырылатын талаптар. Жалпы ереже бойынша, несие берушінің талабы өндіртіп алуды кепіл мүлкіне аударған кезде кепіл нысаны тұратын құннан қанағаттандырылады, ол талаптардың кепіл белгіленген кездегі мөлшеріне байланысты емес. Осылардың құрамына, қамтамасыз етілетін негізгі шарттың сомасынан басқа, кепіл белгіленгеннен кейін туындайтын талаптар: сыйақы төлеуге (қарыз берілген қаражатты пайдаланғандық үшін пайыздық үстеме түрінде, т.б.), ақша қаражатын заңсыз пайдаланғандық үшін тұрақсыздық айыбына (борышты жабу мерзімін өткізіп алу) қатысты талаптар, орындау мерзімін өткізіп алумен байланысты шығындарды толық мөлшерде өтеу, тұрақсыздық айыбын төлеу (айыппұл, өсім), сондай-ақ кепіл мүлкін сақтауға шыққан шығындар және өндіртіп алуға байланысты барлық шығындарды өтеу (мысалы, сату шығындары және т.б.).

Сонымен қатар өндіртіп алуды кепіл нысанына аудару кезінде несие беруші талаптарын қанағаттандырудың кез келген басқа көлемі белгіленуі мүмкін. Басқа көлем шартта немесе заң актілерінде белгіленуі мүмкін. Несие берушінің талаптарын, ол талаптардың кепіл белгіленген кездегі мөлшеріне қарамастан, өндіртіп алуды кепіл нысанына аудару кезіңде нысан тұратын құннан толық мөлшерде қанағаттандыру туралы жалпы толықтыратын ереже кепіл берушінің құқығын да, кепіл ұстаушының құқығын да қорғайтын күзет шарасы болып табылады. Біріншіден, егер кепіл белгіленгеннен кейін сол кепілмен қамтамасыз етілген шарт бойынша борыш өссе кепіл ұстаушы кепіл мүлкін борыштың жаңа пайда болған бөлігін жабуға да аударуға құқылы. Борыштың алғашқы сомасының өсуі, көбінесе, борышкердің шартты уақтылы орындамауынан болады, нәтижесінде, міндеттеменің шартына байланысты борыштың негізгі сомасына сыйақы (мүдде) есептелуі, кепіл ұстаушыда борышкерден тұрақсыздық айыбын алу құқығының туындауы, сондай-ақ кепіл ұстаушыға келген залалды өндіруге құқық пайда болуы мүмкін.

Екіншіден, кепілмен шартты кепіл ұстаушының талаптарын қанағаттандыру кезіндегі сол, бар көлемде қанағаттандыру туралы (ереженің, кепілге салынған мүліктің құны сол кепілмен қамтамасыз етілген шарт бойынша борыш сомасынан асып түссе, кепіл беруші үшін едәуір маңыздылығы болады. Себебі, кепіл ұстаушының кепіл мүлкін сатудан түскен сома мен кепіл нысанымен қамтамасыз етілген талап мөлшері арасындағы айырманы кепіл берушіге беруі жөніндегі міндеті дәл осы ережеден туады. Егер кепіл ұстаушының талаптарын жабуға өндіртіп алуды кепіл мүлкінің бір бөлігіне аудару (мысалы, бірнеше кепіл нысандарының біреуіне) жеткілікті болса, кепіл ұстаушы өндіртіп алуды сол мүліктің қалған бөлігіне аударуға құқылы емес.

Несие берушінің талаптарын қанағаттандыру көлемін салынған мүлік құнынан анықтаудың жоғарыда келтірілген тәртібі кепілдің болашақ талаптарды қамтамасыз ететін кепіл сияқты түрлеріне таралмайды, оған қатысты арнайы ереже — қанағаттандыру көлемін кепіл туралы шарт жасалғанда анықтау тәртібі белгіленген.

Жалпы ереже бойынша кепіл арқылы борышкердің сол кезде бар және заңды шарттары қамтамасыз етіледі, себебі кепілге акцессорлық (қосымша) сипат тән. Ерекше жағдайларда кепілмен борышкерге келешекте туындайтын талаптар қанағаттандырылуы мүмкін, бұл ретте міндетті жағдай — мұндай талаптарды кепілмен қамтамасыз ету мөлшері жөнінде тараптар арасында келісім болуы тиіс. Келешекте туындайтын талаптарды кепілмен қамтамасыз ету мөлшерін анықтау үшін тараптардың келісімге жетуі қажет болатындықтан, бұл талап, сөзсіз, кепіл туралы шарттың елеулі жағдайларына, өзінен туындайтын барлық салдарымен, жатады[52].

Кепіл түрлері. Кепілді топтастыру кепілді құқықтық реттеу үшін елеулі маңызы бар әртүрлі негіздер бойынша жүргізіледі. Негізгі топтастырғыш негіз, ол — кепіл нысаны болып табылатын мүліктің түрі, себебі, әртүрлі құқықтық режимдегі мүлікті пайдалануға байланысты кепілді құқықтық реттеудің кепілді тіркеу туралы қосымша жағдай, кепіл затын кепіл ұстаушыға беру немесе оны кепіл берушіде қалдыру, қауіпті кепіл туралы шартқа қатысушылар арасында бөлу мүмкіндігі және т.б. түрінде өзіндік ерекшеліктері бар. Осы негіздерге сәйкес заттар кепілі және мүліктік құқық кепілі болып бөлінеді.

Кепілді түрге бөлудің басқа бір негізі — кепіл нысанының шарт бойынша тараптардың біреуінде болуы және рұқсат берілгендігі. Осы негіздер бойынша кепіл мынадай түрлерге бөлінеді: кепілзат, мұнда кепіл нысаны кепіл ұстаушының иелігіне беріледі, және ипотека, мұнда кепіл нысаны, кепіл күшінде тұрған кезде, оны пайдалану құқығымен кепіл берушінің немесе үшінші адамның иелігінде қалады.

Бұл түрлердің әрқайсы, мүлікке, кепіл құқық қатынастарының субъектілеріне немесе оларды қолдануды құқықтық реттеудің ерекшеліктеріне байланысты тағы да әр түрге бөлінуі мүмкін. Мысалы, кепілзаттың басқа түрлеріне жататындар: ломбардтағы тауарлар кепілі, онда кәсіпкер ретіндегі кепіл ұстаушының айрықша жағдайы кепілді құқықтық реттеудің ерекшеліктеріне байланысты; тауар қоймасында тұрған тауарлар кепілі — кепілді құқықтық реттеудің жөне оны рәсімдеудің ерекшеліктері кепіл мүлкін сақтаушының — кәсіпкердің құқықтық қатынастарға қатысуында. Кепіл құқық қатынастары айрықша реттелетін ипотеканың басқа бір түрі — айналымдағы тауарлар кепілі, оның ерекшелігі — кепіл нысаны ретінде қолданылатын заттарды, өндеуге, табиғи формасын өзгертуге ұшыраған заттарды не тектік белгілерімен анықталатын заттарды пайдаланумен байланысты[74].

Бұл ретте заттардың кейбір түрлерін кепілге салу үшін не ипотека, не кепілзат ғана немесе олардың біреуі артықшылықпен пайдаланылуы тиіс. Мысалы, жылжымайтын мүлік кепілі тек ипотека түрінде ғана болады. Қолданыстағы жылжитын заттардың кепілі, негізінен, кепілзат түріңде жүзеге асырылады, себебі, олай болмаған жағдайда, кепіл нысанына өндіртіп алуды аударған кезге дейін оның жойылу, жоғалу не кепіл беруші оны өз қажетіне пайдалану қаупі артады. Сонымен қатар, мұндай заттардың ипотекасы айналымдағы тауарлардың кепілі түрінде де болуы мүмкін.

Қолданыста емес жылжитын заттар кепілзатқа да, ипотекаға да берілуі мүмкін.

Сақтауға немесе ұстағанға қосымша шығындарды және өзге де жұмсалымды керек ететін жылжымалы заттарды (абайсыз дәу заттар, мысалы) кепілзатқа алудан бас тартылуы мүмкін.

Заттар кепілі — ипотекадан және кепілзаттан басқа болып саналатын кепілге — мүліктік құқық кепіліне заттар кепілінің ережесі қолданылуы мүмкін. Мүлік құқығының кейбір түрлерінің кепілінде (мысалы, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижесіне айрықша құқық) кепілзатын немесе ипотеканы қолдану жөнінде шартты түрде айтуға болады, бірақ ол үшін мүліктік құқық кепілінің конструкциясында тараптардың құқықтары мен міндеттері бойынша тиісті ұқсастық өзге де жағдайлар беру керек. Бәрі бір бүл кепілзат немесе ипотека болмайды, себебі мүліктік құқықтың құқықтық режимі заттар режиміне қарағанда едәуір өзгеше, және мүлік құқығын кепіл нысаны ретінде пайдаланғанда кепілдің айрықша басқа бір түрі — мүліктік құқық кепілі пайда болады[21].

Ақша кепілі кепілдің айрықша бір басқа түрі болып саналады. Ақша кепілінің бір ерекшелігі сонда, ол банкке салынуы, яғни міндетті түрде үшінші жаққа — мамандандырылған банк ұйымына берілуге тиіс. Ақша кепілінде кепіл затының кепіл ұстаушыға берілуі немесе кепіл берушіде қалуы мүмкін емес. Ақша кепілінде кепілзат немесе ипотека конструкциясын қолдануға болмайды. Оны ақшаның мүлік ретінде өте жоғары өтімділігімен, адал иемденушіде жойылып кетпейтшдігімен және занды төлем құралы екендігімен түсіндіруге болады. Кепілзат конструкциясын пайдаланып ақшаны несие ұстаушының иелігіне беру оның меншік иесінің ауысуына әкеп соғады, ол кепіл нысанының кепіл үстаушысы мен меншік иесінің біреу болуына байланысты кепіл бойынша қандай да бір қатынастардың тоқтауына себеп болады.

Ипотека конструкциясын пайдаланып ақшаны кепіл берушінің иелігінде және пайдалануына қалдыру оның пайдаланып кетуіне мүмкіндік тудырады, нәтижесінде кепіл ұстаушының құқығы қамтамасыз етілмей қалуы мүмкін. Айта кету керек — ақшаның негізгі арналымы оны төлем құралы ретінде пайдалану, бұл тұрғыдан алғанда ол қолданылатын мүлікке жатады[37].

Ақшаны банкке салу міндеттемесі ақша кепілінде банктің кепіл құқық қатынастарына өзінше міндеттемесі бар дербес қатысушы ретінде қатысуын көздейді. Ақша кепілі бойынша ақша салынған банк, өзінің мәніне қарай кепіл туралы шарттың қайсы бір жағымен үйлеспеуі керек. Олай болмаған жағдайда, бұрын аталып өткендей, салынған ақшаның кепіл ұстаушысы мен меншік иесінің бір тұлға болуына немесе ипотека нысаны ретінде қолданылатын мүлікті пайдалануға байланысты кепіл тоқтайды.

Кепіл нысаны болып табылатын ақша арнайы банк салымына банкке салынуы тиіс, ол шарттың орындалуын қамтамасыз етуге арналады.

Мұндай салым шарты салымдар туралы ережеге бағынады, ол кепіл берушіге ақшамен қамтамасыз етілген шарт тиісінше орындалған жағдайда ғана қайтарылады. Сондықтан, мұндай салымнан ақшаны несие ұстаушыға беру кепіл берушінің кепілмен қамтамасыз етілген шартты орындамауы жағдайында болады.

АК-ның 301-бабында көзделгеніне қарамастан, ақша кепілі АК-ның 765-бабына Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 29 наурыздағы Заңымен толықтырулар енгізілгенше мүмкін болмады, себебі, сол кезге дейін банк салымының шарты бойынша салымшының кез келген мерзімді немесе шартты салым бойынша, салымды қайтару үшін келісілген мерзім немесе мән-жай болғанға дейін салымды қайтаруға сөзсіз құқығы болды. Бұл жағдайда банктегі ақшаны кепілге салу мүмкін емес еді, себебі салымшы, банкпен арадағы қандай да бір шарттарға қарамастан, салымды кез келген уақытта қайтарып алуына мүмкіндік беретін, АК-ның 765-бабыңда алдын-ала белгіленген құқығына сүйеніп салымды қайтарып ала алатын. Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 29 наурыздағы Заңынан АК-ның 765-бабына 6-1-тармақ түрінде толықтыру енгізілді, оған сәйкес банк салымын сөзсіз қайтару ережесі ақша міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету үшін салынған жағдайға, яғни ақша кепілі жағдайына таралмайды.

Ақшаны банк есепшотына кепіл нысаны ретінде, ятни банк есеп-шотының шартын пайдаланып банкке салуға болмайды, себебі банк есепшоты міндеттемесінің конструкциясы клиенттің банк есепшоты шарты бойынша банкте жатқан ақшаға билік етуінің сөзсіз құқығын, сондай-ақ клиенттің банк есепшоты шартын кез келген уақытта бұзуға және бұл жағдайда ақшаны алуға не үшінші жақтың пайдасына аударуға сөзсіз құқығын көздейді.

Ақша кепілі банк салымының кепілінен немесе банк есепшотының кепілінен едәуір басқаша. Мысалы, банк салымының кепілінде немесе банк есепшотының кепілінде кепіл нысаны ақша емес, салымшының банк есепшоты шарты бойынша құқығы немесе клиеттің банк салымы шарты бойынша құқығы болады, оған салымшының немесе клиенттің салымды мерзімінен бұрын қайтаруға немесе банк есепшоты шартын мерзімінен бұрын бұзуға және бірінші талап бойынша банк есепшотынан ақша алуға шарттардың осы түрлерінде көзделген құқықтары да кіреді. (Ақша кепілінде негізгі шартты қамтамасыз ету үшін банкке салынатын ақша кепіл нысаны болып табылады, бұл ретте, негізгі шартты қамтамасыз ету үшін банкке салынған ақшаны алуға кепіл ұстаушы мен кепіл берушінің құқығы қамтамасыз етілген шарттың орындалған-орындалмағанына байланысты, олардың салымды мерзімінен бұрын қайтаруға немесе бірінші талап бойынша ақша алуға құқығы жоқ.

Ақша кепілі жағдайында негізгі шартты тоқтату немесе оны заңсыз деп тану ақшаны қамтамасыз етуші ретінде салу туралы шарттың тоқтауына немесе оны заңсыз деп тануға алып келеді, ал банк салымы немесе банк есепшоты кепілі жағдайында сондай мән-жайлар кепіл туралы шарттың тоқтауына немесе оны заңсыз деп тануға әкеп соғады, ал ол банк салымы шартына немесе банк есепшоты шартына еш әсер етпейді[75].

Ақша кепілінде банкке қамтамасыз ету ретінде салынған ақша бойынша тиесілі сыйақы кепіл берушіге беріледі, ал бұл сыйақыға кепіл құқығы таралмайды. Мұндай сыйақының мөлшері мен төлеу тәртібі банкке ақша салу туралы шартта көрсетіледі.

Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 11 шілдедегі "Қазақстан Республикасының банк қызметінің мәселелері жөніндегі кейбір заң акгілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңымен, АК-ның 301-бабының 4-тармағы сияқты, АК-ның 303-бабыньщ 5-тармағы да жаңа редакцияда баяндалды. АК-ның 303-бабының 5-тармағының жаңа редакциясында кепіл нысаны болып табылатын актыда, егер кепіл туралы шартта өзгедей белгіленбесе, банкке салынады деп көрсетілген. Бұл ретге АК-ның 303-бабы 5-тармағының жаңа диспозитивтік редакциясы АК-ның 301-бабы 4-тармағының кепіл нысаны ретінде ақша пайдаланылғанда ақшаны банкке салуды императивті ұсынған редакциясына қайшы келеді. Осыған байланысты, бұл біріне бірі қайшы келетін ережелерді сәйкестендіру керек екенін айта кеткен жөн. АК-ның 301-бабының 4-тармағы мен АК-ның 303-бабының 5-тармағы нормаларының бұл қиғаштығында басымдылық бірінші нормаға беріледі, себебі ол ақшаны тек банкке салғанда ғана оны кепіл нысаны ретінде пайдалану мүмкіндігін анықтайды[40].

Кепілдің заңнамада келтірілген әрқилы түрлері сонымен аяқталмайды, азаматтық заңнама нормаларының диспозитивтігі және шарт формаларының бостандығы нәтижесінде практикада кепілдің заңнамада көзделгендерінен басқа да түрлері кездесуі мүмкін. Айналымдағы тауарлар кепілінен басқа ипотеканың басқа түрлері де болуы мүмкін. Заң актілері негізінде кепілдің өзге түрлері, бұрын аталып өткендей, кепілдің шарттық түрлерінен өзгеше "заңды кепілдер" деп аталатын (заңнама белгілегендіктен міндетті болып табылатын) түрлері белгіленуі мүмкін.

Кепіл құқығының мазмұны және оны жүзеге асыру. Кепіл ұстаушының өз құқықтарын жүзеге асыруы қамтамасыз етілетін шарт бойынша талаптардың қанағатын алу үшін оның өндіріп алуды кепіл нысанына аударуын білдіреді. Бұл ретте ескеретін бір жағдай — кепіл негізгі шартты қанағаттандыру үшін керек, сондықтан кепіл ұстаушының кепіл нысанына өз құқығын жүзеге асыру мүмкіндігі, көбіне, негізгі шарттың тағдырына байланысты. Кепіл ұстаушы негізгі шартты борышкер орындамаған немесе тиісінше орындамағанда ғана өндіріп алуды кепіл нысанына аударуға құқылы.

Борышкер мен кепіл беруші бір адам болып үйлескенде міндеттеменің мәні мен кепіл берушінің жауапкершілігінің маңызы болмайды. Кепіл беруші де, борышкер сияқты, негізгі шартты орындауы тиіс. Негізгі шартты орындамаса ондай борышкер өзінің барлық мүлкімен жауап береді, ал кепіл несие беруші үшін оған борышкердің белгілі бір мүлкін өндіріп алуға аударуға ерекше құқық, өз талаптарын кепіл нысаны есебінен қанағаттандырғанда ол борышкердің басқа несие берушілері алдында артықшылық алады. Борышкер мен кепіл беруші екі басқа адам болып келетін заттық кепіл болушылықта қамтамасыз ету, яғни несие берушінің негізгі шарттың орындалуына сенімі міндетті адамдар қатарына борышкерден басқа үшінші жақтың — заттық кепіл болушыны тарту есебінен қосымша артады. Несие беруші бұл жағдайда өз талаптарын борышкердің емес, үшінші жақтық-заттық кепіл болушының кепілге салған мүлкінің есебінен қанағаттандырып, басқа несие берушілер алдында артықшылыққа ие болады. Бұл жерде негізгі шарт бойынша борышкер кепіл құқық қатынастарына қатыспайды, бірақ шарттың орындалмағаны үшін өзінің барлық мүлкімен жалпы азаматтық-құқықтық принциптер бойынша жауап береді, және несие беруші өндіріп алуды борышкердің мүлкіне жалпы негіздерде, яғни борышкердің басқа несие берушілері алдында кепіл берген артықшылығынсыз, аударуға құқылы.

Кепілмен қамтамасыз етілетін мерзімді шартты белгіленген мерзімге орындамау фактысының өзі өндіріп алуды кепіл нысанына аударуға негіз болады, себебі бұл жерден борышкердің шартты орындамауын көреміз. Мерзімсіз шартта немесе талап ету кезімен анықталған міндеттемеде несие берушінің өндіріп алуды кепіл нысанына аудару құқығы негізгі шартты орындау жөнінде талап қойғанда ғана және мерзімсіз шартты орындау үшін көзделген жеңілдік мерзімі (әдетте, бұл - шартты орындау үшін қажетті ақылға қонымды мерзім және одан кейін жеті күндік мерзім) не, орындалуы талап ету кезімен анықталған шартты орындаудың жеңілдік мерзімі (әдетте, талап ету кезінен бастап жеті күндік жеңілдік мерзім) өткеннен кейін ғана туындайды[41].

Кепіл нысанын өндіріп алуға аудару, жалпы ереже бойынша, сот тәртібінде, яғни кепіл берушіге талап қою жолымен және негізгі міндеттеме бойынша талаптарды қанағатгандыру үшін кепіл нысанын өндіріп алуға аудару жөніңдегі сот шешімі бойынша жүзеге асырылады. Мүлікті сатуды және түскен ақшаны бөлуді, бұл жағдайда, сот орындаушысы Азаматтық-іс жүргізу кодексінің ережелері бойынша жүргізеді.

Шартта, соңдай-ақ АК мен заң актілерінде көзделген жағдайларда кепіл ұстаушы кепілдегі мүлікті сауда еткізу (аукцион) жолымен жөне сауданы даярлаудың жөне жүргізудің айрықша процедураларын сақтай отырып мәжбүрлі сотган тыс тәртіпге өз бетімен сатуға қүқылы. Мысалы, жалпы ереже бойынша, ақша қарызын қамтамасыз ететін кепіл нысанын сату жөніндегі кепіл ұстаушы - банк кепіл мүлкін мәжбүрлі сотган тыс тәртіпте сатуға құқылы.

Мәжбүрлі соттан тыс тәртіпті қолдану мүмкіндігі кепіл туралы кез келген шартта көзделуі мүмкін. Сонымен қатар, заң актілерінде, өндіріп алуды кепіл нысанына аударуды мүліктің кейбір түрлері үшін соттан тыс тәріпте қолдануға, шарт жағдайларына немесе заң актілерінің соттан тыс тәртіпті көздейтін ережелеріне қарамастан шек қою көзделуі мүмкін. Мысалы, жылжымайтын мүліктің ипотекасында қоғам үшін едәуір тарихи, көркемдік немесе өзгедей мәдени құндылығы бар, жылжымайтын мүлік түріндегі кепіл нысанын сатқанда мәжбүрлі тыс тәртіпке жол берілмейді. Жылжымайтын мүліктің ипотекасы үшін басқа адамның немесе органның келісімі керек болған жағдайда да мәжбүрлі соттан тыс тәртіпте кепіл нысанын сатуға жол берілмейді. Өндіріп алуды кепіл нысанына аудару оны ашық саудада сату арқылы жүзеге асырылады. Кепілге салынған мүлікті сот тәртібінде сату процедурасы жылжымайтын мүлікті сот шешімдерін қанағаттандыру үшін сату ережесіне сай жүзеге асырылады.

Өндіріп алуды кепіл нысанына мәжбүрлі соттан тыс тәртіпте аудару процедурасы үшінші жақтың — сенім білдірілген тұлғаның болуын көздейді, ол кепіл мүлкін сатуға дайындайды және ашық сауда жүргізеді. Жалпы ереже бойынша, сенім білдірілген тұлғаны кепіл ұстаушы тағайындайды. Сенім білдірілген тұлға жеке немесе заңды тұлға болуы мүмкін. Сенім білдірілген тұлға кепіл ұстаушының өкілі болып табылады және сауда өткізуге қатысты өз функцияларын жүзеге асыру үшін оның сенімхатын алады. Сенім білдірілген тұлға сауданы, әдетте, аукцион түрінде, алдын ала хабарлаған ереже бойынша өткізеді, ақшаны кепіл ұстаушының негізгі міндеттеме бойынша талаптарын қанағаттандыруға жіберу және қалғанын кепіл берушіге қайтару арқылы түскен ақшаны бөледі[35].

Кепілді қайталап салу. Кәсіпорындарда айналымдық қаражаттың тапшылығы, несиелердің қайтарылымын қамтамасыз етуге банктердің көтеріңкі талаптары жағдайында, сондай-ақ құқық қолдануда кепілді қайта салумен байланысты белгілі бір қиындықтар болғанда кепілді қайталап салу мәселесі айрықша көтеріледі.

Жалпы ереже бойынша кепіл берушінің кепілдегі мүлікті келесі кепілге беруіне жол берілген. Кепіл берушінің кепілді қайталап салу мүмкіндігін шектеу кепіл туралы шаргга белгіленуі мүмкін. Кепіл туралы шартта кепілді қайталап салуға тыйым болмаса кепіл беруші кепілдегі мүлікті басқа шартты қамтамасыз етуге пайдалану мәселесін өзі шешуге құқылы, бірақ алдыңғы кепіл ұстаушылардың құқықтары туралы кейінгілердің барлығын ескертеді.

Әртүрлі несие берушілер алдындағы шартты қамтамасыз ету үшін кепілге салынған мүлікке өндіріп алуды аударған жағдайда (кепілге қайталап салу), талаптарды қанағаттандыру "үлкендік принципі" — кепіл құқығының туындау кезектілігі бойынша жүргізіледі. Ескеретін бір жағдай — тіптен қайталап салынған кепіл нысанына өндіріп алуды бір-ақ рет аударуға болады, және кепіл мүлкін ашық саудада сату, сондай-ақ оны сатудың мүмкін еместігі осы кепіл нысанының барлық кепіл ұстаушыларының кепіл құқығының тоқтауына алып келеді. Алдыңғы кепіл ұстаушыда тұрған кепіл мүлкін кепілге қабылдағанда, кейінгі кепіл ұстаушылар: біріншіден, осы мүліктен алдыңғы кепіл ұстаушылар қанағат алғаннан кейін ғана және ондай қанағат алудан қалған құн шегінде өз талаптарын қанағаттандыруға құқық алады; екіншіден, осы мүліктің келесі кепіл ұстаушылары мен кепіл берушінің талаптары осы мүліктің кепілімен қамтамасыз етілмеген несие берушілеріне қатысты ғана өз талаптарын мұндай мүлік есебінен қанағаттандыруға айрықша артық құқық алады.

Мүлік кепілге қайталап салынғанда кепіл беруші әрбір келесі кепіл ұстаушыға осы мүліктің барлық кепілдері жайындағы деректерді хабарлап отыруға міндетті. Бұл міндет борышкер негізгі қамтамасыз етілетін шарт бойынша талаптарды орындамаған жағдайда кепіл мүлкін иеліктен шығару мүмкіндігінен, барлық кепіл ұстаушылардың — несие берушілердің талаптарын кепіл нысанын сатудан түскен ақша есебінен "үлкендік" тәртібінде қанағаттандыру жөне барлық кепіл ұстаушылардың сатылған кепіл мүлкіне қатысты кепіл құқығын тоқтату қажеттілігінен туындайды[30].

Кейінгі кепіл ұстаушылардың алдыңғы кепіл ұстаушылардың құқықтары туралы білмеуі кейінгілердің кепіл құқығына ықпал етеді. Кейінгі кепіл ұстаушылардың алдыңғылардың құқықтары туралы білмеуінің бұл адамдардың несие берушімен ара қатынастары үшін ғана маңызы бар, себебі, несие берушінің кейінгі несие ұстаушьшарға кепілге салынатын мүліктің барлық бар кепілі жайында хабарлау міндетін орындамауы осындай бұзушылық салдарынан кейінгі кепіл ұстаушы келтірген залалды өтеудегі оның жауапкершілігіне негіз болады.

Кепіл берушінің кейінгі кепіл туралы ережені әйтеуір бұзуы кепіл ұстаушыға кепілмен қамтамасыз етілген шарттың мерзімінен бұрын орындалуын талап етуге, ал талабы ақылға қонымды мерзімде қанағаттандырылмаса — өндіріп алуды кепіл затына аударуға құқық береді.

Мүлікті кепілге қайта салуға кепіл туралы шартта тыйым салынса, онда ол заңсыз деп танылады, ол заң талаптарына, атап айтқанда АК-ның 311-бабының 2-тармағына қайшы келеді. Мүлікті кепілге қайталап салу туралы шарт, егер оған бұрынғы шартта тыйым салынған болса, тек бұрынғы несие ұстаушының ғана емес, сонымен қатар мәмілені заңсыз деп тану туралы жалпы ереже бойынша кез келген мүдделі адамның да талабы бойынша заңсыз деп танылуы мүмкін.

Кепіл құқығының тоқтауы. Несие берушінің кепіл құқығының негізгі шартқа қосымша екендігі негізгі шарттың зандылығына байланысты екендігінен басқа, кепілмен қамтамасыз етілетін шарттың орындалуы арқылы немесе шарттың тоқтауын қарастыратын өзге де негіздер бойынша, мысалы, борышты кешіру, орындаудың мүмкін еместігі, заңды тұлғаның тарауы, т.б. себепті тоқтауының нәтижесінде кепілдің тоқтауынан да көрініс табады. Бұл кепілдің қосымша ретінде негізгі шартқа тәуелді екендігінен туындайды, ал акцессуорлық сипат оның негізгі міндеттемесіз болуы мүмкіндігін жоққа шығарады. Қамтамасыз етілетін шарт тоқтағанда оны қамтамасыз ету қажеттілігі де қалады.

Бірақ, мұнымен қатар, кепіл құқығы кепіл нысаны ретінде пайдаланылатын заттың тағдырына да, және кепіл берушінің кепіл нысанына меншік құқығына да байланысты. Атап айтқанда, кепіл нысанының жойылуы немесе кепіл нысанына меншік құқығының заң актілерінде көзделген негіздермен және тәртіпте (алып қою немесе мемлекет пайдасына сатып алу, реквизиция, ұлт меншігіне айналдыру жөне т.б.) тоқтауы негізгі шарт тоқтамай-ақ кепіл құқығының тоқтауына әкеп соғады.

Кепілге салынған мүлік жойылған жағдайда кепіл құқығы тоқтайды, себебі жоқ затқа кепіл құқығы болуы тиіс емес. Кепіл ұстаушы жауапты емес мән-жайлар бойынша кепіл нысанының жойылуы немесе басқадай шығыны, егер кепіл беруші ақылға қонымды мерзімде кепіл нысанын қалпына келтірмесе немесе оны құндылығы сондай басқа мүлікпен алмастырмаса, кепіл ұстаушының кепілмен қамтамасыз етілетін шарттың мерзімінен бұрын орындалуын талап етуіне құқығы бар.

Кепілге салынған мүлікті заң актілерінде көзделген негіздер бойынша алып қоюдың кез келген жағдайында осы мүлікке қатысты кепіл құқығы тоқтайды. Кепіл ұстаушы, заңнамада көзделген өзге құқықтармен қатар, қамтамасыз етілетін шарттың мерзімінен бұрын орындалуын сөзсіз талап ету құқығын алады. Ескеретін бір жағдай — кепіл ұстаушының негізгі шарттың мерзімінен бұрын орындалуын талап етуі оның міндеті болып табылмайды. Кепіл ұстаушының негізгі шарттың мерзімінен бұрын орындалуына өз құқығын пайдаланбау фактысы кейін несие беруші — кепіл ұстаушының негізгі міндеттеме бойынша шығындарды өтеу жөніндегі талаптардан бас тартуына немесе оларды азайтуына негіз бола алмайды[49].

Алынған мүліктің орнына өзге мүлік қойылған жағдайда алынған мүлікке қатысты кепіл құқығы тоқтайды, кепіл ұстаушы негізгі шарттың мерзімінен бұрын орындалуын талап етуге қүқылы. Бірақ, мұнымен қатар, кепіл ұстаушыда алмастырылып қойылған мүлікке де кепіл құқығы туындайды. Бұл ретте алғашқы кепіл нысанына кепіл берушінің меншік құқығы тоқтаған кезден бастап қандай мүліктің қандай шартты қамтамасыз етуге кепілге берілгендігін тағайындайтын заң актісінің негізінде кепілдің жаңа міндеттемесі туындайды (заң актісі негізінде туындайтын "заңды" кепілдің бір түрі). Бір шарттың (алғашқы кепілдің) екінші шартқа (алынған алғашқы кепіл нысанының орнына қойылған мүлікке) алмасуы болады.

Кепіл нысаны болып табылатын мүлік алынып, оның құны өтелген жағдайда кепіл құқығы тоқтайды, кепіл ұстаушыға негізгі шарттың мерзімінен бұрын орындалуын талап ету құқығы беріледі, сонымен қатар, кепіл ұстаушыға өз талабын кепіл берушіге тиесілі сомадан қанағаттандыруға, кепіл құқығындағы сияқты, артықшылық құқық беріледі. Бір шартты (кепіл құқығын) басқаға (алынған мүліктің құнын өтеуден қанағат алуға артықшылық кұқық) алмастырудың негізі, сақтандырылған мүлік жойылғанда сақтандыру төлемінен қанағат алуға құқық туындағандағы сияқты, тараптардың келісімі емес, заңнамадағы нұсқау болып табылады.

Кепілге салынған мүлікті заң актілерінде белгіленген негіздерде және алынған мүлікті алмастыруға не алынған мүліктің құнын өтеуге ешқандай мүлік берілмейтін тәртіпте алып қойған жағдайда кепіл құқығы тоқтайды, бірақ бұл негізгі шартқа еш әсерін тигізбейді, себебі қамтамасыз етуші мәміленің заңсыздығы негізгі міндеттеменің заңдылығына ықпалын тигізбейді.

Кепіл берушінің кепіл құқығын мерзімінен бұрын тоқтату жөніндегі талаптарын кепіл мүлкі берілген кепіл ұстаушы кепіл нысанының сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі шартты кепіл нысанын жоғалтатын немесе бүлдіретіндей өрескел қанағатгандырған жағдайда да негізгі шарт тоқтамай-ақ кепіл туралы шарт күшін жояды. Бұл ереже кепілге салынған мүліктің меншік иесінің құқықтарын кепіл ұстаушының кепіл нысанын жоғалтуға немесе бүлдіруге алып келетін сондай құқыққа қарсы әрекеттерінен қорғайтын шара болып табылады.

Кепіл ұстаушы кепіл шарты бойынша өз құқықтарын жүзеге асырып негізгі шартты орындалса да кепіл құқығы тоқтайды. Борышкер шартты орындамағандықтан немесе тиісінше орындамағандықтан несие берушінің қамтамасыз етілетін негізгі шарт бойынша талаптары кепіл мүлкінің құнынан, оны сату жолымен қанағаттандырылғанда осындай болады. Бұл ретте, жалпы ереже бойынша, борышкердің негізгі шарт бойынша міндеті, мүлік құны несие берушінің талаптарын толық қанағаттандыру үшін жеткіліксіз болған жағдайда, тоқтамайды, ал кепіл берушінің міндеті өндіруді кепіл нысанына аударған несие берушіге қатысты ғана емес, осы мүліктің өзге келесі кепіл ұстаушыларына қатысты да тоқтайды, себебі келесі кепіл ұстаушылар осы мүліктен, ол сатылған жағдайда, алдыңы кепіл ұстаушылар қанағат алғаннан кейін қанағат алуға құқылы[75].

Кепілге салынған мүліктің құны несие берушінің талабын қанағаттандыруға жеткіліксіз болған жағдайда, ол, жалпы ереже бойынша, борышкердің өзге мүлкінен жалпы негіздерде, кепіл ұстаушыға берілетін артықшылықсыз қанағат алуға құқылы. Сатылған мүліктің өзге де келесі кепіл ұстаушыларында да осыңдай құқық болады.

Жылжымайтын мүлік ипотекасының сол ипотека тоқтағанда негізгі шарттың тоқтауына алып келетін кейбір жағдайлары (Ипотека туралы жарлықтың 37-бабының 2-тармағы) жоғарғы ережеге жатпайды[21].

Кепілдің тоқтауының жалпы негіздерімен қатар жылжымайтын мүлік ипотекасының тоқтауының өзіндік ерекшеліктері де болады. Ипотека куәлігі берілмей ипотека шартымен рәсімделген ипотеканың тоқтауы азаматтық заңнаманың жаңа нормаларында, атап айтқанда, АК-ның 322-бабында көзделген негіздер бойынша, Ипотека туралы жарлықтың 37-бабына сәйкес жүзеге асырылады. Ипотека шартын ипотека куәлігін беріп рәсімдеген жағдайда, кепіл құқығын тоқтатудың азаматтық заңнаманың жалпы нормаларыңца көзделген негіздерінен басқа реттерде, кепіл құқығы ипотека куәлігінің күші жойылғаннан бастап тоқтайды. Ипотека куәлігінің әрекеті одан туындайтын құқықтар жүзеге асырылғанда тоқтайды, егер одан туындайтын талаптар негізгі шарт бойынша борышкерге негізгі шарттың орындалу мерзімі келгеннен кейін бір ай өткенше немесе ипотека нысаны жоғалған жағдайда қойылмайтын болса.

Кепіл шарты тіркелуге тиіс жағдайда кепіл туралы шарт тіркелген тізілімде кепілдің тоқтағаны туралы белгі қойылуға тиіс, себебі кепіл туралы шарттың тоқтауы кепіл берушінің кепіл нысаны ретінде пайдаланылған мүлікті пайдалану немесе және оған билік ету құқығына шектеулердің тоқтауымен де байланысты.

Кепілмен қамтамасыз етілген шарт оны орындағандықтан немесе АК-ның 21-тарауында көрсетілген өзге негіздермен тоқтаған жағдайда, сондай-ақ кепіл берушінің кепіл қүқығын 312-баптың 3-тармағында көзделген негіздер бойынша мерзімінен бұрын тоқтату туралы талаптары қанағаттандырылған жағдайда, кепіл ұстаушы, егер кепіл мүлкі өзінде болса, немесе сақталуын қамтамасыз ету үшін ол мүлік үшінші жаққа занды негізде берілген болса, оны кепіл берушіге тез қайтаруға міндетті. Мұндай міндет кепіл құқығының тоқтауымен және кепіл мүлкі кепіл ұстаушының иелігінде болған негіздердің тоқтауымен байланысты туындайды. Кепіл құқығының тоқтауы кепіл берушінің кепіл нысанына құқығын толық көлемде қалпына келтіреді (меншік құқығын, шаруашылық жүргізу құқығын, оралымды басқару құқығын, өзінің басқаруындағы мүлікті иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге сенімгерлікпен басқару құқығын жөне т.б.) және кепілге салынған мүлікке кепіл құқығы ауыртпашылығын түсірумен байланысты барлық шектеулерді тоқтатады. Кепіл ұстаушы кепіл нысанын дер кезінде қайтару жөніндегі міндеттемесін орындамаған жағдайда, кепіл мүлкін жоғалтқан немесе бүлдіргені үшін жауапкершілікті қоспағанда, кепіл беруші алдында кепілге салынған мүлікті қайтармаудан немесе дер кезінде қайтармаудан келген залал үшін жауап береді[30].

Негізгі шарт бойынша борышты аудару кепіл құқығы тоқтайтын негіздердің бірі болып табылады.

Кепілмен қамтамасыз етілетін шарт бойынша борышты аудару кепіл құқығын тоқтатады, себебі кепіл берушінің қамтамасыз етуге мүлік беруі борышкердің жеке басымен, оның телем қабілеттігімен, кепіл беруші тарапынан деген оған сеніммен тығыз байланысты. Сондықтан, негізгі қамтамасыз етілетін шарт бойьшша борышкердің ауысуымен, егер кепіл беруші жаңа борышкер үшін жауап беруге келіспесе, кепіл де тоқтайды. АК-ның өзге келісім болмаған жағдайдағы толықтырушы нормасына сәйкес кепіл құқығы, борышты басқа адамға аударған жағдайда, кепіл беруші негізгі шарт бойынша борышкер болса да тоқтайды, АК-ның 348-бабына сәйкес несие беруші борышты аударуға келісім беру мәселесін шешеді, және, егер ол мұндай келісім берсе, онда кепіл берушімен — бұрынғы борышкермен кепіл шарты тоқтайды.

Кепіл құқығын аудару. Кез келген мүліктік құқық сияқты кепіл құқығы да кепіл шартының мәнінен туындайтын, беру жөніндегі ерекшеліктермен берілуі мүмкін.

Кепіл құқығын, оның ішінде заттық кепіл құқығын беруге шарт бойынша несие беруші құқының басқа адамға өтуі үшін белгіленген ережелер қолданылады. Бұл, біздің пікірімізге, кепілдің туындау негізі қамтамасыз етілетін шартқа қосымша және оған тәуелді айрықша шарт болып табылатындығымен байланысты. Кепіл заң актісі негізінде туындаған жағдайда, оған да, егер заң актілерінде тікелей өзге көзделмеген болса, шарт негізінде туындаған кепіл туралы ереже қолданылады.

Кепіл туралы шарттың акцессорлығы (қосымшалығы) және оның негізгі қамтамасыз етілетін шартқа байланыстылығы себепті, сондай-ақ, кепіл ұстаушы тек негізгі қамтамасыз етілетін шарт бойынша несие беруші ғана болуы мүмкін болғандықтан кепіл ұстаушы құқығының басқа адамға өтуі несие берушінің негізгі қамтамасыз етілетін шарт бойынша құқықтары сол адамға өтпейінше мүмкін емес. Кепіл ұстаушының кепіл туралы шарт бойынша құқығын беруге көнуі сол адамға негізгі қамтамасыз етілетін шарт бойынша құқық та берілмей заңды деп танылмайды.

Негізгі қамтамасыз етілетін шарт бойынша құқықтың өтуі оны қамтамасыз ететін шарттар бойынша, оның ішінде, кепіл туралы міндеттеме бойынша, егер заң актілерінде немесе негізгі қамтамасыз етілетін шарт бойынша талап ету құқығын беру туралы шартта өзгедей көзделмесе, құқықтардың өздігінен және бір уақытта өтуіне әкеп соғады. Заң актілерінде немесе негізгі шарт бойынша талап қою құқығын беруге көну туралы шартта несие берушінің басқа несие берушіге өтетін құқықтарының өзге көлемінің көзделуі мүмкін, атап айтқанда, кепіл туралы шарт бойынша құқық жаңа несие берушіге өтетін құқықтар көлемінен алынып тасталуы мүмкін (бұл ретте кепіл құқығы тоқтайды), немесе кепілмен қамтамасыз етілетін көлемі азаюы мүмкін (бұл ретте кепіл туралы шартқа өзгертулер енгізілуі тиіс). Қамтамасыз етілетін талаптардың көлемін ұлғайту мүмкін емес, себебі ол үшін кепіл берушінің келісімі керек.

Аталып өткендей, шартты қамтамасыз ету әдістері құқықтық реттелуі АК-ның 18-тарауында жан-жақты қарастырылған тұрақсыздық айыбымен, кепілпұлмен, кепілдікпен, кепіл болушылықпен немесе кепілмен ғана шектелмейді. АК-ның өзінде және кейбір заң актілерінде қамтамасыз етудің ұстап қалу және кепілдік жарна сияқты тәсілдері туралы айтылған.

АК-ның 292-бабында ұстап қалу міндеттемені қамтамасыз ету тәсілі ретінде айтылғанмен, АК-ның 18-тарауында оның құқықтық реттелуі келтірілмеген. Шарттың орындалуын қамтамасыз ету әдісі ретінде борышкер мүлкін ұстап қалудың мәні — несие берушінің заңнамада немесе шартта көзделген жағдайларда, мәміле нысаны болып табылатын мүлікті беруді борышкер шартты орындағанға дейін кейінге қалдыру немесе несие берушіге борышкерден тиесілі ақшаны немесе ақша сомасынан өзге мүлікті немесе несие берушіге борышкер есебінен келіп түскен өзге мүлікті ұстап қалу құқығы. Мысалы, шарттың орындалуын қамтамасыз етудің бұл тәсіліне сатушының сатып алу-сату нысанын сатып алушы оның құнын төлегенше ұстай тұруы (АК-ның 439-бабының 5-тармағы), коммиссионердің комитенттің есебінен түскен барлық соманың ішінен комиссияның шарты бойынша өзіне тиесілі соманы ұстап қалуы (АК-ның 572-бабы) және т.б. Ұстап қалу ұғымын міндетемені қамтамасыз ету тәсілінен гөрі кеңірек қарастырған жөн. Ұстап қалу, қамтамасыз ету тәсілімен қатар, АК-ның 284-бабының 2-тармағында көзделген өзін өзі қорғау тәсілі де болып табылады. Өзара міндеттерді орындағанда тараптардың біреуінің шартты орындамауы немесе тиісінше орындамауы екінші тарапты өзара міндеттерді орындаудан және өз міндетін орындауға қатысты кері талапты қанағаттандырудан босатады. Тараптың кез келген өзара шарт бойынша екінші тарапын міндеттемеде көзделген өзара міндеттерді орындағанына дейін мүлікті ұстап қалуды пайдалану құқығы (мүлікті беру, ақша төлеу жөніндегі міндетті орындамау), оның ішінде сатушының сатып алу-сату нысанының сатылатын бағасын төленгенше оны ұстай тұру құқығы, біздің ойымызша, дәл осыдан туындайды. Комиссионердің комитенттің есебінен түскен барлық соманың ішінен комиссияның шарты бойынша өзіне тиесілі соманы ұстап қалуға құқығында біршама басқа мән бар, себебі бұл ретте комиссионердің біртекті талаптарды АК-ның 370-бабының ережелеріне сәйкес есепке жатқызуы орын алады. Ұстап қалуды құқықтық реттеудің болмауы АК-ның 380-бабына сәйкес міндеттеме тараптарына қамтамасыз етудің бүл түрінің ережесіне өз ықтиярымен келісуіне мүмкіндік береді[43].

Шарттың орныдалуын қамтамасыз етудің АК-да және бірқатар заң актілерінде айтылатын басқа әдісі — кепілдік жарнасы. Әдетте, шарттың орындалуын кепілдік жарнамен қамтамасыз етудің шарттары ашық саудаға қатысу үшін көзделген. Мысалы, кепілге салынған мүлікті АК-ның 319-бабы-ның 4-тармағына сәйкес сатқанда саудаға қатысу, АК-ның 915-бабы 6-тармағының ережелеріне сәйкес конкурстық міндеттемелерге қатысу кепілдік жарнаның төленуін қарастырады. Бұл ретте кепілдік жарна қатысушы офертасының белгілі бір уақыт аралығындағы заңдылығын да, қатысушыны ашық сауданың немесе өзге конкурстық міндеттемелердің жеңімпазы деп жариялағанда оның конкурс талабында көзделген шартты жасау міндетін де қамтамасыз етеді. Көрсетілген мысалдардағы сияқты кепілдік жарнасы, қамтамасыз ету тәсілі ретінде, басқа да кез келген жағдайларда, оның ішінде сатып алу-сатуда, жалдауда, ақысыз қызмет көрсетуде және т.б. пайдаланылуы мүмкін. Бұл ретте кепілдік жарнасы тараптардың кез келгенінің шартын қамтамасыз ете алады.

Кепілге қарағанда, кепілдік жарнада ақша несие берушіге негізгі қамтамасыз етілетін шарт бойынша беріледі, ол қамтамасыз етілген міндеттеме тоқтағанда, оның ішінде, шарт тиісінше орындалғанда, жалпы ереже бойынша, кепілдік жарнасын қайтаруға міндетті, ал негізгі шарт орындалмаған жағдайда оны қайтармауға құқылы. Кепілдік жарнасында, кейбір тұстарда, кепілпұлдың сипаты бар, одан аванстық төлем функциясын табуға болады. Мысалы, аукционға (оның ішінде кепіл мүлкі сатылатын саудаға) қатысу үшін төленген кепілдік жарна аукцион жеңімпазының сатып алу бағасының есебіне жартқызылуы мүмкін, бірақ оның кепілпұлдан айырмашылығы сол, ол сауданы ұйымдастырушы қандай да бір ақша сомасын төлеу жөніндегі өз міндеттерін бұзғанда, оған, енгізілген кепілдік жарнасын қайтару жөнінде көтеріңкі міндет жүктелмейді. Қатысу кепілдік жарнасымен қамтамасыз етілген бірқатар жағдайларда, мысалы, тауар жеткізу жөнінде мәміле жасауға теңдерлерде, кепілдік жарнасы мәлімдеушілердің тендер жүргізуге қатысуын, тендер жеңімпазының тауар жеткізу шартын жасауын қамтамасыз етеді жөәне онда аванстық төлемнің ешқандай функциясы болмайды.

Ұстап қалудағы сияқты, кепілдік жарнаны қамтамасыз етудің әдісі ретінде арнайы құқықтық реттеудің болмауы шарт тараптарына АК-ның 380-бабына сәйкес қамтамасыз етудің бұл түрінің ережелерін өз бетімен келісуіне мүмкіндік береді.