29.Органоидтар олардың құрылысы мен қызметі. Органоидтар (органоиды); (грек, organon — құрал, еіdos — түр) — адам мен жануарлар организмдері жасушалары цитоплазмасындагы белгілі қызмет атқаратын тұрақты құрылымдар.
Органоидтар — торшаның тұракты құрылымдары. Торша тіршілігінде тән қызметтердің орындалуын қамтамасыз етеді. Эукориот торшаларының органоидтарына ядро, торша мембранасы, митохондриялар, Гольджи комплексі, эндоплазматикалық тор, рибосомалар, лизосомалар, микротүтікшелер және микрофиламенттер жатады.
Органеллалар (органеллы); (organellae, гр. organon — құрал, мүше, ағза; гр. еllа — майда, кішірейту) — жасуша тіршілігі үшін әртүрлі қызмет атқаратын жасуша цитоплазмасындағы тұрақты құрылымдар. Адам мен жануарлар жасушаларында органеллалардың екі түрі болады. Олар: жалпы органеллалар және арнайы органеллалар. Жалпы органеллалар ағза жасушаларының барлығына түгелдей ортақ, яғни барлық жасушаларда кездеседі. Өз кезеңінде жалпы органеллалар: жарғақты (мембраналы) және жарғақсыз органеллалар болып екі топқа бөлінді. Жарғақты органеллаларға: митохондриялар, гранулалы эндоплазмалық тор, агранулалы (тегіс) эндоплазмалық тор, пластинкалық кешен (Гольджи кешені), лизосомалар, ал жарғақсыз органеллаларға: бос рибосомалар, полисомалар, центросома (центриольдер), микротүтікшелер, кірпікшелер, талшықтар және микрофиламенттер жатады. Арнайы органеллалар тек кейбір жасушаларда ғана болады. Оларға миофибриллалар (ет жасушаларында, ет талшықтарында — миосимпласттарда), тонофибриллалар (эпителиоциттерде), нейрофибриллалар (нейроциттерде), кірпікшелер, талшықтар жатады. Өсімдіктер жасушаларында аталған жалпы органеллалардан басқа пластидтер (хлоропласт, хромопласт, лейкопласт) болады.
Органеллалар жалпы және арнайы болып бөлінеді. Жалпы органеллалар — жануарлар мен өсімдіктер жасушаларында болатын және тұрақты қызметтер атқаратын құрылымдар. Арнайы органеллалар — тек кейбір маманданған жасушаларға тән (биожіпше, тоножіпше, нейрожіпше, кірпікшелер, микробүрлер). Бұлардың әрқайсысының атқаратын қызметтері бар. Органелла жасушасының қаңқасын түзетін және оның митоздық бөлінуін қамтамасыз ететін органелла — центросоманы құрайды. Жоғары сатыдағы өсімдік жасушалары Гиалоплазмасында центросома центриольдері болмайды, оларда арнайы органоидтар — пластидтер (лейкопластар, хлоропластар, хромопластар) болады, ал Гольджи кешені Органеллада шашырап жатқан диктиосома түрінде берілген. Қосындылар — Органелланың тұрақсыз құрылымдары. Бұған: трофик. (ақуыздар, майлар, көмірсулар), секреторлық (биол. белсенді заттар), пигменттік (каротин, гемоглобин, билирубин, меланин, т.б.) заттар жатады. Өсімдік жасушасының Органелласында өсімдік шырынына толған, арнайы жарғақпен (тонопластпен) қапталған қосынды — вакуольдер болады;
.Жасуша тіршілігіндегі жарғақшаның маңызы.Жасуша тіршілігіндегі бір қатар маңызды қызметтерді жасуша жарғақшасы атқарады.Олар:жасушаға ерекше іргітас болады,бөгде заттардың енуінен қорғайды,цитоплазманы механикалық және химиялық зақымданулардан сақтайды,ұлпадағы жасушалардың өзара қарым қатынаста болуын қамтамасыз етеді,таңдамалы түрде қоректік және құрылымдық заттар мен соңғы өнімдердің тасымалдануын қамтамасыз етеді,жасуша ішілік заттардың бір қалыпта болуын реттеп отырады.
Жасуша жарғақшасының құрылысы мен атқаратын қызметі өте күрделі.Электрондық микроскопты пайдаланып жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде ,өсімдік пен жануарлар жасушасы жарғақшасының құрылысы толықтай анықталды.Осы зерттеу жұмыстарының нәтижесінде өсімдік жасушасы жарғақшаның жасунықтан тұратындығы және оның тірек қызметін атқаратындығы дәлелденді.Егер өсімдіктің жапырағын бірнеше рет бүктеп қайта жазса біраздан кейін бұрынғы қалпына келеді.Бұл құбылыс жасуша жарғақшасының серпімділік қасиетін береді.
Сонымен қатар бұл өсімдік жасушасыжарғақшасының физикалық қасиетіне тән құбылыс.
Табиғи талшықтардан тоқылған маталарды бүктегенде және үтіктегенде ,бұрынғы қалпына қайта келеді.Ендеше,өсімдік жасушасы жарғақшасының физикалық қасиетіне оның серпімділігі,жұмсақтығы,қаттылығы жәнет майысқақтығы жатады.
Жануарлар жасушасының жарғақшасы үш сатыдан тұрады.Ішкі және сыртқы қабаттары ақуыз молекулаларын,ал ортаңғы қабатты екі қатар фосфолипид молекуласынан тұрады.
Жануарлар жасушасының сыртқы қабықшасы жұмсақ,созылғыш келеді,ол гликокалис молекуласынан түзіледі.Жасушаның сыртқы қабаты оны сыртқы ортадан бөліп тұрады,ал ішкі қабаты көпіршік түрінде болады да,құрамындағы заттарды цитоплазмалардан ажыратады.Жасуша жарғақшасы шала өткізгіштік қасиетке ие,оған дәлел кейбір заттар жасушаның ішіне тез өтеді,ал кейбіреулері өте алмайды.
Достарыңызбен бөлісу: |
