1 латын тілініњ шыѓу тегі

Грек тілі мен грек мәдениетінің Римге ену үрдісі әсіресе, Рим өз билігіне бүкіл Италияны, ал көп ұзамай (б.з.д. ІІ ғасырдың ортасы) барлық Грецияны да қосып алғаннан кейін күшейді. Атақты Рим ақыны Гораций Греция әскери күшпен жеңіле отырып, жеңіске жетушілерді өз өнерімен бағындырды деп жазады. Осы уақыттан бастап грек мәдениеті римдіктердің жерінде әдебиет, өнер, ғылымның жоғарғы жетістіктері – латын мәдениетінің бөлінбес мұрасы болып қалыптасты.

Ұлттық латын әдебиеті гректік үлгілерге еліктеу ретінде басталды. Латын тіліндегі комедиялардың бірінші авторы грек Ливий Андроник (б.з.д. ІІІ ғасыр) болды. Комедиографтар Плавт пен Теренций римдік сахнада грек комедияларының өңделген үлгісінен көрініс берді.

Рим мәдениетінің классикалық дәуірінде ақындық шығармалардың көп бөлігі грек үлгілерімен және бұрыннан бері грек ақындарымен өңделген жанрларына қарап жазылды.

Римдік пантеон негізінен гректерден көшірілген болды. Бұл ұқсастықтар толық болмаса да, Юпитер – Зевспен, Юнона - Гера, Диана - Артемидамен, Венера - Афрдитаға т.с.с. ұқсас болды. Онымен қоса римдіктердің діні (әсіресе оның табынушылық жағы) маңызды ерекшеліктерге ие болды. Римдіктерде гректерге қарағанда ұсақ құдайлар көбірек болды, бал ашу мен көріпкелдік сияқты түрлерге үлкен мән берілді.(бұл тұсты олар этрускілерден иеленуі мүмкін).

Өнер аумағында да гректердің ықпалы соншама зор болды. Рим храмдары гректердің үлгісімен салынды; римдік мүсіншілер мүсіндерін атақты гректік модельдерге қарап қалады. (Грецияны бағындырғаннан кейін гректердің мүсіндері көптеп Римге әкелінді). Грек үлгілерінің тағы бір үлкен ықпалы философия және ғылым сияқты аймақтарда көрінді. Мұнда римдіктер үлкен ден қойып терминологияны, философиялық және ғылыми зерттеулердің қолданылу әдістері мен мүмкіндіктерін оқып, гректердің ізімен жүрді. Грек философиялық терминдерін латын тіліне аударуда және осылайша латын философиялық лексикасын құрастыруда үлкен рөлге Цицерон ие болды.

Римдіктер белсенді оқырмандар болды және олар грек мәдениетінің көптеген үлгілерін әділетті түрде қайталанбас туынды ретінде санап, оған зор құрметпен қарады. Онымен қоса римдіктер бөтен үлгілерді көшіріп алып рахаттануға мүмкіндік бермеген сана сезімді иеленді. Гректердің ғылым мен өнер шеңберіндегі артықшылықтарын мойындай отырып, римдіктер өздерінің міндеттері тәжірибелік, ең алдымен саяси және әскери қызмет шеңберінде қарады. Өзінің басты міндетін Рим, ылғи да әлемге үстемдік ету мен дүние жүзіне римдік тәртіпті орнату етіп қойды.

Римдіктер грек мәдениетінің Гомерден бастап, оның дамуының әр түрлі дәуірлеріне қарайтын үздік жетістіктерін меңгерді. Бірақ, римдік мәдениеттің дамуына үлкен ықпал еткен классикалық дәуірден кейінгі (б.з.д. ІІІ ғасырдан бастап) грек мәдениетінің спецификалық формасы – эллинизм дәуірінің мәдениеті болды. Б.з.д. І ғасырдан бастап Греция мен Римде мәдениеттің дамуы бірдей қарқын мен бағыт алды.

Мәдени формалардың бір болуы, мәдени дамудағы қарқындары мен формаларындағы айырмашылықтардың жойылуы, белгілі бір уақыт кезеңде ортақ грек-римдік мәдениеттің болғандығы жайлы айтуға мүмкіндік береді. Бұл түсінік («антик мәдениеті» түсінігімен толық ұқсастыруға болмайды) - әсіресе рим империясы дәуіріндегі Греция мен Рим мәдениетінің ортақтығын білдіреді. Бұл латын тілінің синонимі болуды қойған «грек» және «латын» белгілі бір уақытқа ортақ «римдік» болып біріккенін білдіреді.

Шынында да біздің заманымыздың соңынан бастап сол немесе басқа құбылыстардың мәдени қажеттіліктерін бағалаудағы басқа критерийлер пайда болды. Латын тілі арнаулы, ал грек тілі халықтың бір бөлігі ғана қолданған және римдік мәдениетті бұқарасының тілі ретінде (18-19 ғғ. Ресейдегі француз тілі сияқты) болған, зор көп ұлтты мемлекетте ұлттық рөл ойнамайды, ал шығарманың әдеби тілі тек формальді мәнге ие болды. Атақты Плутархты мысалға, «римдік» (бірақ «латындық емес») жазушы деп толық есептеуге болады. Белгілі философ-стоик Марк Аврелий Рим императоры бола тұрса да, грек тілінде жазған. Империя дәуіріндегі мәдениеттің көптеген ірі өкілдері еркін түрде бірдей латын және грек тілдерінде сөйлей алды. Өнер аумағында «грек» немесе «латын» тілдерінің арасында бұл дәуірде қандай да бір айырмашылықтарды көру мүмкін емес деп айтуға болады.

Осылайша, грек-рим өркениеті антик әлемінің мәдени құндылықтарының сақталуына жағдай жасап, оларды болашақ европалық мәдениетке жеткізді.
12 Рим театры
Рим театры және драмасының қайнар көзі Грецияда сияқты салт-жора ойындарға, бай карнавалдық элементтеріне жатады. Мысалы, Сатурналии мерекесі – Сатурн құдайына арналған. Бұл мерекенің ерекшелігі үйреншікті қатынастарды «бұралу»: мырзалар біраз уақытқа «құлдарға», ал құлдар – «мырзаларға» айналуы. Рим театры және драманың ең ерекше қайнар көзі өнімді жинау ауылдық мерекелер болды. Бұрынғы уақытта, Рим кішірек қауым болғанда – Лациум, ауылдарда орақ біткені үшін мерекелер өткізілді. Бұл мерекелерде қызықты, қатал әндер салынды – фесценниндер.

Басқа жабайы көріністер сатур болған. Сатурдың негізі боп этрусстардың беттік би қимылы себеп болды. Б.з.б. 364 жылы Римді тез жайылғыш апат аңғарды. Құдайлардың көңілін жұмсарту үшін сахналық ойындар өткізілді. Этруриядан билеуші-актерлер шақырылды, қайсылары сырнай аккомпонементіне өзінің билерін биледі. Этрустардың актерлеріне рим жастары еліктеді, қайсылары билерге қызықты сөйлесулер қосты. Солай сатурлар пайда болды. Сатурлар қайғылы оқиғалар тұрмыстық және күлдіргіш мінезінде, өз өзіне сөйлесу, ән айту, өлең және драмалық би қосты.

Драмалық көріністер күлдіргіш мінезінде, олардың тағы бір түрі – ателландар болды, қайсылары басқа тайпалардан алынған. Жастар осы ойындармен айналысып және мерекелерде оларды ойнады.

Ателланда 4 күлдіргіш киіпкерлер қатысты: Маки, Буккон, Папп және Доссен. Ателландарда бір қалыпты сөздер болған емес, сондықтан олар ойнағанда өзінен суырып салып айта алады. Халықтық драмаға Мим шығады. Грецияда сияқты Мим халықтың тұрмысынан көріністер шығарды, ал кей кездері ертегілерді сықақтады, қорытындылап күлдіргіш түрде құдай және батырларды шығарды.

Сонымен, Римде салт-жора ойындар, ежелгі Грециямен сәйкес келеді. Драманың әлсіз бастамасынан халықтық театр әрі қарай дамыған жоқ. Бұны рим өмірінің тәртібімен және абыздардың қарсы болуы деп түсінуге болады. Сондықтан, Римде мифология пайда болмаған, қайсысы Греция өнері және драмасының дамуына себеп болды.

Республика дәуіріндегі Рим театры. Римдіктер әдеби драманы, гректерден алып оны латын тіліне аударды. Бірінші Пуникалық соғыс аяқталуына қарсы, б.з.б. 240 жылы мерекелік ойындарда драмалық көріністі көрсетуге шешті. Көріністі дайындау грек - Ливий Андроникке берілді, ол рим сенаторының құлы болды. Бостандық алғанда, Римде қалып рим ақсүйектерін грек және латын тілдеріне үйретті. Бұл мұғалім, ойындарда трагедия және комедия қойды. Бұл көрініс рим театрының дамуына түрткі болды.

Б.з.б. 235 жылы өз пъесаларын сахнаға драматург Гней Невий (б.з.б.280-201 жылы) қойды. 1 Пуникалық соғыс аяқталғанда, Невии Римге көшіп әдеби қызметімен айналыса бастады.

Гней Невийды бірінші Рим ақыны деуге болады. Оның өлеңдері (сатурлар), драмалары, «Пуникалық соғыс» поэмасы көркем байланыста ерекшеленді. Басында Невий грек трагедияларын жазды. Біраз уақыттан соң трагедиялардың сюжеті Рим тарихы болды. Сондай трагедия римдіктерде претекст деп аталды.

Бірақ, жоғары даңққа Невий комедия аумағында жетті. Невий паллиатты - әдеби комедияны шығарды. Палиатта Римде б.з.б. III-II ғасырларда көрсетілді. Невий римның хадықтық комедиясы - тогатаның негізін салушы.

Тит Макций Плавт (б.з.б. 254-184 жылы) Невий ісінің жалғастырушысы. Оның шығармашылығы Рим ауыл шаруашылық қауымынан мемлекетке айналған кезеңдеріне жатады.

Плавт Паллиаттың жарқын өкілі болды. Плавтың сүйікті кейіпкері – әккі әрі қу құл, жас иесіне махаббат істерін шешуге көмектескені туралы. Плавтың комедияларында ән мен би үлкен орын алады. Бұл кантика (canto – «ән айтам»).

Плавтың пьесалары күштілігімен ерекшелінді. Плавтың 20 комедиясы түгелдей бізге жетті және біреуі үзінді түрінде. Барлық комедиялары алдыңғы сөзден басталады. Оның комедиялары үлкен тарихи өмір сүрді, бірақ орта ғасырларда Плавты ұмытты: құдайға сенушілер оның пьесаларын адамгершіліксіз деп санады. Бірақ қайта өрлеу дәуірінде Плавт қайта Еуропалық театрға шықты.

Теренций (б.з.б. 185-159 жылы). Публий Теренций Афр Плавт сияқты паллиат жанрында жұмыс істеді. Карфагенде туып, бала кезінде Римге әкелінген, ол онда Рим сенаторының құлы болды. Баланың қабілетін көріп сенатор оған білім беріп бостандыққа жіберді. Теренций көптеген атақты адамдармен достық қарым-қатынаста болды. Ол алты комедия жазды, түгелі сақталған. Тиренцияның комедияларында отбасы мінезінің даулары көрсетілді. Белгілі комедияның бірі «Інілері» (б.з.б.160жылы) – жастарды тәрбиелеу мәселесін көтереді, жастарға мейірімді болу қажеттігін, бұйрық және жазалау емес, ақылды кеңестерімен тәрбиелеу керектігін дәлелдейді.

Император дәуіріндегі Рим театры. Б.з.б. I ғасырда Римде республика құлады. Цезарьді өлтіргеннен кейін және Антониды жеңгеннен кейін Римнің императоры Октавиан болды. Келешекте оны Август деп атады. Қоғамдық театрдың мағынасын Август жақсы білді және оның дамуына көмектесті. Бірақ Рим сахнасында жанрды нығайту сәтсіздікпен аяқталды. Октавианның диктатурасы құрылғаннан кейін, трагедия құлдырай бастады.

Сенека (б.з. 4-65 жылы). Император дәуіріндегі Сенеканың трагедияларынан басқасы бізге жеткен жоқ. Луций Анней Сенека император Неронның тәрбиешісі болды. Бір уақыттарда мемлекетте жоғары қызмет істеді, бірақ содан кейін астыртын рекет үшін айыпталды және Неронның бұйрығы бойынша өз-өзін өлтірді. Трагедияларды Сенека өзінің өмірінің ақырғы жылдарында жаза бастады. Барлығы 9 трагедия жазды. Сенеканың батырлары – күшті, құмарланған. Олардың ішінде тирандар, құмарлық үшін қастыққа баратындар. Әйел кеиіпкерлері де өз армандары үшін түгелін қырып жояды. Сенеканың шығармашылығы жаңа уақыт трагедияларының қалыптасуына себеп болды. XIV- XVII ғасырларда еуропалық драматургтер Сенеканың өнеріне үйренді. Шекспир және Бен Джонсон Англияда, Корнелль, Рассин және басқалары Сенеканың трагедияларың өз шығармашылық тәжрибесінде қолданды.

Театр көріністерді ұйымдастыру. Көріністер мемлекеттік мерекелерде Римде өткізілді. Пъесалар патриция мерекелерінде – Рим ойындарында қыркүйекте өткізілді; Юпитер, Юнона және Минерваға арнап плебей мерекелер – Плебей ойындары қараша айында болды; Аполлон ойындары – шілде айында.

Бір қалыпты театр мұражайы б.з.б. I ғасырда Римде болған жоқ: осы құрылысқа сенат қарсы болды. Олар өзіне алаң тауып, сонда көріністер қойды. Рим актерлері бостандыққа жіберілгендер немесе құлдар болды. Актерлер труппаларға қосылды, олардың ішінде бастық – антрепренер болды. Ол өкіметтен көріністерге рұқсат алып жүрді және өзі басты рөлдерде ойнады. Барлық әйелдер рөлдерін ер адамдар ойнады, әйелдер труппаға алынған жоқ.

Актерлер б.з.б.III-II ғасырларда трагедия мен комедияларда маскасыз ойнады. Маскалар б.з.б. 130 жылы пайда болды. Сондықтан гректерге қарағанда римдіктер актерлердің бет қимылын көре алды. Маскалармен бұрын да қолданды, бірақ тек керекті жағдайларда.

Ең маңызды театр өміріндегі оқиға бірінші театрдың салынуы болды. Бұл театр б.з.б. 55 жылы Ұлы Гней Помпеймен және 40 000 адаммен салынды. I ғасырдың соңында Римде тағы екі театр салынды: Бальба және Марцелла. Марцелладан қалған қабырғалары әлі күнге дейін сақталған.
13 Римнің сәулет өнері
Римдік сәулет өнерінің дамуы рим тарихының барысымен, қоғамдық қатынастардың қиындатылуымен, қаланың өсуімен тығыз байланысты болды; ол грек және этрустік ықпалы нәтижесінде пайда болды. Ертеде қала жоспарсыз, тәртіпсіз салынды. Оның тарихы және қисық көшелері, ағаштан және кірпіштен жасалынған қарапайым үйлер болды. Ірі қоғамдық ғимараты тек храмдар болды (Мысалға, Юпитердің Капитолийлік жарда орналасқан храмы және, Вестаның форумдағы кішігірім храмы б.э.д. VI ғасырда салынды). Қала ішінде бос жерлер және түк салынбаған жерлер сақталды. Ақсүйектердің үйлерін саябақтар қоршады. Су жиналатын шұңқырлар алғашында ашық болды, ал кейіннен оларды ағаш жапқышпен, одан кейін ұсақ тастармен жауып тастады.

Римды галдар жаулап алғаннан кейін, қаланың ғимараттарын көбін қиратып, өртеді. Өрттен кейін римдіктер негізгі көшелерін және алаңдарын бұрынғы үлгі бойынша қайтадан салады. Кеңейген қала жаңа сервиевтік деп аталатын қабырғалармен қоршалды.

Рим халқының көбейуі ашық жерлердің салынуына әкелді. Кейбір көше жолдары үлкен таспен қаланды. Ескі клоак (су құбыры) жүйесі қайта салынды. Өсіп жатқан халық таза суды талап етті, оны жүргізу үшін жердің астында қазылған бірнеше шақырымдық 2 су құбыры салынды.

Құрылыс салудың жаңа кезеңі б.з.д. II ғасырдан басталды, бос жерлер ғана салынбай, сонымен қатар қоқыстар да алынып тасталды, қалалық жерлердің бағасы көтерілді. Б.з.д. I ғасырда қарапайым кірпіштен және ағаштан жасалған үйлердің орнына көпқабатты үйлер, виллалар пайда болды. Олар күйдірілген кірпіштен және бетоннан, тіпті мәрмәр тастан салынды. Бірнеше жаңа су құбырлары көптеген шақрымдарға ауыз суын жеткізді. Қаланың орталығы қайта салынады. Римдік форум кеңейді, оның маңында жаңа қоғамдық ғимараттардың жаңа түрлері пайда бола бастады. Қала аумағының тым тығыз құрылысы, арнайы жасыл аймақтарда - бақтардың салынуын талап етті. Осылайша, Саллюстий мен Лукулланың жасыл бақтары пайда болды. Қала кварталдарға бөлінді, ал кварталдар аудандарға топталынды. Римдіктердің жорықтарының нәтижесінде әртүрлі байлықтар Римге және итальяндық қалаларға жеткізілді. Бұл Рим сәулетінің өрлеуіне әкелді. Римдіктер өздерінің ғимараттарында және архитектуралық ғимараттарында адамның күшін, терең ойларын көрсетуге тырысты. Осыдан Рим сәулетшілерінің монументальді және көлемді ғимараттарға деген сүйіспеншілігі туды. Рим сәулет өнерінің басқа ерекшелігі - бұл ғимараттарды әшекейлеу, олардың ішінде бай декоротивті заттардың, көптеген әшекей заттардың болуы; сәулет өнерінің утилитарлы жақтарына деген қызығушылық. Олар тәжірибелік қажеттілікке керек ғимараттарды (көпірлер, акведуктер, театрлар, амфитеатрлар және т.б.) салуды жақсы көреді. Римдік сәулетшілер жаңа конструктивті принциптер жасады, олар кеңінен аркаларды, күмбездерді, колонналармен қатар пелястрларды және тіреуіштерді қолданады.

Грек сәулетшілері ғимараттардың жоспарларын симметриясыз жасаса, римдіктер симметрияны ұстанды. Олар кеңінен грек ордерлерін - дорикалық, ионикалық және коринфтік (ең сүйіктісі - коринфтік ордері болды) қолданды. Грек классикалық сәулет өнерінде ордерлер өзімен декоротивті зат пен ғимараттың конструкциясы ретінде пайдаланса, римдіктер оны тек декоротивті элемент ретінде пайдаланатын. Бірақ римдіктер ордерлік жүйені дамытты және өздерінің ордерлерін жасады, олар гректіктерден басқа болды. Бұндай композитті ордер болды, яғни барлық грек ордерлерінің бір ордерде қосындысы, ордер және ордерлік аркада яғни ол аркалардың жиынтығы болып келеді.

Римдік сәулет өнері біздің заманымызға дейінгі IV-I ғғ. өз дамуының екі кезеңінен өтеді. Бірінші кезең - б.з.д. IV-IІІ ғғ. Бұнда Рим кедей және кішігірім қала болды. Бұл уақытта сәулет өнері этрусстік сәулет өнерінің үлкен ықпалымен дамыды, мысалы, ерте Рим храмының формасы және оның декоротивті заттарын, аркаларды қолдану этрускілерден алынды. Ғимараттардың басты типі - әскери - инженерлік (қорғаныш қабырғалар, мысалы, Сервий қабырғасы б.з.д. IV ғасырда салынған, қабырғалардың кейбір бөліктері б.з.д. VI ғасырда салынған) және азаматтық (бірінші су құбырлары және жолдар - б.з.д. IV ғасырдың аяғы). Екінші кезең - б.з.д. ІІ-І ғасырлар, бұл кезең бетон мен жинақтық сымдардың кең пайдалануымен ерекшеленеді. Жаңа типті ғимараттар пайда болады, мысалы базиликтер (бұнда сауда келісімдері және сот төрелігі жүргізілді; бірінші базилик б.з.д. ІІ ғасырда салынды), гладиаторлармен және жануарлармен өтетін спорттың түрі амфитеатрлар, цирктер, термдер - күрделі монша бөлмелерінің жиынтығы, кітапханалар ойнауға арналған жерлер, саябақтар пайда болды. Монументальді ғимараттардың жаңа түрі - триумфтік арка пайда болады. Сауданың дамуы қажетті қоймалардың (мысалға, б.з.д. ІІ ғ. Эмилий порты), арнайы нарық мекемелерінің салынуына әкелді.

Басқару қажеттіліктеріне керек мекемелер: канцеляриялар, мұрағаттар (орталық сенаттық Табуляр мұрағаты б.з.д. І ғ 80 ж. салынды), соттық мекемелер пайда болды. Италия мен Жерорта теңізін жаулап алу тұрақты әскери лагерлердің, көп қабатты жолдың салынуына әкелді. Қала халқының қажеттіліктері клоакалардың жетілдіруіне және жаңа су құбырлардың, аквадуктардың, салынуына әкелді. Осы су құбырлары суды Римге бірнеше ондаған шақырымға дейін жеткізеді. Б.з.д.І ғ. Рим миллиондаған халқы бар, көп қабатты үйлі, қоғамдық маңызы зор көптеген тығыз салынған мекемелері бар үлкен қалаға айналады.

Римнен басқа б.з.д. І ғ. кішігірім Помпей қаласы да әртүрлі ғимараттарымен, алаңдарымен, үлкен тасты көшелерімен, театрыларымен, амфитеатрларымен, цирктерімен және көптеген дүкендерімен және таверналары бар мәдени орталыққа айналады.

Ғимараттың сәулет өнері стилистика жағынан нейтральді ретінде қабылданды, көкейтесті эстетикалық бағдарлама және ғимаратта салынған семантика өзінің көрінісін үлкен Нерон сарайында тапты, ол Неронмен Римнің орталығында 64-68 жж. аса байлықпен салынған ғимарат "Алтын үй" деп аталды; ғимараттың өзінің символикалық мәнін "Алтын" (aureus) білдіретін атау Нерон билеушінің тиындар туралы аңыздарда, өлеңдік шумақтарда және шешендердің сөздерінде билікті білдіретін ресьми сипатты алады. Мейрам және жарқырау туралы көрініс сарай сәулет өнерінде көрсетілген жоқ, бірақ ол толығымен сәулетке салынған безендіруді шарттады. Вилланың құрылысы алтын түске, перламутрға, қымбат аппликациялларға толы болды; басты ғимараттың триклинияларында төбе піл сүйегінен жасалған тақтайшалардан тұрды; оң қанаттағы залдағы қабырғалар мәрмәрдан салынды. Ішкі, басты емес бөлмелер олардан айырмашылығы болған жоқ; олардың сыртқы әшекейі алтын мен мәрмәрдің орнына стукпен айырбасталуымен ерекшеленді. Бұл "Алтын үйдегі" сәулет өнері мен жасанды безендірудің қатынасы оның жекеменшік ерекшелігін құраған жоқ, ол сол дәуірдің сәулеттік ойлаудың жалпы принципін білдірді.

Консерваторлық құрылыс формаларының безендірумен бірігуі римнің ішкі ұлттық принципі болды. Рим ақыны египеттік сәулет жайлы баяндағысы келгенде және өз отандастарының осы сәулеттің римдіктен қандай айырмашылығы бар екенін көрсеткенде, ол былай жазды: "Үй жарқырағанмен, кескіленген мәрмәрмен жалтыратылмаған; оның негізі жұқа агат болған жоқ; ал оның орнына үлкен тас қолданды; барлық сарайлық палаталарда аяқ астында оникс болды және қара Мареотия ағашымен босағаға жапсырылды, ол жәй еменнің орнына безендіру ретінде емес, негіз ретінде қызмет атқарды".

Басқа мемлекеттердегі ғимараттар монолитті ағаштан және тастан, ал Римде олар пластиналарға кесілетін және сыртқы безендірілу түрінде пайдалынылатыны туралы түсінік көп ғасырлық тәжрибеге негізделді. Бірінші Капитолий храмының төбесі мен колонналары (дәстүр бойынша б.з.д. 509 жылы белгіленеді) терфактік пластиналармен қапталған ағаштан болды, ал целла мен цоколь – сыртқы безендіруі тастан болды. Қайсыбір республикалық кезеңнің маңызды ғимараттары туф пен тавертинмен безендірілген болды. Ал сирек кірпіштен және стукпен сыртынан қапталатын болды. Жиһаздар сияқты, уақыттың өтуі ең алдымен безендірудің ауысуынан көрінді. Август императорының істері белгілі. Ол Римді кірпішті етіп қабылдап, ал мәрмәрлі етіп қалдырды; құрылыс материалы емес, сыртқы безендіру жөнінде мәселелер көтеріліп, айтылады. Римдіктердің бірінші болып ізбесті (әкті) пайдаланғаны тарихта белгілі болып отыр. Ерекше "путеоландық" құм және қосымша қосынды ерітінді ретінде емес, кірпіштен немесе дербес қосылатын тесовтік тастан жасалған қабырғалар арасына бос орынға толтырылып, тез арада сынбайтын монолит ретінде қолданылды. Осылайша құрылыста сыртқы әшекейлеу үшін қолданылған әдістің заты болды. Себебі, қабырғалар (ішкі және сыртқы жақтың) ерітіндімен қосылып, сырт жағында мекемеге немесе көшеге қаратылды және кейбір эстетикалық безендіруді талап етті. Б.з.д. ІІ ғасырдың аяғы және б.з.д. І ғасырда бұл рәсімделудің арнайы схемасы жасалады. Ол жоғарғы технологялық жетілдірудің деңгейімен және көркемдік әсемділігімен ерекшеленеді. Бірақ ғимарат негізінің бір бөлігі бола тұрған осылай безендендірілген аяқталған қабырға сияқты, ал оның сыртқы түрі эстетикалық немесе идеологиялық маңызды болып қабылданған жоқ. Қазір мысалға, Помпейдегі форумдік базиликаның ішкі солтүстік қабырғасы түрлі сәулеттік рельефтермен қапталған, үтіктелген, оның толық өңделгені болатыны елесетету қиын. Веспиано храмының ішкі қабырғалары жетілдіріліп жасалуы оларды ешкім көрмейтіндей жасанды безендірудің астына жасырылды. Рим империясындағы бүкіл құрылыстың көлемін еске түсіру керек, барлық сансыз қалаларды бүкіл Рим империясын Пальмирден Меридке дейін және Рейннен Сахараға дейін қаптады. Олардың құрлысы негізгінен бетонды және кейіннен облицовканы қолданды. Бұл әдістің бүкіл көлемін және тарихи мәнін елестету керек: "рим сәулет өнеріндегі декоротивті және конструктивті шешім өз дамуында бір-бірінен дербес дерлік болды және құлдырауда олар әртүрлі, ал кейбір кезде қарама-қарсы заңдарға бағынды".

Б.з.д. 1-ші мыңжылдықтың І ғасырларында Апеннин түбегінің территориясын бінеше этникалық және тілдік топтардан тұратын италяндық үнді - европалық тайпалар қоныстанды. Ерте римдік мәдениеттің қалыптасуына үлкен ықпалды латын мен этрускілер тайпалары тигізді, олардан ол өрістік жоспарлауды, бірқатар ғимараттардың типтерін (қауіпсіздендіру, гидротехникалық, тұрғылықты және дінилік), ал сонымен қатар жоғарғы құрылыс техникасын (полигональді және дұрыс квадрлік тастық салу, жалған сводтар және куполдар, ағаш каркас және терракоттың облицовкасы кірпіштен салынған құрылыстардың). Римнің ежелгі дәуірдегі ғимараттарының бізге дейін жеткендерінен Юпитер Капитолийдің храмы қызықты (б.з.д. 509 жылы ашылды, кейінен бірнеше рет жаңартылды). Оның этрусктік сипаттағы (үш жекелік цэлла, подий, негізгі фасадтағы баспалдақ) кейінен римдік құрбандық сәулетінің ерекшеліктері болды. Үйдік архитектураның дамуы жөнінде саздық қоқым салатын ыдыстар бойынша айтуға болады. Олармен басында ежелгі жеркепелер б.з.д. IV ғасырда бейнеленді.

Қарапайым тікбұрышты үйлер атриумдік деп аталды. Олар Нацияда дамыды және ежелгі римдік үйдің кейінгі эволюциясында маңызды роль атқарды. Жаулап алынған жерлер Рим империясының кеңейуіне кең қалалық құрылыс шараларына әкелді. Құрылыс қатты өңделген жүйе болды, ол Рим провинцияларында жаңа өмір сүру салтын емес, сонымен қатар қоғамның таптық және саяси концепцияларының ұйымдасуын білдірді. Әлі латын, этрустік және саминиттік жерлерді отарлау үрдісінде қаланың басты жоспары қолданылды, оның негізінде әлем жақтарына бейімделген екі магистральдер - " кардо" және " дэкумануса" және оларға сәйкес екі қалалық қақпалар салынды. Қорғау қабырғаларының тік бұрышына салынған бұл схема римдік әскери лагердің бөлінісін қайталады. Рим қалаларына тән элеметтер ол тұрғылықты кварталдардың тең тікбұрыштар болуы. Олар қала тұрғындары арасында олардың қоғамдағы орнына сай бөлінді. Форум ( орталық алаң) және оған қосылған "курия" ( муниципалды сенат залы) базилика және Капитолий (басты қалалық храм). Орталықта сияқты, шеттерде де, ал кейбір кезде тұсында жергілікті дәстүрмен байланысты храмдар және діни жерлер орналысты. Регулярды жаңа құрылыстарға қарамастан және олардың жоспарлық мәні құрылыс үрдісінде жергілікті шарттармен: рельеф, акваториялар және ерте тұрғылықты жерлердің болуымен байланысты өзгерістер жасалатын. Осылайша, форум, порттық қалаларда, басқалардың қиылысында орналасқан. Ол гаваньға қарай ауысты.

Форумның композициясы алғашында нарықтың түрлі функцияларын, қоғамдық жиналыстардың және көрермендер үшін көріністер қоятын жерде орналасты. Бұл қызметі Помпейде оларды римдіктер жаулап алғанға дейін қалыптасты. Римнің өзінде форум Эмилия мен Юлия базиликтері салынғаннан кейін аяқталған түрге ие болды.

Рим құрылыстық ойлаудың қалыптасуын (пуникалық соғыстар кезеңінде) Римдегі Ларго Арджентина және көкөністік нарықтағы ( форум Олиториум) тасты храмдар топтары арқылы бақылауға болады. Бұнда этрускілердің ықпалының қалдықтары (подий, негізгі фасадтың баспалдақтарын ерекшелеу) және бірінші көрсетілген айырмашылықтар (пилястрлер, жартылай коллоналар целланың шеткі жақтарында, храм бөлігін құдыретті жердің артқы шектеріне шығару). Кейінгі республикалық кезеңнің тұрмыстық архитектурасы комфорт талаптарының өсуіне сәйкес итальян типтік атриумді үйді дамытады. Оның композициясы Витрувийдің " атрий" немесе "каведий" деп аталатын орталық мекеме шеңберінде дамыды. Әдетте төрт скатты атрий төбесінің ортасында ошақтан түтін кетіру және ағарту үшін тесік - "комплювий", ал комплювийге едендегі кішкене су қоймасы сәйкес келді - "имплювий". Ескі, дәстүрлі орныққан атриумдық үйдің композициясының мысалы ретінде Помпейдегі б.з.д. ІІІ- IV ғғ. " Хирург үйін" көрсетуге болады. Негізгі кіру мен вестибюльге қарама қарсы атрийдегі ашық негізгі ғимарат ("таблиннум") немесе екі қанат- коридор ("ала") орналасты.

Қаланың дамуымен және оның кварталдық құрылыстардың тығыздалуыменен үйдің композициясы тереңге өстік симетрияны сақтап дамыды. Үйдің артында портик пайда болды, ол бақшаға немесе аулаға қарай қарады, ол б.з.д. ІІ ғ. колонадамен қоршалған перстильге айналды. Архитектура мен табиғатты синтездеуге талпыныс дәстүрлі "террастік" үйлер жоспардың өзгеруіне әкелді; олардың ерекшелігі перстильдің террасамен қала мен табиғатқа шығумен аяқталуы болды. Қаладан виллалар үшін ( бұнда б.з.д. ІІ ғ. әлі иенің тұрғылықты комплексі қарапайым құрылыстардан бөлінді) ландшафтан ішкі кеңістікке және қайтадан табиғатқа өту тән болды.

Басты кіру ең алдымен перстильге әкелді, оның маңында тұрғылықты мекемелер орналасты. Кейіннен бір қатар ғимараттар табиғатқа қарапайым террасаға апарды, осымен қатар террасалардың өзінде су қоймалары, саябақтар және т.б. ("Мистери" виллалары, б.з.д. ІІ ғ. – І ғ. және "Диомеда" б.з.д. І ғ. бірінші жартысында Помпейдің қасында орналасты).

Керемет аристократиялық үйлер қарапайым құрылыстарда контрасқа түседі: негізінен бұл 3 - 5 қабатты кірпіш үйлер - инсулалар. Осындай үйлер б.з. д. ІІІ ғасырдан кейін пайда болды, олар Остия руиндары бойынша белгілі болды.

"Б.з.д. ІІ ғ. - І ғ. 1 жартысы аралығында рим архитектурасында маңызды бетбұрыс жасалады". Осы уақытта б.з.д. V ғ. немесе IV ғ. құрылыс тәжрибесіне римдіктермен енгізілген клиндік арка өзінің көркемдік ой қорытуын алады. Бетонның ойлап табылуының нәтижесінде қабырғаларды қоюдың жаңа техникасы пайда болады (облицовкалар арасында қыстыру), бетондық аркалар мен сводтық жапқыштар кеңінен таралады. Арықтық көпір, су құбырлар, үлкен қоймалар сиқты сенімді инженерлік ғимараттар пайда болады және жетілдіріледі. Ізбестен басқа құрамына "пуццолана" кіретін (шығу тегінен вулкандық құм) мықты римдік бетон, үлкен конструкциялардың салынуын жеңілдетті, бірақ сонымен қатар олардың формаларын икемді қылды, ал сонымен қатар үлкен жабық қоймасы бар құрылыстарды салуға мүмкіндік берді.

ІІ ғ. – І ғ. 1 жартысында римдік құрылыстардың маңызды типтері қалыптасты. Базилика форумға жақын орналасты және ресьми кездесулерге, сауда келісімдерін өткізу үшін, соттық отырыстарды өткізуге арналды. Базилика тікбұрышты зал болды, оның орталық бөлігі колонналар мен столбалармен қоршалды (Помпейдегі "Базилика"). Басты қабырғалардың бірінде кіретін жері болды, қарама - қарсы жағында "трибунал" орналасты.

Термдер - жекеменшік, ал содан кейін қоғамдық құрылыстар, олар өзінде моншалар мен грек палестрлердің функцияларын біріктірді. Олар сонымен қатар кездесулер, диспуттар және сұқбаттарға арналды. Термдердің ғимараттары бірнеше мекемелерден тұрды. Оларға: "аподитерий" (шешінетін жер), "фригидарий" (суық монша), "тепидарий" (жылы монша) және "кальдарий" (ыстық монша). Термдер ауамен жылынды.

Бетонның ойлап табылуы театрлік архитектураға өз әсерін тигізді. Оның еркшеліктеріне: "кавеаның " субструкцияларда орналасуы; кавеаның жартылай шеңбер формасы және "орхестрлер" - енді ағаш помост - сценада (б.з.д. І ғ. - б.з. І ғ. Ораждегі театрлар) ойнайтын актерлер үшін емес болды, олар беделді қонақтарға арналған орындар. Көшеге қараған фасадта және кавеаның периметрінің бойымен тент үшін ағаш мачталар орнатылды, олар театрдың үстіне орнатылды. Музыканттар ойнауына арналған кішігірім ғимараттар салынды; олар жиі жабық болды (Помпейдегі Одеон).

Бұл уақытта цирктің архитектуралық типі қалыптасты (б.з.д. 221 ж Фламиний циркі және Римдегі Максимус циркі), олар аттық жарыстарға арналды; цирктер гректік стадиондардан үлкен көлеммен және күшті әшекейлермен ерекшеленді. Римдік типті көрермендік құрылыстардың сопақ формасы - гладиаторлардың күресуіне, және т.б. ойындарға арналған амфитеатрларға тән болды. Ежелгі Помпейдегі римдік амфитеатр жерге қазылған аренасы мен орындары бар.

Республикандық кезең патрициандық жанұялар мен диктаторлар арасындағы билік үшін күреспен аяқталды. Олардың әрбіреуі халық арасында үгітке ие болғысы келді, сонымен қатар әртүрлі ғимараттарды салу арқылы өз беделін көтеруге тырысты. Республиканың соңғы ғасырында құрылыс империяның зодчестволық гүлденуіне әкелді.

Римдік архитектурасына тән - симметрия; монументальді күшті архитектуралық массаларының икемділігі; арканың доминанттық рөлі, әлі ежелгі шығыста белгілі болды .