Қажетті қорғанудың құқықтық дурыстығының шартын бузу, аса
қажеттілік, қылмыстық құқық бұзушылық
жасаған адамды ұстау,
орынды тәуекел ету, буйрықты немесе өкімді орындау жағдайында
қылмыстық құқық бұзушылық
жасау
Қылмыстық жауаптылық іс
-
әрекеттің қылмыстылығын жоққа
шығаратын кез келген мән
-
жайды жүзеге асыру ережелерінің құқықтық
дұрыстығының шартын бұзған кезде жоққа шығарылмайды, дегенмен
субъектінің іс
-
әрекеті мұндай жағдайларда сондай қауіпті емес, өйткені оның
іс
-
әрекетіне заңмен қорғалатын жеке, қоғамдық, мемлекеттік мүдделерді
қоғамға қауіпті қол сүғушылықтардан сақтау себеп болды. Бұл, мәселен, аса
қажеттілік шегінен шығу
кезінде, қылмыстық құқық бұзушылық
жасаған
адамды ұстау, орынды
тәуекел
ету, бұйрықты немесе өкімді орындаудың
заңды болуының шарттары сақталмаған жағдайларда орын алуы мүмкін.
Егер қажетті қорғану шегінен
шығу қоғамдық қауіпті қылмыстық құқық
бұзушылық
болған үрейлену, қорқу немесе сасқалақтау салдарынан болған
болса, онда ол адамды сот істің мән
-
жайын ескере отырып, қылмыстық
жауаптылықтан босатуы мүмкін (ҚР ҚК
66-
б
.).
Бұл мән
-
жайлар тек іс
-
әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын
мән
-
жайлар ғана емес, сондай
-
ақ жауаптылықты және жазаны жеңілдететін
мән
-
жай болып табылады. Біз бұл мән
-
жайлардың қылмыстың
жазаланбайтын жағдайларына тоқталмаймыз, тек олардың жеңілдетуші
ретінде танылатын жағдайларын жан
-
жақты сөз етеміз. Бұл мән
-
жайлар ҚР
ҚК 32
-
37 баптарымен қарастырылған, жазаның жауаптылығын жеңілдететін
мән
-
жайлар болып заңдылық сақталмаған жағдайларда танылады. Олар жаза
мен жауаптылықты жеңілдететін мән
-
жайлар болып қоғамдық мүдделерді
қорғау үшін қажетті шаралар шегінен шығып кеткен жағдайларда танылуы
мүмкін. Ондай жағдайлар бірнешеу.
ҚР ҚК 32
-
б
. 3-
бөлігіне сәйкес, қол сүғушыға анық шектен тыс, жағдай
мәжбүр етпейтін зиян келтірілетін, қол сұғушылықтың сипаты мен қоғамдық
қауіптілігі дәрежесіне қорғанудың көрінеу сай келмеуі қажетті қорғаныс
шегінен шығу деп танылады. Бұлайша шектен шығу тек қасақана зиян
келтірілген жағдайларда ғана қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқтырады.
Оған мәселен, шабуыл жасаушыға анық қажетсіз, шектен тыс, жағдай
мәжбүр етпейтін ауыр зиян келтіруді жатқызуға
болады.
ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 23.12.1994 ж. Қаулысында:
«
Соттар тек
қорғаныс пен шабуыл құралдарының сәйкестігі
-
сәйкессіздігін ғана емес,
сондай
-
ақ қауіп төндірушінің қорғанушыға қатысты қауіптілік сипатын,
қорғанушының қол сұғушылыққа қарсы қолданар күші мен мүмкіндігін,
сонымен қатар қол сұғушы мен қорғанушы күшінің арақатынасына ықпал
ететін басқа да мән
-
жайларды (қол сұғушылар мен қорғанушылардың саны,
олардың
дене күші, жас шамасы, қарулардың болу
-
болмауы, қол сүғушылық
уақыты мен орны, т.б.) ескеруі керек
» -
деп атап көрсетілген.
Қажетті қорғануды жетілдіру институты, біздің ойымызша, ҚР негізгі
заңымен кепілдік берілген қажетті қорғану құқығын белгілі бір дәрежеде
шектейді. Тіпті қоғамдық қауіпті қылмыстан болған үрейлену, қорқу немесе
сасқалақтау салдарынан қажетті қорғану шегінен асқан адамның қылмыстық
56
жауаптылықтан босатылуы мүмкіндігін қарастыратын ҚР ҚК 66
-
баптың
енгізілуінің өзі бұл
олқылықтың орнын толтыра алмайды.
ҚР Қылмыстық кодексінің
33-
б. 2
-
бөлігіне сәйкес, қол сүғушылық
жасаған адамды ұстау кезінде адамға келтірілген зиян жағдай мәжбүр
етпейтін, анық шектен тыс зиян қажетсіз келтірілген кезде, олардың
ұсталатын адам жасаған қылмыстық құқық бұзушылықтың
сипаты мен
қоғамдық қауіптілік дәрежесіне және
ұстаудың мән
-
жайына көрінеу сай
келмеуі ұстау шараларын асыра сілтеу деп танылады. Бұлайша асыра сілтеу
қаса
-
қана зиян келтірілген жағдайда ғана қылмыстық жауаптылыққа әкеп
соғады.
Аса қажеттілік шегінен шығу деп, ҚР Қылмыстық кодекстің
34-
б
. 2-
бөлігі бойынша, құқық қорғау мүдделеріне алды алынғанға тең немесе одан
гөрі елеулі зиян келтірілген, төнген қатердің сипаты мен дәрежесіне және
қатер жойылған жағдайға көрінеу сәйкес келмейтін зиян келтіру танылады.
Мұндай шектен шығушылық тек қасақана зиян келтірілген жағдайларда ғана
жауаптылыққа әкеп соғады.
Аса қажеттілік шегінен шығу дәрежесін анықтаған кезде соттардың
адамның төнген қатердің алдын алудағы нақтылы мүмкіндігін, айыпкердің
көңіл
-
күйі, ішкі жағдайларын
-
қорқу, толқу, үрейлену, орын алған
жағдайға
байланысты оқиғаның тұтқиылдығына, күрделілігіне, сол сәтке дұрыс
шешім
қабылдау қажеттігіне өз мәнінде көңіл аудару мүмкіндігін ескеруі қажет.
ҚР Қылмыстық кодексінің
35-
б
. 3-
бөлігіне
сәйкес, егер
тәуекел ету
адамдардың өміріне немесе денсаулығына көрінеу қатер төндіруге,
экологиялық апатқа, қоғамдық күйзеліске немесе өзге де ауыр зардаптарға
ұласатын болса, мұндай тәуекел ету орынды деп танылмайды. Аталған ереже
жоғарыда сөз болған іс
-
әрекеттердің
заң нормаларын бұзуға тиіс еместігінен
келіп шығады. Бұған қарсы әрекет еткен адам, әдетте, ізгі ниетте болады,
сондықтан да соттар осы ізгі ниеттерді ескеруі тиіс.
ҚР Қылмыстық кодексінің
37-
б
. 2-
бөлігіне сәйкес, психикалық
мәжбүрлеудің нәтижесінде, сондай
-
ақ күштеп мәжбүрлеудің нәтижесінде
осы Кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіргені үшін соның
салдарынан адам өзінің іс
-
әрекетіне басшылық жасау мүмкіндігін сақтаған
қылмыстық жауаптылық туралы мәселе осы Кодекстің 34
-
бабының
ережелері ескеріле отырып шешіледі.
Жоғарыда сөз болған жағдайларда қылмыстық жауаптылық жоққа
шығарылмаса да, аталған мән
-
жайлар жауаптылықты жеңілдететін мән
-
жайлар болып табылады және сот үкімде осы барлық мән
-
жайларды жан
-
жақты келтіруге тиіс. Заң шығарушы жоғарыда айтылған бірқатар мән
-
жайларды
баптардың диспозициясында айыпкердің қылмыстық жауаптылық
дәрежесін төмендететін белгілер ретінде қарастырған, сондықтан да соттар
қажетті қорғанудың шегінен шығу
кезінде жасалған кісі өлтіру (
102-
б
.),
қылмыстық құқық бұзушылық
жасаған адамды ұстау үшін қажетті
шаралардың шегінен шығу кезінде кісі өлтіру (10
3-
6.), денсаулыққа қажетті
қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған қасақана ауыр зиян келтіру (1
12-
6.), қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шараларды асыра қолдану
кезінде денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (1
13-
6.), осы Кодекстің 53
-
б
.
3-
бөлігіне сәйкес өзінен
-
өзі жаза тағайындау кезінде қайталап ескеріле
алмайды.
|
