1 Жаза тайынду институтының қалыптасуы мен дамуының тарихи кезеңдері

51 
Материалдық  зиянның  орнын  өз  еркімен  толтырудың  қоғамдық 
тиімділігі  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
жасалғанға  дейінгі  болған  қоғамдық 
қатынастарды  толықтай  немесе  жартылай  қалпына  келтірумен  және  де 
бұзылған  мүліктік  құқықтарды  талап
-
арыз,  мәжбүрлеу  түрінде  қорғаудан 
әлдеқайда  жылдам  қалпына  келтірумен  түсіндіріледі.  Бұл  мінез
-
құлық 
айыпкердің қоғамдық қауіптілігінің төмен екендігіне куә болады.
 
Егер  ескі  Қылмыстық  кодексте  материалдық  зиянның  орнын  өз  еркімен 
толтыру жайында сөз болса, жаңа Қылмыстық кодекс залалды қалпына келтіру 
материалдық  емес  түрде  де  мүмкін  екендігін  негіздейді.  Мәселен, 
жәбірленушіден кешірім сұрау, басқа тұлғаның арожданына нұқсан келтіретін 
жала сипатындағы мәліметтерді таратуды көпшілік алдында мойындау 
- 
бұлар 
мүліктік  емес  залалдарды  қалпына  келтіруге  байланысты  жасалатын  іс
-
шаралар.
 
Заң қылмыстық құқық бұзушылық
 
келтірілген зиянды жоюға бағытталған 
кез келген іс
-
әрекеттерді жеңілдететін мән
-
жай ретінде қарастырады. Олардың 
бірқатары  атап  айтылған.  Бұл  мән
-
жайлардың  болуы  субъектінің  өз  іс
-
әрекеттерінің  зиянын  танып
-
білуі,  айыпкердің  өз  кінәсін  азайтуға  деген  ниеті 
жөнінде  куәлікке  жүреді,  ол  өз  кезегінде  жауаптылықты  жеңілдетуге  негіз 
болады.
 
Қылмыстық құқық бұзушылық
 
келтірілген мүліктік залал мен моральдық 
зиянның  орнын  толтыру,  егер  оны  айыпкер  өз  еркімен,  тергеу,  прокуратура 
органдарының  мәжбүрлеу  ықпалынсыз  жасаса  ғана  жеңілдететін  мән
-
жайлар 
сипатына ие болады.
 
Еріктілік  субъект  мәжбүрлеу  әсерімен  емес,  еркін  тұрде  әрекет  етеді 
дегенді білдіреді, басқаша айтқанда айыпкер қылмыстан кейін
 
қалай да болсын 
әрекет  етуге  шамасы  келе  тұрып,  өз  еркімен  қоғамдық  қауіпті  залал
-
зардаптарды жоюға құлықты болады.
 
Яшин  кәмелетке  толмаған  Черненкомен  (09.06.83  ж.т.)  бірге  гаражға 
ұрланып кіру жолымен Гладковтың автомашинасының мемлекеттік нөмірлерін, 
сондай
-
ақ мотоцикл және басқа, барлығы 27 000 теңге тұратын мүліктерді алып 
кеткен,
 
Қарағанды облыстық сот алқасы 30.10.01 ж. үкімді өзгертіп, 63
-
бапты 
- 
екі 
жылға шартты түрде сынақ мерзімін қолданды. Соттың үкімі шектен тыс қатал, 
жасалған  қылмыстық  ауырлығына  және  сотталушының  жеке  басына  сай 
келмейді деп танылды.
 
Сот жаза тағайындау кезінде жауаптылықты жеңілдететін мән
-
жай ретінде 
Яшиннің  әке
-
шешесінің  барлық  келген  зиянды  өтегенін  есептемеген.  Заң 
келтірілген залалдың орнын тек қана сотталушының толтыруын міндеттемейді. 
Осы  қаралып  отырған  істе  бұл  жағдайдың  есептелуі,  яғни  қылмыскердің 
жасөспірім екендігі, өзіндік табысы жоқтығы ескерілуі керек болатын.
 
Жәбірленушіге  медициналық  және  өзге  де  көмек  көрсету,  қылмыстық 
құқық  бұзушылық
 
салдарынан  келтірілген  мүліктік  залал  мен  моральдық 
зиянның  орнын толтыру тек  қылмыстық құқық бұзушылық
 
жасағаннан кейін 
ғана мүмкін.
 
Зиянды  толықтай  немесе  жартылай  қалпына  келтіру  нақтылы  жаза 
тағайындаған  кезде  ерекше  маңызға  ие  болады.  Жеңілдету  сипатындағы  кез
 
келген шараны қолдану қылмысқа және қылмыскердің жеке басына қатысты 
объективтік және субъективтік белгілердің жиынтығына байланысты болып 

52 
келеді. 
 
Материалдық зиянның орнын толтыру қылмыскердің жеке басын жақсы 
жағынан  сипаттайды.  Қылмыстық  жазаны  жеке  даралаған  кезде  соттар 
төмендегі мән
-
жайларды есепке алуға тиіс:
 
-
 
зиян толық орнына келтірілді ме немесе жартылай ма;
 
-
 
зиян қылмыстық құқық бұзушылық
 
туралы өкімет органдарына белгілі 
болғаннан кейін қалпына келтірілді ме, әлде алдын ала тергеу кезінде не 
қылмыстық істі сотта қарау кезінде қалпына келтірілді ме;
 
-
 
зиянды  қалпына  келтіру  субъектіні  жақсы  жағынан  сипаттайтын  басқа 
мән
-
жайлармен  (шын  жүректен  опық  жеу,  кінәсін  мойындап  келу, 
қылмыстық  құқық  бұзушылықты
 
ашуға  белсенді  ықпал  ету,  тәртіпті 
мінез
-
құлығы және т.б.) байланысты ма;
 
-
 
зиянды  қалпына  келтірудің  қандай  себеп
-
салдарлары  болды:  шын 
жүректен  өкіну,  аяушылық,  қорқыныш,  өзінің  кінәсін  жеңілдетуге 
ұмтылу және т.б
 (53). 
Келтірілген  іс
-
әрекеттер  шын  жүректен  өкінуді  айғақтайды.  Олардың 
бірқатары  сонымен  бірге  қылмыстық  залалды  зардаптарының  алдын  алуға 
немесе азайтуға ықпал етуі мүмкін. Мәселен, қылмыстық құқық бұзушылық
 
жасалғаннан  кейін  бірден
 
жәбірленушіге  медициналық  және  өзге  де  көмек 
көрсету осындай рөл атқарады.
 
Мүліктік  залалдың  немесе  моральдық  зиянның  орнын  өз  еркімен 
толтыру қылмыстық құқық бұзушылық
 
жасалғаннан кейін бірден, сондай
-
ақ 
арада  біршама  уақыт  өткеннен  кейін,  оның  ішінде  қылмыстық  құқық 
бұзушылық
 
ашылғаннан  және  айыпкерді  анықтаған  соң,  бірақ  үкім 
шығарылғанға  дейін  орын  алуы  мүмкін.  Бұл  зиянның  орнын  толтырудың 
басқа да түрлеріне де қатысты болып келеді. Еріктілік 
- 
мұндай іс
-
әрекеттерді 
жеңілдетуші мән
-
жай деп танудың міндетті шартты.
 
Жоғарыда  келтірілген  жеңілдететін  мән
-
жайлардың  болуы  және 
ауырлататын  мән
-
жайлардың  болмауы  жағдайында  жазаның  мерзімі  мен 
көлемі  ҚР  Қылмыстық  кодексінің 
 
Ерекше  бөлімінің  тиісті
 
бабында 
көзделген  барынша  қатаң  жаза  түрінің  ең  жоғары  мерзімнің  төрттен  үш 
бөлігінен аспауы керек.
 
Заң  әдебиеттерінде  және  сот  тәжірибесінде  мүліктік  залалдың  және 
моральдық  зиянның  орнын  толтырудан  жалтаруды  жауаптылықты 
ауырлататын  мән
-
жай  ретінде  қарастыру  жөніндегі  теріс  көзқарас  бар. 
Біздіңше,  жоғарыда  аталған  міндеттерді  орындамау  дербес  болуы  керек, 
өйткені
 
олар  жасалған  қылмыстық  құқық  бұзушылықты
 
дәрежелеу  кезінде 
және субъектіге қылмыстық жаза тағайындау барысында ескерілген.
 

жүктеу 1,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: