1 Жаза тайынду институтының қалыптасуы мен дамуының тарихи кезеңдері

48 
Кәмелетке  толмаған  тұлға  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
жасаған  сәтте 
жасы он сегізге толмаған түлға. Заң соттарға жауаптылықты және жазаны жеке 
даралау мәселесін шешу кезінде тұлғаның кәмелетке толмағанын есепке алуды 
міндеттейді.  Бұл  мән
-
жайды  жауаптылықты  жеңілдететін  мән
-
жайларға 
жатқызылуын  Е.  Қайыржанов:  «Кәмелетке  жасы  толмаған  адам 
- 
әлі 
қалыптасып  үлгермеген  тұлға.  Психика  жеткілікті  дәрежеде  тұрақты  емес, 
жылдам жараланғыш»
, - 
деп түсіндіреді.
 
Ескі  кодекс  кәмелетке  жасы  толмағандықты  тек  қылмыстық  құқық 
бұзушылық
 
жасаумен  байланыстырып  келсе,  жаңа  Қылмыстық  кодекс 
кәмелетке  жасы  толмағандыққа  тек  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
жасаған 
уақытта ғана емес, сонымен бірге қылмыстық құқық бұзушылықтан тыс мінез
-
құлыққа да жеңілдететін мән береді.
 
Айыпкердің  жасы  кәмелетке  толмаған  жағдайда  жеңілдететін  мән
-
жай 
айыпкердің жас шамасы болып табылады. Жасы толмағандарды жауаптылыққа 
тартқан  кезде,  егер  олар  кішігірім  немесе  орташа  ауырлықтағы  қылмыстық 
құқық  бұзушылық
 
жасаған  болса,  оларға  тәрбиелік  сипаттағы  мәжбүрлеу 
шаралары  қолданылуы  мүмкін.  Мұндай  мәжбүрлеу  шараларына  мыналар 
жатады: ескерту; ата
-
аналарының немесе оларды ауыстыратын тұлғалардың, не 
мамандандырылған  мемлекеттік  органдардың  қадағалауына  беру;  келтірілген 
зиянның  орнын  толтыруды  міндеттеу;  кәмелетке  жасы  толмағанның  мінез
-
құлқына,  жүріс
-
тұрысына  ерекше  талаптар  белгілеу  және  демалысын  шектеу; 
кәмелетке  жасы  толмағандарға  арналған  арнаулы
 
тәрбиелеу  немесе  емдеу
-
тәрбиелеу мекемелеріне орналастыру.
 
Кәмелетке  жасы  толмағандарға  тағайындалатын  жазалардың  толық  тізімі 
мынадай:  айыппұл;  белгілі  бір  қызмет  тұрлерімен  шұғылдану  құқығынан 
айыру;  қоғамдық  жұмыстарға  тарту;  түзеу  жұмыстары;  қамауға  алу;  бас 
бостандығынан  айыру.  Кәмелетке  жасы  толмағандарға  жаза  түрлерінің  бәрі 
тағайындалмайды:  өлім  жазасы  тағайындалмайды,  бас  бостандығынан 
айырудың ең жоғары мерзімі олар үшін 
- 
10 жыл, күзетпен ұстау
 
тек 16 жасқа 
толған  кәмелетке  толғандарға  бір  айдан
 
төрт  айға  дейінгі  мерзімге,  түзеу 
жұмыстары  бір  жылға  дейінгі  мерзімге  тағайындалады,  т.с.с.  Бұл  ретте 
кәмелетке жасы толмаған адамның нақтылы жас шамасы есепке алынуға тиіс 
(14-
18 жас аралығында).
 
Сөйтіп,  Қылмыстық  заңның  өзі  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
жасаған 
сәттегі  айыпкердің  кәмелетке  жасы  толмауын  жеңілдететін  мән
-
жай  ретінде 
есепке алған. Бізге, соттардың жаза тағайындау кезінде айыпкердің кәмелетке 
жасы  толмағанына  жеңілдететін  мән
-
жай  ретінде  екінші  қайтара  сілтеме 
жасауы  орынсыз  сияқты  көрінеді.  Өйткені,  әлгіндегідей  ретпен  бұл  мәселені 
шешкен кезде бір жеңілдететін мән
-
жайға екі мәрте баға беру орын алған болар 
еді. Ал ол өз кезегінде 
 
Жоғарғы  соттың  басшылық  нұсқамаларына  қайшы  келеді.  Республика 
Жоғарғы  Соты  пленумының  30.04.99  ж.  №1  "Соттардың  қылмыстық  жазаны 
тағайындау  кезінде  заңдылықтарды  сақтауы  туралы"  Қаулысында  былай  деп 
атап  көрсетілген:  ҚР  Қылмыстық  кодексінің
  53-
бабында  немесе  54
-
бабында 
көзделген  кез  келген  мән
-
жай  Қазақстан  Республикасы  Қылмыстық  кодексі 
бабының  диспозициясында  қылмыстық  құқық  бұзушылықтың
 
бір  белгісі 
ретінде  белгіленген  болса,  онда  ол  аталған  қылмыстық  құқық  бұзушылықты
 
жасағаны  үшін  жаза  тағайындау  кезінде  жауаптылықты  және  жазаны 

49 
жеңілдететін немесе ауырлататын мән
-
жай ретінде ескерілмеуі тиіс.
 
Жаңа  Қылмыстық  кодексте  кәмелетке  толмағандардың  жауаптылығына 
арналған  арнайы  бөлім  бар.  Онда  кәмелетке  толмағандардың  жаза  түріндегі 
қылмыстық жауаптылығының мәселелері, жаза тағайындаудың ерекшеліктері, 
жазадан  босату  мәселесі,  тәрбиелік  ықпал  етудің  мәжбүрлеу  шаралары
 
және 
олардың мазмұны, кәмелетке толмағандарды шартты  түрде мерзімінен бұрын 
босату,  ескіру  мерзімі  және  соттылықты  жою,  сондай
-
ақ  кәмелетке 
толмағандардың  жауаптылығы  ережелерін  18  және  22  жас  аралығындағы 
адамдарға  қолданудың  заңдылық  шектері  кеңінен  қарастырылған,  ол  туралы 
келесі тарауда сөз болады.
 
Заң  шығарушы  бұл  бөлімде  кәмелетке  жасы  толмағандарға  жаза 
тағайындаған  кезде,  ҚР  Қылмыстық  кодексінің
  52-
бабында  көзделген  мән
-
жайлардан  басқа,  оның  тұрмыс
-
тіршілігі  және  тәрбие  жағдайы,  психикалық 
даму деңгейі, жеке басының басқа да ерекшеліктері, сондай
-
ақ оған жасы үлкен 
адамдардың  әсері  ескерілуін  ерекше  талап  етеді.  Сонымен  бірге  кәмелетке 
толмаған  жас  шамасы  жеңілдететін  мән
-
жай  ретінде  басқа  жеңілдететін  және 
ауырлататын мән
-
жайлардың жиынтығымен де ескеріледі.
 
Сондай
-
ақ,  Қазақстан  Республикасы  Жоғарғы  Соты  пленумының 
«
Соттардың  қылмыстық  жаза  тағайындау  кезінде  заңдылықтарды  сақтауы 
туралы»
 
осы  Қаулысында  кәмелетке  жасы  толмағандарға  жаза  тағайындау 
мәселесін  талқылаған  кезде  соттар  оларға  қылмыстық  жазалардың  тек
 
ҚР 
Қылмыстық кодексінің
 81-
бабында көзделген түрлері ғана қолданылуы мүмкін 
екендігін есепке алуы керек және олардың мерзімдері мен көлемдері сол бапта 
белгіленген шектерден аспауы тиіс деп атап көрсетілген. 
 
Сонымен  қатар
 
ҚР  Қылмыстық  кодексінің  82
 
және  8
3-
баптарында 
белгіленген  мән
-
жайларды  қосымша  есепке  алу  қажет  және  әрбір  нақтылы 
жағдайда сотталушы кәмелетке жасы толмаған тұлғаның ісінің мән
-
жайы мен 
жеке  басын  есепке  ала  отырып,  оған  ҚР  Қылмыстық  кодексінің
  84-
бабында 
көзделген  тәрбиелік  ықпал  етудің  мәжбүрлеу  шараларын  қолдану 
мүмкіндіктерін қарастыруы керектігін көрсеткен.
 

жүктеу 1,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: