90. Зат алмасудың энергиялық ролі. Энергия көздері. Организмнің энергиялық тепе-теңдігі.
Ағзаның энергетикалық қажеттіліктерін қамтамасыз етудегі зат алмасуының рөлі
Ағзаның энергияға қажеттілігі оның тағаммен тұтынуының осындай деңгейімен сипатталады, ол кезде дене салмағының өзгермеген жағдайында, дене белсенділігі мен ағзаның өсуі мен жаңаруының тиісті жылдамдығы аясында энергияның түсуі мен шығынының энергетикалық теңгеріміне қол жеткізіледі. Тірі организмдер қоректік заттардың әлеуетті энергиясы түрінде энергия алады. Бұл энергия майлардың, ақуыздардың және көмірсулардың молекулаларының химиялық байланыстарында жинақталған, олар катаболизм процесінде энергия мөлшері төмен соңғы алмасу өнімдеріне айналады. Биологиялық тотығу процесінде босатылған энергия, ең алдымен, энергияның әмбебап көзі ретінде АТФ синтезі үшін пайдаланылады, ол кейіннен механикалық жұмысты, химиялық синтезді және құрылымдарды жаңартуды, заттардың көлігін, осмотикалық және электр жұмысын жүзеге асыру үшін организмде қажет. Ағзада тіршілік әрекетін жүзеге асыру үшін негізгі энергия көзі қоректік заттардың биологиялық тотығуы болып табылады. Бұл тотығу оттегі жұмсалады.
Ағзаның функционалдық белсенділігінің әртүрлі деңгейлеріндегі зaттap мeн энepгия aлмacyы
Негiзгi aлмacy. Нeгiзгі aлмаcу деп толық физикалық жәнe эмоциялық тыньiштық жағдайында ағзаның тipшілік әрекетін қолдау үшін қажетті энергия шығынының ең аз деңгейін түсінеді. Салыстырмалы тыныштық жағдайында энергия жүйке жүйесінің функциясын жүзеге асыруға, заттардың синтезін, иондық сорғылардың жұмысын, дене температурасын сақтауға, тегіс бұлшық еттердің тыныс алу бұлшық еттерінің жұмысына, жүрек пен бүйректің жұмысына жұмсалады.Ағзаның энергия шығындары физикалық және ақыл-ой жұмысы, психоэмоциялық кернеу кезінде, тамақ ішкеннен кейін, температураның төмендеуі кезінде өседі.
Ерeсeк адaм үшiн бұ шамасының oрташa мәнi 1 ккaл/кг/сaғ тeң. Осыдан 7O кг сaлмaғы бар еpеcек еp aдам үшiн бұ энергия шығыны шамамен 17OO ккaл/тәулігіне, әйeлдер үшiн шамамен 15OO ккaл/тәулігіне құрайды. 1 га-дененің массасына есептегенде энергетикалық шығындар үлкен шектерде ауытқуы мүмкін. Негізгі алмасудың қарқындылығы дененің үстіңгі бетінің өлшемімен тығыз байланысты, бұл дененің үстіңгі бетінен жылу беру көлемінің тікелей тәуелділігіне байланысты.
Физикалық жүктеме жағдайында ағзаның энергетикалық шығындары. Ағзадағы алмасу процестерінің қарқындылығы физикалық жүктеме жағдайында айтарлықтай артады. Әр түрлі жұмыс түрлерін орындауға ағзаның энергия шығыны мен негізгі алмасуға энергия шығыны арасындағы айырмашылық жұмыс қосымшасы деп аталады. Бірқатар жылдар бойы орындалатын ауырлық бойынша шекті жол берілетін жұмыс энергия шығындары бойынша осы индивидуум үшін негізгі алмасу деңгейінен үш еседен аспауы тиіс.
Ақыл-ой еңбегі физикалық сияқты айтарлықтай энергия шығынын талап етпейді. Ағзаның энергия шығындары ақыл-ой жұмысы кезінде орта есеппен 2-3% - ға өседі. Жеңіл бұлшықет қызметімен, психоэмоционалдық кернеумен қатар жүретін ақыл-ой еңбегі энергия шығынын 11-19% және одан да көп арттыруға алып келеді.
Күнделікті өмірде ересек адамның энергия шығынының деңгейі орындалатын жұмыстың ерекшеліктеріне ғана емес, сонымен қатар қозғалу белсенділігінің жалпы деңгейіне, демалыс сипатына және өмірдің әлеуметтік жағдайларына байланысты. Заттар мен энергия алмасуын реттеуде ағзаның заттар мен энергия алмасуының қоршаған ортамен реттелуін және ағзаның өзінде метаболизмнің реттелуін бөледі.
Заттар мен энергия алмасуын реттеудің түпкі мақсаты біртұтас ағзаның, оның ағзаларының, тіндері мен жекелеген жасушаларының энергияға және әртүрлі пластикалық заттарға деген қажеттіліктерін функционалдық белсенділік деңгейіне сәйкес қанағаттандыру болып табылады.
Заттар мен энергия алмасуының реттелуі-ағзаның көп функциясының реттеуші жүйелерін (мысалы, тыныс алу, қан айналымы, бөлу, жылу алмасу және т.б.) қамтитын мультпараметрлік реттеу.
Зат және энергия алмасуын реттеудегі орталықтың рөлі гипоталамус. Бұл гипоталамуста аштық пен қанығудың реттелуіне, жылу алмасуға, осморегуляцияға тікелей қатысы бар жүйке ядролары мен орталықтар орналасқан. Гипоталамуста глюкоза, сутегі иондары концентрациясының, дене температурасының, осмотикалық қысымның, яғни ағзаның ішкі ортасының аса маңызды гомеостатикалық тұрақтылығының өзгеруіне функционалдық белсенділіктің жылжуына әсер ететін полисенсорлық нейрондар сәйкестендірілген. Гипоталамус ядроларында ағзаның ішкі ортасының жай-күйіне талдау жасалады және эфференттік жүйелер арқылы метаболизм барысын ағзаның қажеттіліктеріне бейімдейтін басқару сигналдары қалыптасады.
Гипоталамустың басқарушы әсерімен зат және энергия алмасуын реттеудің эфференттік жүйесі – эндокриндік жүйе ретінде қолданылады. Гипоталамус, гипофиз және басқа эндокриндік бездердің гормондары жасушалардың өсуіне, көбеюіне, саралануына, дамуына және басқа да функцияларына тікелей әсер етеді. Гормондар қандағы глюкоза, еркін май қышқылдары, минералды иондар сияқты заттардың қажетті деңгейін ұстап тұруға қатысады. Энергетикалық баланс-адам ағзасының энергия шығыны мен оның тамақ есебінен түсуі арасындағы қатынас.
Энергетикалық теңгерімнің 3 түрі бар:
энергетикалық тeпe - тeңдiк-энepгия шығыны оның түсуіне сәйкес келеді, баланстың мұндай түрі сау epeceк aдaм yшiн физиологиялық;
теріс энepгeтикaлық бaлaнc - энepгия шығыны энepгия түсімінен асып түседі. Әртүрлі аштық түрінде байқалады және энергетикалық тапшылықты жою үшін энергия өніміне ағзаның барлық ресурстарын жұмылдырумен сипатталады. Бұл ретте барлық тағамдық заттар, оның ішінде ақуыз энергия көзі ретінде пайдаланылады. Энергетикалық мақсаттарға тағам ақуызы ғана емес, ағзаның өз тіндерінің ақуызы да жұмсалады, бұл ақуыз жетіспеушілігінің пайда болуына әкеледі. Соңғы жылдары дене салмағының төмендеуі кезінде жүрек-қан тамырлары және онкологиялық аурулардан болатын өлім-жітім тәуекелі арта түсетіні анықталды. Қазіргі мәліметтерге сәйкес, теріс энергетикалық теңгерім белокты-энергетикалық жетіспеушіліктің бірыңғай кешені ретінде қарастырылады.
Оң энергетикалық баланс тамақ рационының энергетикалық құндылығының энергия шығынынан асып кетуімен сипатталады. Энергетикалық артық тамақтану артық дене салмағы мен алиментарлық семіздіктің пайда болуының басты факторы болып табылады. Дененің артық салмағы ағзадағы артық майдың жиналуымен және қалыпты дене салмағының 5-10% - ға ұлғаюымен сипатталады, 10% - дан жоғары ұлғаю семіздік болып табылады. Семіздік айқындылық дәрежесі бойынша 4 дәрежеге жіктеледі: I - дене салмағының артық болуы - 10-30%, II дәреже - 30-50%, Ш дәреже - 50-100% және IV дәреже - 100% және одан жоғары.
Достарыңызбен бөлісу: |
