2.Физиология тарихы. Физиологияның дамуындағы шетелдік және отандық ғалымдардың рөлі.
Ежелгі уақытта адам ағзасының қызметі туралы қарапайым идеялар тұжырымдалған. Гиппократ (б.з.д. 460-377 жж.) Адам ағзасын сұйық ортаның біртұтастығы және тұлғаның психикалық жағдайы түрінде ұсынды. Орта ғасырларда Рим анатомисті Галеннің постулаттарына негізделген идеялар басым болды.
Физиологияның пайда болу уақытын 1628 жыл деп санауға болады, ол кезде ағылшын дәрігер және физиолог Уильям Харви «Жануарлардағы жүрек пен қанның қозғалысын анатомиялық зерттеу» атты трактатын жариялады. Онда ол алдымен қан айналымының үлкен және кіші шеңберлерінің болуы туралы, сондай-ақ жүректің қан айналымына әсері туралы тәжірибелік мәліметтерді ұсынды.
XVII ғасырда. ғалымдар бұлшықет физиологиясы, тыныс алу және метаболизм бойынша бірқатар зерттеулер жүргізді. Бірақ алынған эксперименттік мәліметтер сол кезде анатомия, химия және физика тұрғысынан түсіндірілді.
XVIII ғасырда. Итальяндық ғалым Л.Гальвани ашқан «жануарлардың электр қуаты» ілімі пайда болды. Рефлексиялық қызмет принципі одан әрі дамиды (И. Прокаска, 1749-1820).
Эксперименттік физиологияның дамуындағы маңызды кезең - 1847 жылы неміс ғалымы К. Людвиг жасаған кимографты ойлап табу және қан қысымын графикалық тіркеу әдісін жасау.
Осы кезеңде физиологияның көптеген салаларына белгілі француз ғалымы Бернард (1813-1878) айтарлықтай үлес қосты. Оның зерттеулері жұлынның, көмірсулардың метаболизмі, ас қорыту ферменттерінің қызметі және эндокриндік бездердің рөліне қатысты болды.
XIX ғасырдың ортасы мен аяғындағы физиология саласындағы қызықты ашылымдар. жүрек және қан тамырларының қызметін реттеу саласында жасалды К. Людвиг (1816-1895), И.Ф. Сион (1842-1912), К. Бернар (1813-1878), Ф.В. Овсяников (1827-1906). XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында. физиологиялық зерттеулер сонымен бірге Ресейде И.М. Сеченов (1829-1905), И.П. Павлов (1849-1936) және басқа да орыс ғалымдары.
Физиологиядағы маңызды еңбек И.М. Сеченовтың орталық жүйке жүйесінде ингибирлеу процестерінің болуын анықтаған және осыған сүйене отырып, организмнің рефлекторлық қызметі туралы ілім құрған Сеченов. Оның жұмысы Мидың рефлекстері жүйке туралы ілімнің қалыптасуына негіз болды. Бұл жұмыста ол адамның ақыл-ой әрекетінің әр түрлі көріністері бұлшықет қозғалысына дейін төмендейді деп ұсынды. IM идеялары. Кейін Сеченов әйгілі орыс физиологы И.П. Павлов.
Мінез-құлық реакцияларын объективті зерттеу негізінде ол ғылымда жаңа бағыт - жоғары жүйке қызметінің физиологиясын құрды. Оқыту I.P. Павлов адамдар мен жануарлардың жоғары жүйке белсенділігі туралы мидың рефлекстік белсенділігі теориясын тереңдетуге мүмкіндік берді. Сонымен қатар, ол физиологияда көптеген басқа жаңалықтар ашты. Ол жүрек жиырылуын күшейтетін симпатикалық нервтің болуын анықтады (1881). Ол жүйке жүйесінің трофикалық әсері туралы ілім жасады (1920). Көптеген жылдар бойы ол ас қорыту физиологиясын зерттеді және ұйқы безінің тұрақты фистуласын қолдану әдістерін, оқшауланған қарыншаны құрды, ас қорыту бездерінің секреторлық қызметінің негізгі заңдылықтарын, осы әрекетті рефлекторлы реттеудегі симпатикалық және парасимпатикалық нервтердің рөлін анықтады. I.P. Павлов екі негізгі еңбегін жариялады: «Негізгі ас қорыту бездерінің жұмысы туралы дәрістер» (1897) және «Ас қорыту жолдарының физиологиялық хирургиясы» (1902), олар дүниежүзілік физиологияның дамуында маңызды болды. Ас қорыту физиологиясындағы зерттеулер үшін академик И.П. Павлов 1904 жылы Нобель сыйлығын алды. И.П. Павлов әлемдік ғылымға үлкен үлес қосқан орыс физиологтарының мектебін құрды. Оның шәкірттері академиктер П.К. Анохин, К.М. Быков, Л.А. Орбели және басқа да көптеген ғалымдар.
Бұлшық еттер мен нервтердің жұмысын реттейтін бірқатар маңызды заңдар оның академик Н.Е. Введенский (1884-1886) Орталық жүйке жүйесінің физиологиясы туралы ілімнің дамуына А.А. Ухтомский. Ол үстемдік принципін тұжырымдады.Академик К.М. Быков ми қыртысының ішкі ағзалар қызметіндегі рөлі туралы түрлі зерттеулер жүргізді. Л.А. Орбели И.П. ілімін дамытты. Павлов нерв жүйесінің трофикалық әсері туралы. ХХ ғасырдың 30-жылдарында. Синапстардағы жүйке импульстарының берілуінің химиялық механизмі дәлелденді (О. Леви және Дж. Дэйл). Тірі жасушалардағы биоэлектрлік потенциалдардың мембраналық теориясының дамуы үлкен маңызға ие болды (А.Л. Ходгкин, Э.Ф. Хаксли, Б. Катц). ХХ ғасыр эндокриндік бездер саласындағы ашылуларға бай болды.
Қазақстанда Адам физиологиясы мәселелері Х.Досмұхамедовтың, Х.Қ. Сәтбаеваның, Ж.Б.Нілдібаеваның, Ә.А.Өтепбергеновтің еңбектерінде баяндалған. Қазақстанда Адам физиологиясын зерттеу Қазақ медицина институтында (1931, қазіргі Қазақ мемлекеттік медицина университеті), ҚазМУ-да (1934, қазіргі ҚазҰУ) физиологиялық кафедралары және Қазақстан Ғылымдар Академиясының Физиологиялық институты (1944 жылға дейін КСРО ҒА Қазақ бөлімшесінің физиологиялық секторы) ашылғаннан кейін ғылыми жолға қойылды. Дегенмен, Адам физиологиясының Қазақстанда іргетасын қалаған А.П.Полосухин болды. Ол Физиологиялық ғылыми-зерт. институтын ашып, алғашқы физиолог-ғалымдарды дайындады. Қазақстан физиолог-дәрігерлері қан айналысы мен лимфа-айналысының реттелу тәртібін зерттеді (І.А.Бірімжанова, Х.Қ. Сәтбаева, Е.Г.Скипина, т.б.). Кейіннен Т.Ш.Шарманов тамақтану физиологиясын дамытты.
Достарыңызбен бөлісу: |
