принципі зейіннің бір затқа ғана ерекше бағытталып, басқа тітіркендіргіштерді
елемей қалатын жағдайын түсінуге мүмкіндік береді. Зейіннің шоғырлануын
адамның белгілі бір іске ықылас-ынтасымен берілгендігінен кӛруге болады.
Зейінділік сондай-ақ адамның сырт пішінінен де байқалады. Мысалы, адам бір
нәрсеге зейін салғанда
қимыл-қозғалыс тежеліп, сезім мүшелерінің бәрі сол
нәрсеге қарай бағытталады.
А.А.Ухтомский ӛзіне дейінгі ашылған нерв орталықтарының жұмыс
принциптері рефлекторлық реакция орталықтары ара қатынасының
үйлестік маңыздылығын түсіндіре алмайтындығын айтты, себебі олардың
мазмұнында реакцияның таңбалық бағасы, яғни таңбалы процесті бейнелейтін
жүйенің тарихының жоқтығы. Ағзаның жұмыс
қабілетін нақ сол таңбалы
реакциялар жоғары және тұрақты қамтиды:
жаттыгулар, белсенді демалыс,
ойлау, шығармашылық әрекет
содан кӛрінеді. Осы айтылған доминанта
ілімінің аумағы ешқандай авторлардың назарында болмаған, ал А.А.Ухтомский
құрған еңбек физиологиясы лабораториясында осы мәселе тәжірибе жүзінде
және теориялық тұрғыда дамытылып келді. Ол доминантаны жалпы маңызы
бар жұмыс принципі ретінде қарастырды. Соның нәтижесінде доминанта
жүйесін қарастырушы фактор ретінде А.А.Ухтомскийге кӛптеген күрделі
сұрақтарды: мидың интеграциясын
және тұтастығын ғана емес, қылықты да,
жеке адамның рухани ӛмірінде, жалпы адамзатты тұтастай - психология және
социология
денгейінде
шешуге
кӛмектесті.
Осы
айтылғандар
А.А.Ухтомскийдің
жекелік
сапасында
ӛзінің
зерттеулерімен
қызығушылықтарын жалпы адамзат міндетімен ұштастыратынын
дәлелдейді.
А.А.Ухтомскийдің
доминанта
теориясының мәнін И. П. Павловтың
"Қозудың оптимальдық алабы"
дейтін теориясы онан сайын толықтыра түседі.
И.П.Павловтың оптимальдық кӛзу алабы теориясы ырықты зейіннің табиғатын
физиологиялық тұрғыдан ӛте жақсы түсіндіреді.
А.А.Ухтомский доминантаның психологиясы мен физиологиясының
ара қатынасын тӛмендегіше түсінді: бір жағынан сана ӛз әрекетін кортикалдық
доминанта
негізінде орындайды, ал басқа жағынан сананың жемісті жұмысын
қамтитын рецепциялардың, әсерлердің бағыттылығын, сипатын ӛңдейтін
доминанталарды тәрбиелейді. Доминанта - орталықтар арасындағы теңдіктің
бұзылуын кӛрсетеді. Ол ӛзінің бағыттылығымен ағзаны жаңа мүмкіндіктермен
толықтырады.
Қозу процесі ешқашан да ми қабығына біркелкі тегіс тарамайды, ӛйткені
онда әр уақытта қозу пайда болатындай жағымды «оптимальдық жағдай»
жасалып отырады. Оптимальдық қозуы бар осы алап - ми қабығының
творчестволық бӛлімі, ырықты зейіннің физиологиялық негізі. Бұл жӛнінде
И. П. Павлов былай дейді: «Бас сүйегінің
сыртынан біз іштегі миды
байқай алатын болсақ, онда ми сыңарларының оптимальдық қозу пайда
болатын жері жаркылдап кӛрінсе, біз ойлап отырған саналы адамньгң ми
сыңарларында формасы және шамасы ӛне бойы ӛзгеретін тамаша тұрлаусыз
жарқылдаған сәуле дағын кӛрер едік, бұлар ми сыңарларының барлық жерлерін
алып жатқан азды-кӛпті қара кӛлеңкенің ішінде үздіксіз қозғалып жүрген болар
еді». Ұлы физиолог оптимальдық қозу үнемі қозғалыста болатындығын айта
келіп, оның мида ауысып отыруының ӛзі зейін бағытының да ӛзгеріп
отыруы
деп түсіндірді. Мидағы тежелулердің бірінен екінші сапқа түсуі, біреулерінің
күшейіп, алдыңғы сапқа шығуы осы оптимальдық қозу алабының жұмысы
болады. Оптимальдық қозуы бар алап (ӛзара индукция заңы) мидың баска
бӛліктеріндегі тежелуді күшейтеді.
Мұндай жағдайда адам зейіні бір жерге күшті шоғырланады да, ол қалған
объектілерді байқамайтын болады. Оптимальдық қозу алабын екінші сигнал
жүйесінен шыққан сигналдар қуаттап отыратындығын, сӛздік
сигналдар ми
қабығындағы
осындай
алаптардың
бір-біріне
ауысуын
тездетіп
отыратындығын, сайып келгенде, психикалық әрекеттің талғамалы сипатта
болатынын жақсы кӛрсетеді.
Бір нәрсеге зейін аудару адамның сыртқы кейпінен де (дененің, бастың,
кӛздің түрлі қозғалыстары, бет бұру, үңілу, құлақ тігу т. б.) жақсы кӛрінеді.
Бірақ бір қарағанда зейін анық байқала да қоймайды. Ӛйткені, осы айтылғанға
біршама ұқсас сыртқы кӛріністерді ӛмірде жиі кездестіруге болады. Сондықтан
да, кейбір мұғалімдер сыныптағы оқушылардың кескініне карап,
бір дегеннен
баланың сабаққа қаншалықты зейінді, не зейінсіз отырғанын ажырата алмайды.
Бұл, әсіресе, тәжірибесі аз жас мұғалімдерде жиі кездеседі.
Достарыңызбен бөлісу: 
