Қазіргі кезеңдегі несиелік нарықтың дамуын талдау

Лизингтің Қазақстанда құрылу процесін шартты түрде 3 кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең – кәсіпкерлік пен жеке меншіктің құрылымдалу кезеңі. Екінші кезең – лизингті салалар бойынша қолдану. Үшінші кезеңде Республика Парламенті қабылдаған Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, «Бюджетке енетін салықтар мен өзге де міндетті төлемдер туралы» 2001 жылы және т.б. нормативті құқықтық актілері дүниеге келді.

Жоғарыда аталған және өзге де құжаттар күшәне енгеннен кейін лизинг дамуға бағыт алды. Қазір Республикада бірнеше мемлекеттік лизингтік компаниялар, 10 тарта жеке лизингтік компаниялар жұмыс істесе, алдағы уақытта лизинг нарығына тағы жаңа компаниялар қосылуы мүмкін. ТМД лизинг конфедерациясының құрылтайшысы және әріптесіне айналған «Қазақстан Лизинг Ассациясы» өз алдына жұмыс істеуде.

Тәжербиеде көрсеткендей лизинг ел экономикасын дамытушы қаржы құралына айналды, өйткені жалға алу, сатып алу – сату және несие алдында біраз артықшылықтарға ие. Кей бағалаулар бойынша Республикадағы лизинг портфелі 250 млн құрайды.

Лизингте 50 – ден астам түрі бар, сөйтседе республика тек қаржы бет бұрып отыр. Осыған байланысты өзіне лизингтерді дамытуға мүмкіндік жоқ. Оның үстіне Қазақстан Әкімшілік Комитетінде лизингкке тек қаржы лизингінің анықтамасын беретіндіктен, өзге түрлерді қолдану аясы шектеледі.

Екінші сәйкессіздік барлық әлемде жаңа технологияларды ендіру үшін қолданатын лизинг затын жедел амартизациялау процесін келісім шарт мерзімінде үлгере алмау. Кіші кәсіпкерлікпен айналысатын субъект кеңсені лизингкке ала алмайды, өйткені Салық Кодексіндегі амартизациялық коэффицент оны 11 жылдан кейін ғана сатып алуға рұқсат етеді, ал қаржы лизингінің келісім шартына арналған амартизация мерзімін заттың 80 % қызметін талап етеді. Қазіргі пайыздік ставкалар(жылдық 20-25 %) кәсіпкер оны жалға алу үшін сатып алғаннан 3 – 4 есе көп ақша төлейді. Тек ауыл шаруашылығы техникасының амартизациясы небары 3 жыл мерзімге арналған. Құрылыс сақталымдары жүйесі мен елдегі тұрғын – үй мәселесін кешенді шешуге мүмкіндік беретін тиімді механизм – тұрғындарды ұзақ мерзімді ипотекалық несиелеу болып табылады./21,б.2-5/

Қазақстан Республикасының ипотекалық несиелеу бағдарламасы 2001 жылдан жұмыс істей бастады. Бұған Қазақстан Республикасының Үкіметінің «Қазақстан Республикасы тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзімді несиелеу мен ипотекалық несиелеу жүйесін дамыту» концепциясы түрткі болды. 2000 жылдың соңында Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі 20.12.2000 ж. № 469 қаулысына сәйкес «Қазақстан ипотекалық компаниясы» АҚ құрылды. Осы кезеңде екінші деңгейлі банктер тұрғын – үй алуды несиелеудің өзіндік бағдарламаларын жасап, әрекетке ендіре бастады. Қазақстанның ипртекалық несиелеу жүйесі классикалық жолмен дамып келе жатқанын айта кету керек: Fannie Mac және Freddie Mac (АҚШ), Cagamas Berghad (Малайзия) үрдісі мен «Қазақстан ипотекалық компаниясы» құрылды. Неміс құрылыс сақталымы үлгісі бойынша (Bausparkasse) «Тұрғын – үй құрылыс жинақ банк» АҚ құрылды. Жинақтары аз потенциалды клиенттерді көбейту мақсатымен «Ипотекалық несиелерге кепілдеме берудің Қазақстандық қоры» құрылды. Аталған компаниялар әрекеттері несиелеу мерзімінің ұлғаюы марапаттау ставкаларының төмендеуі, несие көлемдерінің өсіп, бастапқы төлемнің азаюына септігін тигізіп тұрғындар үшін ипотекалық несие алуды жеңілдетіп берді. Елімізде бар ипотекалық жүйені одан әрі дамыта түсуі үшін американ жүйесі типіне сәйкес. Меншіктің кепілдемелік титулдарын енгізіп, ипотекалық брокерлер институтын бекіту керек, мемлекеттік субъсидиялар, несиелерге салық салудың жеңілдіктер жолымен ипотекалық несиелеуге қолдау көрсету бағдарламасын орындау керек. Осындай бағыттың бірі ретінде екінші деңгейлі банктердің «Қақастан ипотекалық компаниясы» АҚ – мен бірлесе отырып жасалған жұмысын айта аламыз. 2006 жылдың ипотекалық несиелеу нарығында белсенділік байқалды. Ипотеканың өсуі халықтың төлем қабілетінің жоғарлап, банктердің сыйақы ставкаларының төмендеуі, жаңа және екінші реттік тұрғын жай ұсынысы көлемдерінің әртүрлілігімен шартталады. Нарықтың өзгеде қатысушылары секілді, 2006 жылы «Қазақстан Халық Банкі» АҚ үшін де жемісті болды – ссудалық портфель көлемі өткен жылғымен салыстырғанда 2,5 - ке өсті. Банк «Қақастан ипотекалық компаниясы» АҚ – мен белсене отырып, төмендетілген ставка бойынша арнайы тұрғын үй бағдарламасын жүзеге асыруда бастап кетті.

Сөйтіп ипотекалық несиелеу аса қарқыды дамып келеді. Қазіргі уақытта барлық банктер аталған несиелеуді негізге алып, тұтынушылар санын көбейту мақсатында төмендетілген ставкалар мен әртүрлі жаңа бағдарламалар ұсынуда. 2005-2006 жылдары есеп бойынша банктер ипотекалық несиелеу банкін ұлғайта түсуде.

Несиелеудің өзге түрлері секілді ипотекалық несиелеудің де өзіндік тәуекелділігі бар. Олар: несиелік тәуекел, икемділік тәуекел мен баға тәуекелі.

Қазіргі кезеңдегі несиелік нарықтың дамуын талдау. Қазақстанның несиелік нарығының 2004 – 2005 ж.ж даму алдыңғы жылдармен салыстырғанда тым өзге. Бұл өзгерістердің басты себебі АҚШ долларына қатысты теңге девольвациясы болып отыр.

2005 жылдың алғашқы жарты жылында несиелік нарық көрсеткіштеріде жылдам өсе бастады. Банктік несиелер бойынша экономикаға негізгі қарыз көлемі 28 % ұлғайып 1901,9 млрд теңгені құрады. Несиелер өсмі 400 млрд теңгеден асты, ал несиелердің депозиттерге қатысты 131,7 % өсті. Банк несиелерінің мұндай өсуіне отандық қаржы нарығындағы ликвидті құралдар тапшылығы мен кіріс төмендігі болса керек. Жалпылай, жарты жыл ішінде мұнда теңгелік несиелер өсімі байқалып, олар портфель жарымнан асып 50,4 % құрады. Бұған шетел ваютасындағы несиелер үлесінің жоғарылығымен бірге, банк иелерінің жақын арада валюта нарығында болатын өзгерістерден үміттену де себебі болса керек. 2005 жылдың маусымында несие нарығында да доллар өсмі байқалды, олай болса ол бұл нарықтың да долларизациясының алып келуі мүмкін./22,б.40-48/

2004 жылы несие нарығында қысқа мерзімділермен салыстырғанда ұзақ мерзімді несиелер қолданысы жоғарылап, олардың үлесі 66,3 % жетті. Жеке тұлғаларға несие беру тенденциясы да сақталды.

Банктердің несиелік портфеліндегі мұндай несиелер үлесі жарты жылда 20,5 % - дан 23,2 % - ға ұлғайып, 441 млрд теңгеден асты.

2005 жылдың маусымында осы жылдың мамырымен салыстырғанда банктік несиелер бойынша пайыздық ставкалардың төмендуі байқалды. Мысалы несиелер бойынша ұлттық валютада сыйақы орташа мөлшері банктік емес заңды тұлғалар үшін 14,0 % - дан 13,1 % - ға төмендесе, жеке тұлғалар үшін – 20 % дан 19,6 % - ға төмен түсті. Сөйтседе бұл несиелер бойынша пайыздық ставкалар төмен түсті деген сөз емес. Ставкалар динамикасына сыртқы қарыздың қымбаттауы, баға сферасындағы жағдай шиеленісінін тұтынушы нарығындағы бағалардың күрт өсуімен байланысы да әсер етеді.

Теңгеге қатысты доллар өсімі қаржы және ақша нарықтарындағы жағдай өзгерісіне әкелді. Ұлттық Банк теңгені одан әрі төмендетпеуге тырысып бағуда, доллардың қуаттанғаны үкімет билігі жоспарларына сәйкес келмейді. Қалай болса да, теңге девольвациясы елге пайдадан зиян шектірері сөзсіз. Доллар өсімінің оңды жағы бұдан бұрын инфляция өсміне апарып соқтырған ақша ұсынысының төмендеуінде болып отыр. Сонымен қатар бұл процес импорттың қымбаттауына әкелді, ол өз кезегінде баға өсіміне әсер етеді.

Теңгені тұрақтандыру жолында Ұлттық Банк валюталық қорын бір қатар бөлігін жоғалтты. Доллардың күшейуі, жоғарыда айтылып өткен экономика долларизациясына әкеліп соқтыруы мүмкін. Теңге имиджінің өз алдына бір мәселе болмақ. Бұған дейінгі 2 жыл теңге атағымен ғана емес әрекетімен де ұлттық валюта атанатынына сенім берді./20/

Несиелік нарық 2004 жылы қаржы нарығының ең жедел дамушы сегментінің бірі болды.Экономикадағы банк несиелерінің көлемі 57,7 %, 1 484,0 млрд теңге өсті. Банк несиелерінің ЖІӨ - ге қатынасы 2003 жылмен салыстырғанда 2004 жылы 21,2 % - нан 26,8 % өсті.

Теңгенің долларға қатысында өсуівалюталар түрі бойынша банк несиелері құрылымының өзгерісіне алып келді. 2004 жылы Ұлттық валютадағы несиелер 64,0 %, 714,0 млрд өсті, шетел валютасында – 44,9 %, 769,9 млрд теңгеге өсті. Теңгелік несиелер үлесі 44,5 %, 48,1 % өсті.

2004 жылда мерзімдік несиелер бағытында да бір қатар оң өзгерістер болды, онда қысқа мерзімді несиелерге қарағанда ұзақ мерзімді несиелер көбірек орын алды. Ұзақ мерзімді несиелер – 60,3 %, 975,4 млрд теңгеге, қысқа мерзімді несиелер – 37,5 %, 508,6 млрд теңгеге өсті. Ұзақ мерзімді несиелер үлесі 62,2 % - нан 65,7 % - ға өсті. Қосымша Ж.

Несиелік қызметтер нарығында займшиктер корпаративті клиенттер болғаныны қарамастан, жалпы алғанда, 2004 жылы өндірістерге берілген несие 87,5 % - нан 79,5 % - ға төмендесе, жеке тұлғаларға берілген несиелер 12,5 % - нан, 20,5 % - ға дейін өскен. Қосымша Ж. Бұл негізінен ипотекалық және тұтынушылық несиелеу қызметтеріне байланысты. 2004 жылы ипотекалық және тұтыну несиелері сәйкесінше 3,4 және 2,3 есе яғни 99,4 млрд және 144,4 млрд теңгеге өскен. (7 кесте)

2004 жыл аяғында банктердің кіші кәсіп керлікке берген несие көлемін 47,0 % - ға яғни 288,4 млрд теңгеге жетіп, несиелердің жалпы көлемінің 19,4 % құраған./20/

Несиелер бойынша ставкалар біртіндеп төмендей бастады. 2004 жылдың желтоқсанында алдыңғы жылмен салыстырғанда несиелер бойынша сыйақы орташа өлшемді ставкасы Ұлттық валютада жеке тұлғалар үшін - 20,3 % - дан 19,5 % - ға, заңды тұлғалар үшін – 14,9 % - дан 13,7 % - ға төмендеді. Қосымша К.

Макро экономикалық шарттардың жақсаруы мен банктердің ресурстік базаларының өсуіне қарай 2005 жылы несиелік нарық қаржы нарығының ең жақсы дамығын сегменттерінің бірі болып қалды. Банк несиелерінің көлемі 74,7 %, 2592,1 млрд теңге болды. Несиелер көрсеткіштерінің ЖІӨ - ге қатынасы 2004 жылмен салыстырғанда, 2005 жылы лезде өсіп 26,8 % - дан 34,8 % - ға жетті.

Ұлттық валютадағы несиелер шетел валютадағы несиелерге қарағанда алға шықты. 2005 жылы ұлттық валютадағы несиелер 75,9 %, 1255,8 млрд теңгеге, шетел валютасындағы несиелер – 73,5 %, 1336,3 млрд теңгеге өсті нестижиесінде теңгелік несиелер көлемі 48,1 % - дан 48,5 % - ға өсті. (8кесте)

2005 жылы мерзімдік несиелер жүйесінде де бір қатар өзгерістер болды осы жылы ұзақмерзімді несиелер саны қысқа мерзімді несиелерге қарағанда жоғарылады. Ұзақ мерзімді несиелер – 76,6 %, 1722,9 млрд теңгеге, қысқа мерзімді несиелер – 70,9 % - ға яғни 869,1 млрд теңгеге ұлғайды. Ұзақ мерзімді несиелер үлесі 65, 7 % - дан 66,5 % - ға өсті. Қосымша Л.

Ұзақ мерзімді несиелер нарығындағы негізгі займшиктер коорпаративті клиенттер болғанына қарамастан, жалпы алғанда 2005 жылы өндірістерге берілген несие 79,5 % - дан 74,2 % - ға дейін төмендеді, ал жеке тұлғалардың берілетін несие 20,5 % - дан 25,8 % - ға дейін өсті. Қосымша Л. Бұл негізінен ипотекалық және тұтынушылық несиелену қызметтеріне байланысты. 2005 жылы аталған несиелер 2,2 есе өскен, сәйкесінше 220,5 млрд және 320,5 млрд теңгені құраған. Қосымша М.
Кесте 8 2005 жылы екінші деңгейлі банктердің несиелері.

Банктердің несиелер бойынша экономика қарызы 2006 жылдың 12 айы ішінде 82,7 % ұлғайып, 4735,7 млрд теңгені құрады.

Ұлттық валютадағы несиелер осы жыл ішінде 95,9 % ұлғайып 2460 млрд теңгені құраса, шетел валютада несиелер 70,3 %, 2275,6 млрд теңгеге ұлғайды. Нетижиесінде 2005 жылдың желтоқсанымен салыстырғанда теңгелік несиелер 48,5 % - дан 51,9 % - ға өсті. Қосымша Н.

Ұзақ мерзімді несиелер өсімін байқауда. Қаңтар – желтоқсан айларында ұзақ мерзімді несиелер 2 есе өсіп 3448,9 млрд теңгені құраса қысқа мерзімді несиелер 48,1 % - ға өсіп, 1286,8 млрд теңгеге жетті. Нәтижиесінде ұзақ мерзімді несиелер үлесі 66,5 % - дан 72,8 % - ға жетті. (9 кесте.)

Банктің кіші кәсіпкерлік субъектілеріне берілген несиелері 2006 жылдың қаңтар – желтоқсанында 83,3 %, 861,7 млрд теңгеге ұлғайды. Қосымша Н.

Салалық жіктеме болу үшін сауда 23,3 % құрылыс 13,9 %, өнеркәсіп 11,1 % және ауыл шаруашылығы 4,4 белсенді несиенеленеді. Қосымша П.

Несиелер бойынша сыйақылардың ұлттық валюта бойынша орта өлшемді ставкасы банктік емес заңды тұлғалар ұшін 2005 жылы 13,0 % - дан 2006 жылдың желтоқсанында 12,2 % пайызға төмендесе жеке тұлғалар үшін 19,7%- дан 18,0 % - ға төмендеді./23/
Кесте 9 2006 жылы екінші деңгейлі банктердің несиелері.

Банктердің несиелер бойынша экономикаға қарызы 2006 жылдың желтоқсанымен салыстырғанда 2007 жылдың қаңтарымен 1,4 % ұлғайып 4803,6 млрд теңгені құрады.

Ұлттық валютадағы несиелер 1 ай ішінде 0,9 % - ға ұлғайып, 2483,2 млрд теңге болса, шетел валютасындағы несиелер 2 % болып, 2320,5 млрд теңгені құрады. Нәтижиесінде 2006 жылдың желтоқсанымен салыстырғанда теңгелік несиелер үлес салмағы 51,9 % - дан 51,7 % төмендеді.

Ұзақ мерзімді несиелер 3 %, 3552,3 млрд теңгеге ұлғайса, қысқа мерзімді несиелер 2,8 % төмендеп 1251,3 млрд теңгені құрады. Ұзақ мерзімді несиелер үлес салмағы 72,8 % - дан 74,0 % - ға ұлғайды.

Заңды тұлғаларға берілетін несие, 0,3 % - ға өсіп, 3205,2 млрд теңгені құраса, жеке тұлғаларға берілетін несиелер 3,8 %, 1598,5 млрд теңгені құрады. Нетижиесінде заңды тұлғаларды несиелендірудің үлес салмағы 32,5 % - нан 33,3 % құрады (10 кесте).

Банктердің кіші кәсіпкерлікті несиелендіруі қаңтарда – желтоқсанмен салыстырғанда 2,4 % - ға ұлғайып, 882,5 млрд теңгені құрады.

Салалық жіктеме бойынша сауда 23,6 %, құрылыс 13,6 %, өндіріс 10,7 %, ауылшаруашылығы 4,4 % белсенді несиеленді.

2006 жылдың желтоқсанымен салыстырғанда 2007 жылдың қаңтарында несиелер бойынша сыйақылардың ұлттық валюта бойынша ортақ өлшемді ставкасы, жеке тұлғалар үшін 18,0 % - дан 18,7 % - ға дейін өссе, заңды тұлғалар үшін 12,2 % - дан 12,9 % - ға көтерілді./23/

Несиелер нарығын қортындылайтын болсақ. Соңғы үш жылда халықтың несиелерді банктерден алуға құмарлығының негізгі себептері банктерге деген сенімділіктің артуы, клиентерге жағымды несиелік шарттардың болуы, себеп болуда. Жалпы несие нарығында халық несие алуға жағымды тенденциялар бойқалып жатыр. Банктер өз тарапынан несие алуға жағымды жағдайлар жасауда мысалы несие алу үшін құжаттар тызымын қысқаруы, ипотеканың мерзімінің 30 жылға үзартылуы т.б. Несие нарығының үлғайуна алып келуде.