Журасова indd

1

ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ 

МИНИСТРЛІГІ

М.ӨТЕМІСов АТЫНдАҒЫ 

БАТЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИвЕРСИТЕТІ 

М.Өтемісов атындағы БҚМУ ғалымдарының 

ғылыми еңбектерінің сериясы / Тарих 

А.Ш. ЖУРАСОВА  

Орал қаласының тарихы: 

әлеуметтік-экономикалық 

және мәдени даму аспектілері

 (1946-2011 жж.)

Орал - 2012

2

3

УдК 339.92:7

Пікір жазғандар:

Ә.Қ.Мұқтар – тарих ғылымдарының докторы

С.Б.Құрманалин – тарих ғылымдарының кандидаты

Журасова А.Ш.

Орал қаласының тарихы: әлеуметтік-экономикалық және 

мәдени  даму  аспектілері  (1946-2011  жж.):  Монография.–  орал: 

М.Өтемісов атындағы БҚМУ Редакциялық баспа орталығы, 2012. - 

172 бет. 

  

           

            

Бұл монографияда орал қаласының Ұлы отан соғысынан кейінгі 

кезеңнен  қазіргі  уақытқа  дейінгі  әлеуметтік-экономикалық  және 

мәдени даму тарихы, қаланың дамуындағы өзгерістер сөз болады. 

Кітап тарихшыларға, студенттерге және өзінің өмір сүру ортасын 

білуге құштар барша оқырманға  арналған.

                                            

© М.Өтемісов атындағы БҚМУ  Ред. баспа орталығы, 2012.

Алғы сөз

Қазіргі  таңда  Қазақстан  Республикасы  дамыған  елдердің 

қатарына  кіруге  нақты  қадамдар  жасап  отырған  кезеңде  орал 

қаласының  республика  экономикасының  дамуына  қосып  отырған 

қомақты  үлесі  мен  қаланың  халықаралық    жан-жақты  байла-

ныс  деңгейіндегі  алатын  орны  зор  болып  табылады.  Сонымен 

қатар  тәуелсіздік  алғаннан  кейін  экономикалық  және  мәдени 

орталықтар  ретіндегі  қалалар  мәселесінің  көтерілуі  және  оның 

аймақтық  ерекшеліктерді  түсіну  үшін  қажеттігі  орал  қаласының 

тарихын  жазу  міндетін  алға  тартады.  Сондай-ақ  инновациялық-

интеграциялық  процесстердің  сабақтастық  негізде  жедел 

қарқынмен  дамуын  осы қаланың өнеркәсіп орындарынан көруге 

болады. Сондықтанда  жұмыс интеграциялық процестердің негізін, 

орал  қаласының  тыныс-тіршілігін  түсінуде    өз  құндылығын  арт-

тыра  түседі.  Қаланың  дамуына  өз  үлестерін  қосқан  қарапайым 

жұмысшыдан  үлкен  басшыға  дейінгі  тұлғалардың  саны  шексіз, 

олардың бәрінің атының аталмағаны үшін кешірім өтінемін. Әрине 

бір  зерттеу  жұмысы  арқылы  бір  қаланың  тұтас  тарихын  жазу 

мүмкін  емес.  Сондықтан  бұл  зерттеу  жұмысы  алдағы  уақытта  да 

толықтырылатын еңбек болып табылады.  

4

5

Қалалар тарихын зерттеудің өзектілігі

Әлемнің  озық  елдерінің  қатарына  қосылуға  ұмтылып  отырған 

тәуелсіз  Қазақстанның  алдында  маңызды  міндеттер,  соның  ішінде 

ғылыми-гуманитарлық саланы  әлемдік үрдістегі озық модель деңгейіне 

көтеру қажеттігі тарих ғылымына да қатысты мәселе. Сонымен қатар пре-

зидент Н.Ә.Назарбаев «соңғы он жыл құқықтық, экономикалық  және са-

яси жаңалықтарға қоса, ұлт психологиясына түбегейлі өзгерістер енгізіп, 

тарихтағы  орнын  танып-білу  сезімін  орнықтырды»деп  атап  көрсетті 

[1;16].  осы  тұрғыдан  алғанда  азаттық  алған  халықтың  тек  бүгінгісін 

ғана біліп қоймай өткенге де үңіліп, өзінің өмір сүру ортасының өткені 

мен  қазіргісін  жете  білуге  деген  ұмтылысы    тарих  ғылымының  алды-

на  жаңа  зерттеу  тақырыптарының  легін    шығарғаны  сөзсіз.  осыған 

орай  тәуелсіздік  алып,  егеменді  ел  болғаннан  бері  жаңа  көзқарасты 

қажет  еткен  тарих  ғылымындағы  зерттеуден  шет  қалмаған  маңызды 

тақырыптардың бірі - қалалар тарихы. Қалалар тарихының маңыздылығы 

туралы ғалым-философ Ғарифолла Есімнің «дүниеде бар нәрсе жоғалып 

кетпейді,  сондықтанда  мемлекеттің  негізгі  ұлттық  байлығының  бір 

бөлігін жасақтауға септігін тигіуші қалалардың жүйесін сақтап қалу ке-

рек. онсыз қалаларды жоғалтуымыз мүмкін, яғни қалалардағы рухани-

материалдық құндылықтардан айырылып қалуымыз мүмкін. Сондай-ақ 

қалаларда өнім өндіріп отырған мекеме-кәсіпорындармен қатар белгілі 

бір  саяси-қоғамдық  ұйымдар  жұмыс  жасайды.  Мұның  өзі  саясаттың 

қалада  жасалатынын  көрсетеді.  Қалалар-мемлекеттің  байлығы»  деген 

пікірімен толық келісуге болады [2]. Сондықтанда зерттеу тақырыбының 

өзектілігі  тарихи  дамудың  белгілі  бір  кезеңіндегі  қоғам  мен  мемлекет 

өмірінде қалалардың алатын орны мен ролін анықтаудан келіп шығады

.

 

Өйткені қалалар халықтың экономикалық, саяси және рухани өмірінің 

орталығы  ретінде  көрініс  ала  отырып,  қоғам  дамуында  жетекші  роль 

атқарады. Себебі бүкіл өзгерістер мен жаңалықтардың басталар жері мен 

үкімет саясатының алғаш жүзеге асар орны болып табылатын қалалар-

қоғам тарихының бөлінбес бөлшегі болып табылады. Қалалардың даму 

тәжірибесін  терең  зерттеу  қоғамның,  әлеуметтік-экономикалық  және 

саяси  дамуында  болып  жатқан  өзгерістердің  себептері  мен  мазмұнын 

түсінуге мүмкіндік береді.

Қазіргі  тарих  ғылымында  ХХ  ғасырдың  50  жылдардан  бастау 

алған Қазақстан қалаларының тарихын жаңаша көзқарас тұрғысынан 

қайта қараудың өзі маңызды болып отыр. Өйткені қоғам дамуын түсіну 

елдің әртүрлі қиырларындағы шаруашылық жағдайлары алуан түрлі 

аудандарды,  оның  орталығы  -  қалаларды  жекелей  алып  қарастыру 

қажеттігін сөзсіз талап етеді.      

Қалалар-  көп  салалы  әлеуметтік  организм  және  экономикалық-

жағрафиялық  контекст  деп  алсақ,  олар  әлеуметтік  -саяси  тұрмыс 

орталығы,  онда  үкімет  билігінің  ұйымдары  мен  әртүрлі  саяси  және 

қоғамдық бірлестіктер топтасқан. Сондықтан қалалар тарихын зерттеу 

аймақтың жергілікті ерекшеліктерін терең түсінуге мүмкіндік береді. 

осыған  орай  тақырыптың  қазіргі  таңдағы  өзектілігі  Қазақстанның 

қазіргі  кезеңдегі  тарихын  зерттеумен,  қоғам  тұрмысы  мен  мемле-

кет  өміріндегі  қаланың  алатын  орны  мен  ролін  анықтауда  маңызы 

зор.  Себебі  қазіргі  Қазақстан  Республикасының  өнеркәсіптік  және 

әлеуметтік-мәдени  келбетінің  қалыптасуының  өзі  Қазақстандағы 

қалалардың, оның саяси, мәдени-әлеуметтік өмірінің дамуымен тікелей 

байланысты. Өйткені Кеңес одағында ұзақ жылдар бойғы әлеуметтік 

саясаттың  жалпыға  бірдей  заңдылығымен  өсіп-жетіліп  өмір  сүрген 

қалалар  саны  2  мыңнан  асқан.  Сондай  қалалардың  қатарында  орал 

қаласын да атап өтуге болады.

Соңғы  жылдардағы  қалалар  мен  қала  өмірінің  тарихын  зерт-

теуге ерекше қызығушылық туындап, халықтың өз ортасын, ондағы 

оқиғаларды білуге ұмтылысының орын алуы бай тарихы бар  орал 

қаласына  да  қатысты  мәселе.    оның  үстіне  тарих  ғылымының  сая-

сатпен аралас қабаттасқан беттерінің бірі ретінде қазіргі қалалардың 

тарихына  терең  талдау  жасап,  өзіндік  бағада  зерделеу  мен  тың 

көзқарастан  баға  берудің  сұранысы  да  ерекше  болып  отыр.  Жалпы 

қалалардың ерекшелігін түсіну оның пайда болуы мен қалыптасуын, 

әртүрлі  кезеңдердегі  даму  тарихын  ғылыми  тұрғыдан  талдап, 

қорытындыламайынша  мүмкін  емес.  Мұны  өзінің  творчестволық 

қызметінде  қала  тарихымен  айналысушы  М.в.Ломоносов  атындағы 

Москва университетінің профессоры  Е.Н.Перциктің өзі «қала –ғылыми 

зерттеудегі тамаша обьект» деген пікірімен де толық қуаттайды [3;8]. 

Өйткені қалалар саяси, экономикалық, әлеуметтік процестердің басты 

аренасы.  онда  көптеген  мәселелер  орын  алады,  атап  айтсақ  саяси-

экономикалық,  әлеуметтік,  урбанизация,  экологиялық  мәселелермен 

қатар мәдениеттің, ғылым мен өнердің дамуы да жүзеге асады.

Тақырыптың ғылыми-теориялық маңыздылығының өзі Қазақстан 

территориясындағы қалалардың пайда болуы мен даму тарихына бай-

ланысты бірқатар арнаулы зерттеулердің шығуымен  байланысты. Бұл 

Қазақстандағы қалалар тарихын зерттеуді алға бастырған қадам бол-

са,  қалалардың  роліне,  оның  даму  стратегиясына    1980-  жылдардан 

бастап үкімет тарапынан ерекше көңіл бөліне бастады. осы кезеңнен 

бастап Үкіметтің қаулы-қарарларында ірі қалаларда бұдан былай ірі 

өнеркәсіп орындарын салуды шектеу керектігі, оның есесіне кіші және 

орташа  қалаларды  дамытып,  солардың  шаруашылық  мүмкіндіктерін 

толық пайдалану керектігі баса көрсетілді.