ШЕТЕЛ ЭЛЕМЕНТІНІҢ ҚАТЫСУЫМЕН АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ СОТТЫЛЫҚ СҰРАҚТАРЫ

2. Азаматтық процестегі шетел азаматтарының, шетел мемлекетінің және оның дипломатиялық және консулдық өкілдерінің жағдайын қарастыру.

3. Шетел мемлекетінің сот тапсырмаларын орындау сұрағын сипаттау.

4. Шетелдік соттар мен төрелік соттардың шешімдерін тану және орындауды ашу.

1. 
   Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі. – Алматы: Юрист, 2006.
   
2. 
   Блищенко И.П., Дурденевский В.Н. Дипломатическое и консульское право. М., 1962.
   
3. 
   Международное частное право. Учебное пособие. Издание 2-е, переработанное, дополненное. Алматы: Ғылым, 1998.
   
4. 
   Розенберг М.Г. Международные договор и инностранное право в практике международного коммерческого арбитражного суда. М.: Статут, 1998.
   
5. 
   Хейфец Б.С. Подсудность споров в связи с морскими авариями. М.: Транспорт, 1973.
   

Осыған қатысты, «юрисдикция» термині «мемлекеттік билік» терминіне ұқсас.

Ал егер «юрисдикция» терминін халықаралық дербес құқық және азаматтық процесс арқылы қарастырсақ, онда ол «халықаралық соттылық» терминіне ұқсас болады. Ал «халықаралық соттылық» термині ретінде шетел элементімен болатын, азаматтық істердің белгілі тобын қарастыру мен шешуге байланысты, белгілі бір мемлекет сот аппаратының өкілеттігі (құқықтар мен міндеттердің белгілі тобы) түсіндіріледі. Бірақ, бұл «юрисдикция» термині мен «халықаралық соттылық» терминдері бірдей деген мағынаны бермейді. Мағынасы жағынан «юрисдикция» термині кеңірек, себебі оның құрамына соттылықтан басқа органдардың өкілеттігі де кіреді.

Халықаралық жария құқыққа сәйкес мемлекет органдары өз юрисдикциясынан асатын әрекеттерді жүзеге асыруға, шетел мемлекеттерінің дипломатиялық қызметшілерінің қол сұқпаушылық қағидасын бұзуға құқылы емес. Халықаралық жария құқықта емес, ішкі заңнамада заңды және әкімшілік органдар арасында нақты азаматтық істер бойынша өкілеттіктер бөлінеді. Шетел элементі бар азаматтық істер бойынша органдардың өкілеттігін мемлекет өзі анықтауға құқылы.

Халықаралық дербес құқықта халықаралық соттылық жөнінде сұрақтар мемлекетаралық қатынастар есебінен емес, халықаралық азаматтық-құқықтық айналымда туындайтын қатынастар есебінен қарастырылу тиіс.

Практика көрсететіндей, әртүрлі мемлекеттерде бірдей істер әртүрлі мемлекеттік органдармен қарастырылады: сот, әкімшілік т.б. Басқа сөзбен айтқанда, ведомстволық әртүрлі болуы мүмкін, яғни істер әртүрлі ведомстволармен қарастырылуы мүмкін. Егер біз бір мемлекетте сотпен қарастырылатын істерді, басқа мемлекеттегі осындай істердің әкімшілік органдармен қарастырылуын салыстырсақ, онда бұл халықаралық соттылық болмайды, ол сот және әкімшілік юрисдикция арасындағы айырмашылықтар болады.

Ішкі заңдарда және халықаралық құжаттардағы халықаралық соттылықты анықтайтын қағидаларды қарастырайық.

Бірінші қағида – тараптардың азаматтығына жататындығы шетел элементі бар істер бойынша соттылықты анықтау қағидасы. Екінші қағида болып жауапкердің тұрғылықты жері бойынша соттылықты анықтау қағидасы табылады. Үшінші қағида – даулы мүлік, зат тұрған жер бойынша соттылықты анықтау қағидасы. Сонымен қатар, талапкердің тұрған жері, нұқсан келтірілген жері және шарттың орындалу жері бойынша соттылық анықталу мүмкін.

Халықаралық соттылықты анықтайтын қағидалар мен коллизиялық байланымдар мазмұны жағынан өзгеше келеді. Коллизиялық байланым қай елдің заңы қолданылатындығын көрсетсе, халықаралық соттылық істің қай сот органымен шешілетіндігін анықтайды.

Халықаралық дербес құқық ғылымы соттылықты ерекше және альтернативтік (таңдаулы) деп бөледі. Ерекше соттылық бойынша шетел элементі бар істердің барлығын мемлекет өзінің сот органдарымен қарастырылғанын ғана таниды. Альтернативтік соттылық бойынша шетел элементі бар істердің барлығы мемлекет өзінің және өзге мемлекеттің сот органдарымен шешілгендігін таниды. Халықаралық келісімдермен кез келген соттылық белгіленуі мүмкін. Шетел элементі бар істерді жергілікті соттардың қарамағынан алып тастау бойынша әрекеттер деррогация деп аталады.

Осындай келісім-шарттар тек халықаралық соттылық мәселесін ғана шешеді, ал ішкі сұрақтарды бұл келісімдер өзгерте алмайды. Мәселен, шетел элементі бар істерді бір мемлекетте бірінші сатыдағы сот қарастырса, екіншіде екінші сатыдағы сот қарастыруы мүмкін. Сондықтан, халықаралық келісім-шарттармен осы істер іште тек апелляциялық, қадағалау тәртібімен қарастырылады деген ережені бекітуге болмайды. Бұл жерде, ішкі заңнаманың артықшылығы болады.

Батыс мемлекеттерінің заң әдебиеттерінде халықаралық соттылықтың үш құқықтық жүйесі талданады. Біріншісіне – германдық жүйені жатқызуға болады, ол Еуропа мемлекеттерінің көпшілігіне және Жапонияға әсер еткен.

Екіншісіне – латындық жүйе жатады. 1804 жылғы Наполеон кодексі «Корпус юрис цивилистен» (Римдік азаматтық құқықтың жинағынан) алынған.

Үшінші болып common law, яғни ағылшын-американдық құқық жүйесі табылады.

Германдық жүйе халықаралық соттылықты жауапкердің тұрған жері бойынша анықтайды. Бұл ережеден ескерту ретінде германияның соттары некелесу істерін қарастырмайды, яғни екі азаматта германия азаматтығы болмаса, істерді өз өндірісіне қабылдай алмайды.

Латындық жүйеге негізделген Француздық құқық халықаралық соттылықты белгілі бір мемлекеттің азаматтығына жатушылығы бойынша анықтайды. Шетел азаматы Франция азаматымен контракт жасасып, Францияда болмаса, онда міндеттемелерді орындату үшін Франция соты ол азаматты шақыртып шешім шығаруға құқығы бар. Франция азаматын, ол шартты шетелде жасаса да, Франция соты міндеттемелерді орындату үшін жауапкершілікке тартуға құқылы.

Ұлыбритания соты шетел элементі бар істерді, егер сотқа шақыру туралы бұйрық жауапкерге берілсе (ол елге қысқа мерзімді келумен шектелсе де), қарауға өкілетті деп есептейді. Басқа сөзбен айтқанда, жауапкердің не үйі, не офисі не тұрақты тұрған жері болмауы мүмкін. Ағылшындық сот шетелдік заңды тұлғаға қатысты істерді де қарастыра алады. Ол үшін оның қызметі Ұлыбритания аумағында болу тиіс. Бұл елдің соты сонымен қатар, Ұлыбританияның территориялық суларында жүзіп жүрген шетелдік кемелерге қатысты талаптарды қарастыруға құқылы.

Американдық құқық негізінде ағылшындық құқық жатыр. Бұл мемлекетте соттылық сұрағының қиындығы 50-штаттың өзінің азаматтық іс жүргізу заңнамасының болуымен күрделенеді. Олар бір-бірінен өте өзгешеленеді. Сондықтан, АҚШ-тың жоғарғы оқу орындарында, штаттардың заңнамаларының арасындағы қарама-қайшылықтарды оқытатын «Қақтығысу құқығын» оқиды.

АҚШ-та соттылық тараптардың азаматтығына жатушылығы бойынша анықталады. Бұл елдің заңнамасы талап арыздың жауапкердің тұрған жері бойынша берілуіне де шектеу қоймайды.

Енді халықаралық конвенциялардағы халықаралық соттылық сұрақтарын қарастырып көрейік.

Халықаралық соттылық сұрақтары бойынша мемлекеттердің шарттық практикасы көрсеткендей, пророгациялық келісімдер көбінесе тар сұрақтар бойынша жасалады. 1952 жылдың 10 мамырындағы «Теңіз кемелерінің соғылысуы жөніндегі істері бойынша азаматтық юрисдикцияға жататын кейбір ережелерді унификациялау туралы» Конвенция осыған үлкен мысал болады. Конвенцияға сәйкес кемелердің соқтығысуына байланысты талаптар тұрғылықты жері бойынша немесе қызмет орны бойынша, не кеме қамауға алынған мемлекет сотына, не кемелердің соқтығысуы болған елдің сотына беріледі. Сонымен қатар, конвенция пророгациялық келісімдерге де қарсы шықпайды.

1956 жылдың 19 мамырындағы «Автокөлікпен жүктерді халықаралық тасымалдау келісім-шарттары туралы» Конвенцияда тасымалдаушыға талаптар жауапкердің тұрған жері бойынша немесе кәсіпорын тұрған жер бойынша не пророгациялық келісімде көзделгендей елдің сотына беріледі делінген.

1968 жылдың 27 қыркүйегіндегі «Халықаралық соттылық және сот шешімдерін орындау туралы» Батыс Еуропалық мемлекеттердің Конвенциясында соттылық анықтаудың негізгі критерийі ретінде тұрғылықты жер табылады. Кейбір істер бойынша Конвенция сот өкілеттігін бөледі. Талапкер жауапкердің тұрған жері бойынша талап арызын береді немесе Конвенцияның 5 және 6 баптарында көзделген соттарға береді. Шарттар мазмұнынан туындайтын талаптарды нұқсан келтірілген елдің сотына беруге болады деп көздейді Конвенция. Егер қылмыстық іске байланысты нұқсан орнын толтыру бойынша азаматтық талаптар қылмыстық іс қаралып жатқан елдің сотына беріледі. Заңды тұлғалар филиалдарының заңсыз қызметіне байланысты талаптар олар қызмет істейтін елдің сотына беріледі.

Конвенцияның 16-бабында ерекше халықаралық соттылыққа байланысты істердің тізбесі белгіленген. Тізбеге келесі істер кіргізілген: заңды тұлғалардың қызметі мен таратылуына қатысты талаптар бойынша істер – заңды тұлға-жауапкер тұрақты тұрған жері елінің сотына; қозғалмайтын мүлікке заттық құқықтар жөніндегі талаптар бойынша істер – қозғалмайтын мүлік орналасқан елдің сотымен қаралады.

Енді Қазақстан заңнамасындағы халықаралық соттылық сұрақтарын қарастырайық.

Қазақстан Республикасының Заңымен 1999 жылғы 13 шілдеде №411-I Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінде соттылық сұрақтары «Халықаралық процесс» деп аталатын 5-Бөлімге енген. ҚР АІЖК-нің 418-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының заңдарымен Қазақстан Республикасы соттарының құзыретіне жатқызылған істердің соттылығы осы Кодекстің 3-тарауында белгіленген соттылық ережелері бойынша анықталады делінген, яғни территориялық соттылықтың ережелері халықаралық соттылыққа қолданылады.

ҚР АІЖК-нің 31 бабында былай делінген: «Талап жауапкердің тұрғылықты жері бойынша сотта қойылады. Заңды тұлғаға талап заңды тұлға органының орналасқан жері бойынша қойылады».

Сонымен қатар, ҚР АІЖК-сі талап қоюшының таңдауы соттылықты анықтауды көздейді. Тұрғылықты жері белгісіз не Қазақстан Республикасында тұрғылықты жері жоқ жауапкерге талап оның мүлкі орналасқан жер бойынша немесе оның ең соңғы белгілі тұрған жері бойынша қойылуы мүмкін. Заңды тұлғаға да талап оның мүлкі орналасқан жер бойынша қойылуы мүмкін. Заңды тұлға филиалының немесе өкілдігінің қызметінен туындайтын талап та филиалдың немесе өкілдіктің орналасқан жері бойынша қойылуы мүмкін. Алименттер өндіріп алу туралы және әке болуды анықтау туралы талаптарды талап қоюшы өзінің тұрғылықты жері бойынша да қоя алады. Мертігуден немесе денсаулығының өзге де зақымдануынан, сондай-ақ асыраушысының қайтыс болуынан келген зиянды өтеу туралы талаптарды да талап қоюшы өзінің тұрғылықты жері бойынша немесе зиян келтірілген жер бойынша қоя алады. Орындалу орны көрсетілген шарттардан туындайтын талаптар да шарттың орындалатын жері бойынша қойылуы мүмкін. Некені бұзу туралы талаптар талап қоюшының кәмелетке толмаған балалары тұратын немесе денсаулық жағдайы бойынша талап қоюшының жауапкер тұратын жерге баруы ол үшін қиындық келтіретін жағдайларда да оның тұрғылықты жері бойынша қойылуы мүмкін. Жалақыны, зейнетақы және жәрдемақыны өндіріп алу туралы талаптар, сондай-ақ заңсыз соттаудан, қылмыстық жауапқа заңсыз тартудан, бұлтартпау шараларын заңсыз қолданудан не әкімшілік қамау түрінде әкімшілік жазаны заңсыз қолданудан азаматқа келтірілген зиянды өтеуге байланысты еңбек, зейнеткерлік және тұрғын үй құқықтарын қалпына келтіру туралы талаптар талап қоюшының тұратын жері бойынша қойылуы мүмкін. Әкімшілік жаза қолдану туралы қаулыларға дау айту жөніндегі талаптар талап қоюшының тұрғылықты жері бойынша да қойылуы мүмкін. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы талаптар талап қоюшының тұрғылықты жері не шарттың жасалу немесе орындалу жері бойынша қойылуы мүмкін. Кемелердің соқтығысуынан келтірілген залалды өтеу туралы, сондай-ақ теңізде көмек көрсеткені және құтқарғаны үшін сыйақы алу туралы талаптар жауапкер тұрған немесе кеме тіркелген порттың орналасқан жері бойынша қойылуы мүмкін. Аталған бапқа сәйкес талап қоюшы іс соттауына жататын бірнеше соттың арасынан біреуін таңдап алады.

АІЖК-нің 33-бабында ерекше соттылық сұрақтары қаралған. Жер учаскелеріне, үйлерге, үй-жайларға, ғимараттарға, жерге тығыз байланысты басқа объектілерге (жылжымайтын мүлік) құқықтар туралы, мүлікті тыйым салудан босату туралы талаптар осы объектілер немесе тыйым салынған мүлік орналасқан жер бойынша қойылады. Мұра қалдырушыға кредит берушілердің мұраны мұрагерлердің қабылдап алуына дейін қойылған талаптары мұраға қалдырылған мүлік немесе оның негізгі бөлігі орналасқан жердегі соттың соттауына жатады. Тасымалдаушыларға жүктер, жолаушылар немесе теңдеме жүкті тасымалдау шарттарынан туындайтын талаптар көлік ұйымының тұрақты жұмыс істейтін органы орналасқан жер бойынша қойылады. Ерекше соттылық тараптардың таңдауы бойынша ешбір жағдайда өзгертілмейді. Осы норма ҚР АІЖК-нің 419-бабында сипатталған: «Шетелдік соттың құзыреті осы Кодекстің 33-бабында көзделген жағдайларды қоспағанда, тараптардың жазбаша келісіммен көзделуі мүмкін. Мұндай келісім болған жағдайда сот жауапкердің өтінімімен, егер мұндай өтінім істі мәні бойынша қарау басталғанға дейін мәлімделсе, арызды қарамай тастайды».

ҚР АІЖК-нің 417-бабында Қазақстан Республикасы соттарының айрықша құзыретіне жататын істер көзделген. Қазақстан Республикасы соттарының айрықша құзыретіне:

1) Қазақстан Республикасында орналасқан жылжымайтын мүлік құқығына байланысты істер; 2) тасымал шартынан туындайтын тасымалдаушыға талап қою жөніндегі істер; 3) егер ерлі-зайыптылардың екеуінің де Қазақстан Республикасында тұрғылықты жері болса, қазақстандық азаматтардың шетелдік азаматтарымен немесе азаматтығы жоқ адамдармен некесін бұзу туралы істер; 4) ҚР АІЖК-нің 25-29-тарауларында көзделген істер жатады. Қазақстан Республикасының соттары ерекше іс жүргізу ісін: 1) фактілерді анықтау туралы іс бойынша арыз берушінің Қазақстан Республикасы аумағында тұрғылықты жері болған немесе анықталуы қажетті факт Қазақстан Республикасының аумағында орын алған немесе орын алатын; 2) әрекетке қабілеті шектеулі немесе әрекетке қабілетсіз деп тану туралы, психиатриялық стационарға мәжбүрлеп жатқызу туралы мәселе қойылатын азамат Қазақстан Республикасының азаматы болған не Қазақстан Республикасының аумағында тұрғылықты жері болған; 3) хабар-ошарсыз кетті деп тану немесе қайтыс болды деп жариялау туралы мәселе қойылған азамат Қазақстан Республикасының азаматы болған не Қазақстан Республикасының аумағында соңғы белгілі тұратын жері болған және бұл орайда Қазақстан Республикасының аумағында белгілі тұратын жері болса және мұнда Қазақстан Республикасының аумағында тұрғылықты жері немесе орналасқан орны бар азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен міндеттерін анықтау осы мәселенің шешілуіне байланысты болған; 4) иесіз деп тану туралы арыз берілген зат Қазақстан Республикасы аумағында болған; 5) бағалы қағазды жоғалды деп тану туралы және оған тиісті құқықтарды (шақыртып іс жүргізу) қалпына келтіру туралы берілген арызды Қазақстан Республикасының аумағында тұратын немесе орналасқан азамат немесе ұйым берген; 6) жаңсақтығын анықтау туралы арыз берілген азаматтық хал актілерін жазуды Қазақстан Республикасының азаматтық хал актілерін жазу органдары жасаған; 7) шағым жасалып отырған нотариаттық іс-әрекеттерді (оларды жасаудан бас тартуды) Қазақстан Республикасының нотариусы немесе басқа органы жасаған жағдайларда қарайды.
2. Қазақстан Республикасының азаматтық процесіндегі шетел азаматтарының жағдайы Қазақстан Республикасының Конституциясында ең алдымен белгіленген. Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабының 4-тармағында былай делінген: «Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада азаматтар үшiн белгiленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ мiндеттер атқарады». Осындай тең құқықтарға ие бола отырып, шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ адамдар өздерінің бұзылған немесе дау айтылып отырған құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін Қазақстан Республикасының соттарына жүгінуге құқылы.

Шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық жағдайын белгілейтін негізгі акт болып 1995 жылдың 20 желтоқсанындағы «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» Заңы табылады. Рсы Заңның 6-бабында былай деп жазылған: «Конституцияда, заңдарда жіне халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасында азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттерді мойнына алады».

Шетелдік тұлғалар Қазақстан Республикасының азаматтарымен және ұйымдарымен бірдей іс жүргізу құқықтарын пайдаланады және іс жүргізу міндеттерін орындайды. Іске қатысушы тұлғалардың іс материалдарымен танысуға, олардан үзінділер жазып алуға және көшірмелер түсіруге; қарсылықтарын мәлімдеуге; дәлелдеме табыс етуге және оларды зерттеуге қатысуға; іске қатысушы басқа адамдарға, куәлерге, сарапшылар мен мамандарға сұрақтар қоюға; өтінім жасауға, соның ішінде қосымша дәлелдеме талап ету туралы өтініш жасауға; сотқа ауызша және жазбаша түсініктемелер беруге; сот процесі барысында туындайтын барлық мәселелер бойынша өз дәлелдерін келтіруге; іске қатысушы басқа тұлғалардың өтінімдері мен дәлелдеріне қарсылық білдіруге; сот жарыссөздеріне қатысуға; сот отырысының хаттамасымен танысуға және оған жазбаша ескертпелер беруге; соттың шешімі мен ұйғарымына шағымдануға; азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңдарда берілген басқа да іс жүргізу құқықтарын пайдалануға құқығы бар. Олар өздеріне берілген барлық іс жүргізу құқықтарын адал пайдалануға тиіс. Іске қатысушы адамдар, орындалмауы азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңдарда көзделген салдарларды туғызатын жағдайда, өздерінің іс жүргізу міндеттерін атқарады. Соттарда шетелдік тұлғалар қатысатын істер бойынша сот ісін жүргізу осы АІЖК және өзге де заңдарға сәйкес жүзеге асырылады.

ҚР АІЖК-нің 414-бабына сәйкес шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдардың азаматтық іс жүргізуге әрекет қабілеттілігі олардың жеке заңы бойынша белгіленеді. Азаматтың жеке заңы өзі азаматы болып табылатын мемлекеттік құқығы болып табылады. Егер азаматта шет мемлекеттің азаматтығымен қатар Қазақстан Республикасының азаматтығы да болса, оның жеке заңы Қазақстан Республикасының заңы болып есептеледі. Мұндай адамда шет мемлекет азаматтығының болуын Қазақстан Республикасының соттары танымайды. Азаматта бірнеше шет мемлекеттің азаматтығы болса, бұл адам неғұрлым тығыз байланыстағы мемлекеттің құқығы оның жеке заңы болып табылады.

Азаматтығы жоқ адамның тұрғылықты тұратын жері бар мемлекеттің заңы сол адамның жеке заңы, ал мұндай болмаған жағдайда - оның әдетте тұрып жатқан мемлекетінің заңы болып табылады. Өзінің жеке заңы бойынша іс жүргізу әрекетіне қабілетті болып табылмайтын адам, егер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес іс жүргізу қабілетіне ие болса, ол Қазақстан Республикасының аумағында іс жүргізу әрекетіне қабілеті бар деп танылуы мүмкін.

Шетелдік халықаралық ұйымның іс жүргізу құқығына қабілеттілігі ҚР АІЖК-нің 415-бабында көзделген. Шетелдік ұйымның іс жүргізу құқығына қабілеттілігі ұйым соған сәйкес құрылған шет мемлекеттің заңы бойынша белгіленеді. Бұл заң бойынша іс жүргізу құқығына қабілеті жоқ шетелдік ұйымдар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында құқық қабілеті бар деп танылуы мүмкін. Халықаралық ұйымның іс жүргізу құқығына қабілеті ұйым соған сәйкес құрылған халықаралық шарт, оның құрылтай құжаттары немесе Қазақстан Республикасының құзыретті мемлекеттік органымен келісім негізінде белгіленеді.

АІЖК-нің 413-бабының 4-тармағында Қазақстан Республикасы азаматтары мен ұйымдарының іс жүргізу құқықтарына арнайы шектеулер қойылатын мемлекеттердің шетелдік тұлғаларына қатысты Қазақстан Республикасы соған сәйкес шектеулер белгілеуі мүмкін делінген. Шетелдік тұлғалар қатысатын істер бойынша Қазақстан Республикасы соттарының құзыреті сұрақтары ҚР АІЖК-нің 416-бабында көзделген. Егер Қазақстан Республикасының аумағында жауапкер-ұйым орналасқан болса немесе жауапкер-азаматтың тұрғылықты жері болса, шетелдік тұлғалар қатысатын істі Қазақстан Республикасының соттары қарайды. Қазақстан Республикасының соттары, сондай-ақ шетелдік тұлғалар қатысатын істерді мына жағдайларда: 1) Қазақстан Республикасының аумағында шетелдік тұлғаның басқару органы, филиалы немесе өкілдігі болғанда; 2) жауапкердің Қазақстан Республикасы аумағында мүлкі болғанда; 3) алиментті өндіріп алу туралы және әке екенін анықтау туралы іс бойынша талап қоюшының Қазақстан Республикасында тұрғылықты жері болғанда; 4) мертігу, денсаулыққа өзге де зақым келтіру немесе асыраушысының қайтыс болуы арқылы келтірілген зиянды өтеу туралы іс бойынша зиян Қазақстан Республикасы аумағында келтірілгенде немесе талап қоюшының Қазақстан Республикасында тұрғылықты жері болғанда; 5) мүлікке келтірілген зиянды өтеу туралы іс бойынша зиянды өтеу туралы талап қоюға негіз болған іс-әрекет немесе өзге де мән-жайлар Қазақстан республикасының аумағында орын алғанда; 6) талап қою, оның толық немесе ішінара орындалуы Қазақстан Республикасы аумағында орын алуға тиіс болған немесе орын алған шарттан туындағанда; 7) талап қою Қазақстан Республикасы аумағында орын алған негізсіз баюдан туындағанда; 8) неке бұзу туралы іс бойынша талап қоюшының Қазақстан Республикасында тұрғылықты жері болғанда немесе ерлі-зайыптылардың ең болмағанда біреуі Қазақстан Республикасының азаматы болғанда; 9) ар-ожданды, абыройды және іскерлік беделді қорғау туралы іс бойынша талап қоюшының Қазақстан Республикасында тұрғылықты жері болған жағдайларда қарайды. Қазақстан Республикасының соттары, егер Қазақстан Республикасының заңдарымен өз құзыретіне жатқызылса, басқа істерді де қарайды.

Жалпы ереже бойынша, халықаралық дербес құқықта шетелдік мемлекеттің соттық иммунитеті болады: Қазақстанда осы қағиданы ұстанады. ҚР АІЖК-нің 422-бабында соттық иммунитет туралы ереже көзделген. Шет мемлекетке талап қоюға, оны үшінші тұлға ретінде іске қатысуға тартуға, оның мүлкіне тыйым салу мен бұл мүлікті талапты қамтамасыз ету тәртібімен ұстап қалуға және бұл мүлікке өндіріп алуды қолдануға, егер Қазақстан Республикасының заңында немесе халықаралық шартында өзгеше көзделмесе, тиісті мемлекеттің құзыретті органдарының келісімімен ғана жол беріледі. Халықаралық ұйымдардың соттық иммунитеті Қазақстан Республикасының заңдары мен халықаралық шарттарында, сондай-ақ бұл ұйымдардың Қазақстан Республикасының құзыретті мемлекеттік органдарымен келісімдерінде белгіленеді.

Шет мемлекеттердің Қазақстан Республикасында тіркелген дипломатиялық өкілдері және Қазақстан Республикасының заңында немесе халықаралық шартында аталған басқа да адамдар Қазақстан Республикасының заңында, халықаралық құқық нормаларында немесе халықаралық шартында белгіленген шекте Қазақстан Республикасы сотының азаматтық істер жөніндегі юрисдикциясына жатады. Осындай халықаралық келісім-шарттар қатарына «Дипломатиялық қатынас туралы» 1961 жылдың 18 сәуіріндегі Вена Конвенциясы және «Консулдық қатынастар туралы» 1963 жылдың 24 сәіріндегі Вена Конвенциясы жатады. Вена Конвенциясына қол қойған тараптар ретінде БҰҰ-ның мүше-мемлекеттері табылады. Қазақстан Республикасы да БҰҰ-ның толық құқылы мүшесі және өзінің дипломатиялық және консулдық өкілдіктері арқылы өз функцияларын жүзеге асырады. Дипломатиялық функцияларды жүзеге асыру үшін шетел мемлекеттері Қазақстан Республикасында өз өкілдерін аккредеттейді. Оларға өкілдік басшылары, өкілдік персоналының мүшелері: дипломатиялық, әкімшілік-техникалық және қызмет көрсету жатады. Консулдық мекемелерде консулдық лауазымды адамдар, сондай-ақ консулдық қызметшілер мен қызмет көрсету персоналының жұмысшалары әрекет етеді. Дипломатиялық және консулдық өкілдіктердің ғимаратына ешкімнің қол сұғуға құқығы жоқ. Дипломатиялық қатынас туралы 1961ж. Вена Конвенциясының 1-бабының 1-тармағына орай, өкілдік ғимараты деп өкілдік мақсаттары үшін пайдаланылатын ғимаратты немесе оның бір бөлігін айтады, оған меншік құқығы кімге тиесілі екендігіне қарамастан, өкілдік басшысының резиденциясы, сондай-ақ осы ғимаратты немесе ғимараттың бір бөлігіне қызмет көрсететін жер учаскесі де жатқызылады. Дипломатиялық және консулдық өкілдіктер ғимаратының қол сұғылмаушылығы іс жүзінде мынадай жолдармен жүзеге асырылады:

- Өкілдік ғимаратына оның басшысының рұқсатынсыз кіруге тыйым салу. Мұндай тыйым салу абсолютті сипатқа ие, және оны тіпті дипломатиялық өкілдікте өрт шықса да немесе оны террористер басып

- Тінту, қамауға алу, реквизиция және атқару әрекеттері сияқты мәжбүрлеу шараларын жүзеге асыру мүмкіндігін жоққа шығару;

- Дипломатиялық өкілдіктің тыныштығын бұзатын немесе ар-намысына тиетін, залал келтіретін жергілікті билік өкілдері әрекеттерінің алдын алу. Бұл жерде сөз жергілікті билік өкілдерінің дұшпандық
ниеттері туралы болып отыр. Егер олардың әрекеттері дипломатиялық өкілдік мүдделеріне қатысты болғанымен, арнайы оларға бағытталмаған болса және әдеттегі қызметтік міндеттерінің нәтижесі болса (өкілдік ғимаратына тікелей жақын жердегі қоғамдық жұмыстар, өкілдік орналасқан ауданда техникалық себептерге байланысты электр
энергиясының, телефон байланысының үзіліп қалуы), ондай жағдайда аталмыш әрекеттерді ғимараттың қол сұғылмаушылығын бұзды деп бағалауға болмайды;

- Дипломатиялық өкілдік ғимаратын күзетуді арнайы полицейлер немесе әскери бөлімшелер арқылы дипломатиялық мекеме орналасқан мемлекет жүзеге асырады;

- Мемлекет оларға қастандық жасау жағдайларына тергеу жүргізуге және қол сұғылмаушылық қағидасын бұзған кінәлы адамдарды жазалауға міндетті.

Өкілдіктердің мұрағаттары, құжаттары, хат-хабарлары да қол сұғылмайтындықпен қамтамасыз етілген.

Дипломатиялық агент Қазақстан Республикасының қылмыстық, әкімшілік және азаматтық юрисдикциясынан иммунитеті бар. Қандай жағдайларда Қазақстанда аккредиттелген дипломатиялық тұлғаларға талаптар берілуі мүмкін? 1961 жылдың Вена Конвенциясының 31-бабына сәйкес орналасу мемлекетіндегі жеке жылжымайтын мүліктеріне қатысты заттық талаптар берілгенде дипломатиялық агенттер азаматтық және әкімшілік юрисдикция иммунитетінен босатылмайды. Консулдық лауазымды адамдар және консулдық қызметшілер Қазақстан Республикасының сот немесе әкімшілік органдарының юрисдикциясына жатпайды. Консулдық функцияларды жүзеге асыру әрекеттеріне қатысты, консулдық лауазымды адамдарға ол өкілі болып табылатын мемлекеттің агенті ретінде өзіне міндеттемелер алмайтын, шарттар бойынша берілген талаптар үшін; немесе көлік құралымен, кемемен және ұшақпен келтірілген зиян орнын толтыру жөніндегі талаптар үшін жауапты болады. Консулдық конвенциялар мен ұлтгық заңдарда консулды аса ауыр қылмыс жасаған жағдайлардан басқа, алдын ала қамау тәртібінде ұстауға болмайды деп белгіленген. Консулды әкімшілік тәртіпте де ұстауға болмайды. Консулды аса ауыр қылмыс жасады деп ұстау оның экзекватурасынан айырумен байланысты болады.

Консулдық өкіл жеке артықшылықтар мен иммунитеттерге ие болғанымен, оларды асыра пайдаланбауы тиіс және консулдық орналасқан мемлекеттің барлық заңдары мен ережелерін қатаң орындауы қажет. Әдетте, консул сот органдары сот немесе әкімшілік іс жүргізу бойынша куә ретінде шақырғанда, баруға міндетті. Іс-тәжірибеде мұндай жағдайда консулға сыпайылық деп аталатын артықшылық беріледі. Мысалы, сотқа келу туралы шақырту консулға ерекше хатпен және келмеген жағдайда қандай да бір санкциялар қолданылады деп көрсетілмей жіберіледі. Егер, консул куәгерлік жауап беруден бас тартса, оған мәжбүрлеу шаралары қолданылмайды. Консулдық эмблемаларды дұшпандық қастандықтан қорғаудың зор маңызы бар. Консулдық орналасқан мемлекет консулдарға өзара келісу негізінде ерекше артықшылықтар береді, олар қол сұғушылықтан қорғалуға жатады. Мұндай артықшылықтарға консулдың өз мемлекетінің тәртібі негізінде консулдық тіршілігі мен тұрмысын ұйымдастыру құқығы, өз атына баспа басылымдарын, консулдық орналасқан елге әкелуге тыйым салынған басылымдарды қоса алғанда жаздыртып алу құқығы; консулдық орналасқан жерде түрлі сипаттағы ресми салтанаттарға шақырылу құқығы және консулдың өз өкілдігімен қатынасудағы артықшылықтарын жатқызуға болады.

Азаматтық процеске үшінші тарап ретінде консулдық және дипломатиялық қызметшілердің отбасы мүшелері де тартылуы мүмкін болады. Бұл жағдайда, олар орналасу мемлекетінің азаматы болмаса, оларға да аталған иммунитеттер қолданылады. Жалпы алғанда, бұл қағида барлық дипломатиялық өкілдіктің персоналының (әкімшілік-техникалық және қызмет көрсету) отбасыларына да қолданылады.

Дипломатиялық агент Қазақстан Республикасының азаматы бола алады немесе мұнда тұрақты тұра алады. Мұндай жағдайда, ол Конвенцияның 38-бабына сәйкес юрисдикциядан ғана иммунитеті пайдаланады және қол сұғушылмаушылықтың түрлерін әрекет еткенде ғана пайдаланды.

Ұсынылатын мемлекет дипломатиялық персонал мүшелерін және консулдық лауазымды адамдарды иммунитеттен айыра алады. Иммунитеттен бас тарту әкімшілік және азаматтық юрисдикциядан бас тартумен ғана шектеледі, ал сот органдарының шешімдерін орындаудан иммунитетке қатысты пайдаланылмайды. Бұл үшін ерекше бас тарту қажет. Дипломатиялық агенттерге немесе консулдық лауазымды адамдарға қатысты сот шешімдерін орындау кезінде олардың жеке басына және резиденциясына қол сұғылмайтындығы сақтылуы керек. Бұл жерде, шетел мемлекетіне және оның мүлкіне талаптар берілгендегідей талаптар сақталуы тиіс, Қазақстан Республикасы азаматтары мен ұйымдарының іс жүргізу құқықтарына арнайы шектеулер қойылатын мемлекеттердің шетелдік тұлғаларына қатысты Қазақстан Республикасы соған сәйкес шектеулер белгілеуі мүмкін.