Зертханалық жұмыс

6

Қоңыр

14

Сары

7

Ашық сұр

15

Ақ

Графика

элементі

Паскальда жазылуы Параметрлеріне сипаттама

1

2

3

Нүкте

PutPixel(x,y,t)

x,y-нүктенің координатасы;                           

t-түсі, санмен беріледі.

Кесінді

Line(x1,y1,x2,y2)

(x1,y1),(x2,y2) ұштарының координаталары

Сызық

LineТо(x,у)

х,у нүктелеріне дейін сызады

Тік

төртбұрыш

Rectangle(x1,y1,x2,y2)

(x1,y1),(x2,y2)диагональдың 

координаталары.

Боялған

төртбұрыш

Bar(x1,y1,x2,y2)

(x1,y1),(x2,y2)диагональдың 

координаталары.

Шеңбер 

Circle(x,y,r)

x,y-центрдің координатасы;

r-радиустың ұзындығы.

Эллипс

Ellipse(x,y,b,s,rx,ry)

b,s-эллипстік доғаның басы және соңы.

b =0, s=360 эллипс салады.

rx,ry – x және y бойынша радиустар.

Доға

Arc(x,y,b,s,r)

x,y,b,s,r- жоғарыда

Сектор 

sector(x,y,b,s,rx,ry)

x,y, b,s, rx,ry - жоғарыда 

Сызықтың

түсі

SetColor(t)

 t - түс номері, кестеде келтірілген.

Бояудың

түсі

SetFillStyle(t1,t2)

t1 - бояу стилінің номері,

t2-бояудың түсі.

Текст

шығару

Outtext(‘текст’)

Тексті экранның сол жақ шетіне шығарады.

Текст

шығару

OutTextXY(x,y,’текст’) Тексті көрсетілген координатаға шығарады

Көпбұ-рыш

салу

DrawPoly(n,pp)

n -нүктелер саны;

Тұйық   ай-

мақты бояу

FillPoly(t, pp)

t-бояудың түсі

Суретті бағдарламалау мысалы:

program suret;

uses graph;

var dv, mv:integer;

begin  dv:=detect;

initgraph(dv, mv,’c:\tp7\bgi’); 

if graphresult<>grok then halt(1);

setcolor(5);                        

rectangle(10,15,610,430);

circle(350,100,50);

program kopburish;

uses graph;

var pp:array[1..5] of PointType;

dv,mv,I,x1,y1:integer;

begin dv:=detect;

initgraph(dv,mv,’c:\ tp7\bgi’);

pp[1].x:=300; pp[1].y:=50;

pp[2].x:=400; pp[2].y:=50;

pp[3].x:=350; pp[3].y:=150;

setfillstyle(1,6);

bar(100,250,200,300);

readln;

closegraph;

end.

pp[4].x:=150; pp[4].y:=200;

pp[5]:=pp[1];

DrawPoly(5,pp);FillPoly(3,pp);

readln;

closegraph;

end.

program kozgalys;

 uses Graph,CRT;

var

 x,y,i,dv, mv:integer;  x1,x2,y1,y2:integer;

begin

 dv:=detect;  initgraph(dv,mv, 'c:\bp\bgi');

 if graphresult <>grok then halt (1);

 x:=460;y:=400;             суреттің бастапқы координаталары

 for i:=1 to 200 do

 begin

setcolor(6);

circle(460,y,40);                                           

ellipse(460,y-40,0,180,20,20);

ellipse(440,y-60,0,90,20,20); 

ellipse(480,y-60,90,180,20,20);                     сурет салынды

ellipse(440,y-40,270,360,20,65); 

ellipse(480,y-40,180,270,20,65);

circle(440,y-20,5); circle(480,y-20,5);

circle(440,y+10,5); circle(480,y+10,5);

delay(500);     пауза 

 SetColor(0);

 circle(x,y,40);                                                     

 ellipse(460,y-40,0,180,20,20);

 ellipse(440,y-60,0,90,20,20);

 ellipse(480,y-60,90,180,20,20);                             сурет өшірілді, 

бұл 

 ellipse(440,y-40,270,360,20,65);                         фрагментті 

cleardevice

 ellipse(480,y-40,180,270,20,65);                         процедурасымен 

circle(440,y-20,5);     circle(480,y-20,5);             алмастыруға 

 circle(440,y+10,5);     circle(480,y+10,5);                     болады.

  delay(500);

 y:=y-1;          жаңа координата

 end;

  SetColor(6);

 circle(x,y,40);

 ellipse(460,y-40,0,180,20,20);    ellipse(440,y-60,0,90,20,20);

 ellipse(480,y-60,90,180,20,20);   ellipse(440,y-40,270,360,20,65);

 ellipse(480,y-40,180,270,20,65);

 circle(440,y-20,5);        circle(480,y-20,5);

 circle(440,y+10,5);        circle(480,y+10,5);

 readln;

 closegraph;

end.

program grafik;

 uses Graph,CRT;  

var          

 x,y,i,dv, mv:integer;   x1,x2,y1,y2:integer;

begin

 dv:=detect;   initgraph(dv, mv, 'c:\тр7\bgi');

 if graphresult <>grok then һalt (1);

    line(300,50,300,400);     line(150,400,500,400);

    for i:=-100 to 100 do

    begin

 x:=i;  y:=trunc(sqr(x));

 putPixel(trunc(x/2+300),trunc(400-y/50),14);

     end;

 readln;

 closegraph;

end.

  Пайдаланылатын әдебиет: [2], 101-104 беттер; [1], 336-408 беттер;

.

Тақырып 7. Программалауға объектілік-бағытталған амал

№13 зертханалық жұмыс.Деректердің құрылымдандырылған типтерін өңдеу.

57   мысал.  Сызықтық   алгебраның   жиі   қолданылатын

алгоритмдерін модульге біріктіреміз.

unit algebra;

interface

const n=10;

type vector=array[1.. n] of real;

type мr=array[1.. n] of vector;

function scalar(n:byte; a,b:vector):real;

procedure summatr(n,m:byte; a,b:mr; var c:mr);

implementation

  uses crt;         

  var i,j,k:byte;

  procedure sumvector(n:byte; a,b:vector; var c:vector);

   begin

    for i:=1 to n do

     c[i]:=a[i]+b[i]; end;

  procedure peek; begin sound(400); delay(100); nosound; end;

  function scalar;

     var s:real;

      begin 

        s:=0; 

         for i:=1 to n do

              s:=s+a[i]*b[i]; scalar:=s;  end;

    procedure summatr;

   begin

     for i:=1 to n do

      sumvector(m,a[i],b[i],c[i]);  end;

    begin    readln;  end.           

Егер бұл модульді компиляцияласа, аlgebra.tpu файлы пайда

болады. Бұл модуль біз құрған программаларды пайдаланады. 

Мысалы: 

uses algebra;  

var w,q,z:matr;  

begin  summatr(3,4,  w, q, z); 

end.

Программа   мен   онда   пайдаланылатын   модульдер  Ғ9

клавишасымен   компиляцияланады.   Нәтижесінде   .tpu     .exe

файлдары   пайда   болады.   algebra   модулінің   тексі   жазылған

файлдың аты  algebra.pas болу керек!

№14 зертханалық жұмыс. Деректердің динамикалық құрылымдарын 

өңдеу.

Delphi ортасымен танысу

Delphi ортасы – программист жұмысының өте жоғары тиімділігін қамтамасыз

ететін орта.

Delphi ортасын шақырғаннан кейін ортаның жұмысын басқаратын алты негізгі

терезе шығады (1-сурет).

1 ) негізгі терезе – негізгі терезе құрылатын программаның

жобаларын   басқаратын   негізгі   қызметті   атқарады.   Бұл   терезе   экранда   барлық

уақытта   болады   және   ең   жоғары   бөлігінде     орналасады.   Негізгі   терезеде   Delphi

ортасының   бас   менюі,   пиктографиялық   командалы   батырмалар   жиынтығы,

компоненттер палитрасы орналасқан.

2 ) объектілер инспекторының терезесі – формаға орналасатын кез

келген   компонент   бірқатар   параметрлер   жиынымен   сипатталады:   орналасуы,

өлшемі, түсі және т.б. Мысалы, компоненттің орналасуы мен өлшемін программист

формалар терезесінде компонентті басқара отырып, өзгерте алады. Ал, объектілер

инспекторы терезесі қалған өзгертулерді орындауға арналған. Бұл терезеде екі бет

бар: Properties (Қасиет) және Events (Оқиға). Properties беті – компоненттің керекті

қасиеттерін   тағайындау   қызметін   атқарады.   Events   беті   –   қандай   да   бір   оқиғаға

компоненттің жауабын анықтайды.

3 ) формалар терезесі – windows жобасы болашақта программа жазатын

терезе   болып   таылады.   Басында   бұл   терезе   бос   болады   Дәлірек   айтқанда,   ол

windows-дің   интерфейстік   элементтері   үшін   стандартты   жүйелік   менюді   шақыру

батырмаларынан, терезені үлкейту, кішірейту, жабу батырмаларынан және тақырып

жолынан тұрады. Әдетте, терезенің жұмыс алаңы нүктелік координаталық тормен

толтырылған, ол формадағы компонеттердің орналасуын реттеу қызметін атқарады

(бұл нүктелерді алып тастау үшін Tools/Environment Options меню командаларының

көмегімен, Preferences қойымтасындағы  Display Grid ауысытырып қосқышындағы

жалаушаны алып тастау қажет).

4 ) программа кодының терезесі – программа мәтінін құрып,

жөндеуге   арналған.   Бұл   мәтін   арнайы   ереже   бойынша   құрылады   және

программаның   жұмыс   алгоритмін   сипаттайды.   Мәтінді   жазу   ережелерінің

жиынтығы программалау тілі деп аталады.

Сурет 1 -  Delphi ортасының интерфейсі

          2 Delphi-ді баптау

Программалар жобасымен жұмыс істеу процесінде формалар мен модульдер

жиынтығын құру қажет. Бұл мәліметтерді жеке қапшықта файлдар түрінде сақтаған

дұрыс.   Delphi   ортасының   стандартты   келтірілген   күйіне   өзгеріс   енгізу   қажет.   Ол

құрылған програманың соңғы нұсқасының автоматты түрде сақталуы үшін керек. Ол

үшін Tools/Environment Options сұхбат терезесінде Preferences бетін таңдау керек.

Осы беттің сол жақ жоғарғы бұрышында Autosave Options тобында   «Editor Files»

және   «Desktop»   деген   ауыстырып   қосқыштары   бар.   Ауыстырып   қосқыштарды

екпінді жасау – программа коды терезесінің мәтінін және Delphi терезесінің жалпы

орналасуын   автоматты   түрде   сақтайды.   Бұл   программаны   жоғалудан   қорғайды.

Мәтін шығару үшін шрифтті тағайындау қажет: 

Tools/Editor Options – Display бетінде  Editor Font-қа Times New Roman шрифт

түрін тағайындау қажет.

Программаны   жүргізуге   барлығы   дайын   болған   соң   негізгі       терезеден

батырмасын немесе F9 басқару пернесін басу керек. Сонымен, Delphi ортасындағы

программа үш кезеңнен өтеді: компиляция – компоновка – орындау.

Компиляция кезіңінде код терезесінде дайындалған программа мәтіні Object

Pascal тіліне ауыстырылады; компоновка кезеңінде қажетті қосалқы, ал орындалу

кезеңінде дайын программа жедел жадыға шақырылып, орындалуға жіберіледі.

F9 пернесін басқаннан кейін Save Unit1 As сұхбат терезесі пайда болады, яғни

Delphi   Unit1.pas   модулі   үшін   файлдың   аты   мен   ол   орналасатын   папканың   атын

сұрайды, сондай-ақ, модульдің де атын өзгерту қажет.

2.1 Компоненттермен танысу

Компонеттер   дегеніміз   жұмыс   істейтін   программада

құрылатын,   көрінетін   бейнелер   тұрғызылатын   элементтер

болып   табылады.   Компонеттер   палитрасының   ішінде   бейне

ретінде көрінбейтін де компоненттер жеткілікті.

2.2 STANDARD беті

STANDARD бетінде программа құруға ең қажет  

Windows-ге арналаған стандартты интерфейстік 

элементтерден тұратын компоненттер палитрасы 

орналасқан (2-сурет).

Сурет 2 - STANDARD беті

Кесте 1- STANDARD бетіндегі компонеттер тізімі

Компонеттер

Сипаттамасы

 Frame

Басқа   компоненттерді   орналастыруға   арналған

контейнер қызметін атқарады. 

 Main Menu

Программаның   бас   менюі.   Бұл   компонент

күрделі   иерархиялық   меню   құр   меню   құрып

жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

 Label

                           Мәтінді шығару өрісі.

 Edit

                           Мәтінді енгізу/редакциялау өрісі

 Button

                           Командалық батырма

 CheckBox

                           Таңдаудың тәуелсіз батырмасы

RadioButtuon

                           Таңдаудың тәуелді батырмасы

ListBox

                           Таңдаудың тізімі

ComboBox

                           Таңдаудың комбинарлық тізімі

2.3 ADDITIONAL беті

ADDITIONAL бетінде сұхбат терезелерінің түрін түрлендіруге мүмкін-дік 

беретін 18 қосымша компоненттер орналасқан (3-сурет)

Сурет 3 -  ADDITIONAL беті

Кесте 2 -

 ADDITIONAL бетіндегі компонеттер тізімі

Компонеттер

Сипаттамасы

1

2

BitBtn

жазуы бар, пиктограммалы командалық батырма

SpeedButton

пиктографиялық   батырма.   Әдетте   бас   менюдің

опцияларына жылдам кіру үшін пайдаланылады.

MaskEdit

арнайы   мәтіндік   редактор.   Енгізілген   мәтінді

сүзгілеуге   мүмкіндік   береді,   мысалы,   датаны   дұрыс

енгізу үшін қажет.

StringGrid

жолдар   кестесі.   Бұл   компонент   мәтіндік   ақпаратты

кесте түрінде шығаруға мүмкіндік береді.

DrawGrid

еркін кесте. StringGrid компонентінен айырмашылығы

бұл  компоненттің ұяшықтарында  кез   келген  ақпарат,

оның ішінде сурет те сақталады.

Image

сурет.   Бұл   компонент   суреттерді,   оның   ішінде

пиктограммалар   мен   метафайлдарды   бейнелуге

арналған.

Shape

фигура.   Бұл   компонент   көмегімен   терезеге   дұрыс

геометриялық   фигураларды   –   тіктөртұрыш,   шеңбер,

эллипс және т.б. қоюға болады.  

Bevel

жиек.   Терезенің   жеке   бөлектерін   үш   өлшемді

қоршаумен немесе жолақпен ерекшелеуге арналған.

ScrollBar

орағыш   жолақтар   панелі.   Panel   компонентімен

айырмашылығы – егер орналасқан компоненттер оның

шекараларымен   қиылысып   қалса,   онда   орағыш

жолақтарды автоматты түрде қояды.

CheckListBox

жиындық   таңдаулар   тізімі.   Стандартты   ListBox

компонентінен   айырмашылығы   әрбір   опциясының

қасында   бірнеше   опцияны   бірден   таңдауды

жеңілдететін   CheckBox   тәрізді   тәуелсіз   ауыстырып

қосқышы бар

Splitter

шекара.Бұл   компонент   формада   көрінетін   екі

компоненттің  арасында   орласады да,  пайдаланушыға

программаны   жүргізу   кезінде   компоненттерді   бір-

бірінен   бөліп   тұрған   шекараларын   алмастыруға

мүмкіндік береді.

StaticText

Статикалық   мәтін.   Стандартты   Label   компонентінен

айырмашылығы   өзінің   жеке   Windows   терезесінің

болуымен сипатталады. 

2 кестенің жалғасы

1

2

ControlBar

басқару   жолағы.   Drag&Drop   технологиясында

“тақалып”

 

тұратын

 

компоненттерді

орналастыратын контейнер қызметін атқарады.

ApplicationEvents

оқиғаны   қабылдаушы.   Егер   бұл   компонент

формаға   орналасқан   болса,   онда   программаға

арналған барлық Windows хабарламаларын алып

отырады.

ValueListEditor

атау = мән жұбынан тұратын жолдар редакторы.

Мұндай жұптарWindows-де жиі пайдаланады.

LabeledEdit

бір жолдық редактор мен белгінің комбинациясы

ColorBox

жүйелі түстердің бірін таңдауға арналған арнайы

ComboBox варианты

Chart

диаграмма.   Бұл   компонент   мәліметтерді

графикалық жолмен беруге 

арналған арнайы панельдер құруды жеңілдетеді.

ActionManager

әрекеттер   менеджері.   Төмендегі   үш

компонентпен бірге қосымшалар,

интерфейс құруды қамтамасыз етеді.

ActionMainMenuBar

меню жолағы, ол оның опциялары ActionManager

көмегімен

құрылады.

ActionToolBar

ActionManager   компонентінің   көмегімен

құрылатын   пиктографиялық   батырмаларды

орналастыруға арналған жолақ.

CustomizeDLG

баптау   сұхбаты.   Бұл   компонеттің   көмегімен

пайдаланушы

 

жұмыс

 

программасының

интерфейсін қалауынша баптай алады.

№15 зертханалық жұмыс. Деректер қорын жасаудың құралдары мен 

технологиясы.

Тапсырманың берілуі. X және Y бүтін сандар берілген.

Олардың қосындысын табу.

Формаға келесі компонеттерді орналастыру

Компонеттер

Объектілер инспекторы терезесіне енгізілетін өзгертулер

Edit1:Tedit;

Text:бос қалдыру

Edit2:Tedit;

Text:бос қалдыру

Label1:Tlabel;

Caption: «Х мағынасын енгізіңіз»

Label2:Tlabel;

Caption: «Y мағынасын енгізіңіз»

Label3:Tlabel;

Caption: «Есептеу нәтижесі»

Memo1:Tmemo;

Lines: бос қалдыру

Button1:Tbutton

Lines: бос қалдыру

unit U1;

interface

uses

Windows, Messages,SysUtils,  Classes, Graphics, Controls,Forms, Dialogs, 

StdCtrls;

Type

Tform2=class(TForm)

Edit1:Tedit;

Edit2:Tedit;

Label1:Tlabel;

Label2:Tlabel;

Label3:Tlabel;

Memo1:Tmemo;

procedure Button1Click(Sender:Tobject);

var

x,y:integer;

begin

edit1.setfocus;// edit1 компонент атына енгізу фокусын орналастырады.

x:=strtoint(edit1.text); //аргумент мағынасын жолға түрлендіреді

y:=strtoint(edit2.text);

memo1.clear; // тазарту

memo1.Lines.Add(inttostr(x+y));

end;

end.

3 Әдебиеттер тізімі

 Негізгі

1. В.Б.Попов  TurboPascal 7.0.  Учебное  пособие. М. изд. «Финансы и статистика».

1996

2. Нұрғазина   Б.Қ.   Бағдарламалау   негіздері.Турбо   Паскаль,   Павлодар,   ТОО   НПФ

«ЭКО», 2007ж 

3. Айтов Ж.А., Мақамбаев М.Б. Паскаль тілінде программалау. 1998

4. Есжанов Н.Т. Алгоритмдер. Алматы, 1998ж

5. Абрамов В.Г. Введение в язык Паскаль. М. Наука. 1988

6. Климова Л. М. Практическое программирование. Решение типовых задач в Pascal

7.0. М. Кудиц-образ. 2000.

Қосымша 

7. Грогоно П. Программное обеспечение персональных ЭВМ. М. Мир. 1982

8. Йенсен К., Вирт Н. Паскаль: Руководство для использования и описание языка.

М. Финансы и статистика. 1982.

9. Марченко   А.И.,   Марченко   Л.А.   Программирование   в   среде  TurboPascal.   Киев.

«Век» 1999

10.Цейл Дейл. Программирование на СИ. ДМК. 2000

11.Ян   Борецкий.   Турбо-Паскаль   с   графикой   для   персональных   компьютеров   М.

Машиностроение. 1991.