Зертханалық ЖҰмыс №1

28 

 

керек.  Ӛлшендіге  суға  қанықтырылған  40  мл  қалыпты  бутил  спиртін  құяды 

және  24-30°С  температурада  16  сағат  тұндырады.  Тұндырудан  кейін  қоспаны 

қатпарлы сүзгіш арқылы сүзеді, цилиндрді 5-6 мл бутил спиртімен шаяды және 

сүзгішке тӛгеді. Сүзгеннен кейін ӛлшем цилиндрінде фильтрат кӛлемін 40 мл-

ге дейін бутил спиртімен жеткізеді, араластырады және кӛк түсті жарық фильтр 

30 мм кюветаны қолдана отырып, фотоэлектроколориметрде колориметрлейді. 

Каротиноид концентрациясын (мг%) келесі формуламен есептейді: 

 

       

 

 

 

(5) 

 

мұндағы: 

V – каротиноидтердің бутил ерітіндісінің мӛлшері, мл; 

h

1

 – колориметр кӛрсеткіші (стандартты ерітінді); 

h

2

 – колориметр кӛрсеткіші (сыналатын ерітінді); 

m – жарма ӛлшендісінің салмағы, г. 

 

Дәмі  мен  қытырлығы.  Қалыпты  жарманың  берілген  дақыл  түріне  сай 

ӛзіне  тән  дәмі  болуы  керек.  Жармада  қышқыл,  ащы  немесе  бӛгде  дәмдердің 

болуы  жіберілмейді.  Бӛгде  дәмнің  пайда  болуы  жарманың  бұзылғандығын 

кӛрсетеді.  Жармадағы  қытырлық  дәннен  минералды  қоспаларды  нашар 

жойғандығын кӛрсетеді. 

Иісі.  Иісін  анықтау  үшін  салмағы  шамамен  20  г  ӛлшендіні  таза  қағаз 

бетіне  жаяды.  Егер  иісі  әлсіз  шықса,  жарманы  фарфор  ыдысқа  салып,  бетін 

әйнекпен  жабады  және  5  минут  аралығында  қайнап  тұрған  су  моншасында 

қыздырады. 

Жарманың  қалыпты,  ӛзіне  тән  иісі  болуы  керек.  Кӛгерген,  шіріген  және 

басқа  да  бӛгде  иістер  жіберілмейді.  Келіспеушіліктер  болғанда,  осы  жармада 

пісірілген  ботқаның  дәмін  татады.  Пісіру  алдында  жарманы  (ұнтақ,  арпа 

жармасы  және  қарақұмықтан  басқа)  екі  рет  жуады.  Сосын  салмағы  100  г 

ӛлшендіні екі кӛлемді су құяды, 2,5 г тұз қосып, ботқаны пісіреді де, дәмі, иңсң 

мен қытырлығының болуын анықтайды. 

 

3.3 Жарманың физико-химиялық кӛрсеткіштерін талдау 

Ылғалдылық. Жарманың ылғалдылығын анықтау үшін салмағы шамамен 

100  г  үлгіні  ұсақтайды,  ұсақтау  дәрежесін  №08  елеуіштен  ӛтуі  бойынша 

бақылайды,  ол  аршылған  бұршақ  үшін  50%-дан  кем  болмауы  керек,  сұлы 

жармасы  үшін  –  60%,  ал  қалған  жармалар  үшін  –  75%.  Кейін  ылғалдылықты 

астыққа қабылданған стандартты әдіске сәйкес анықтайды. 

Жарманың  түріне  байланысты  ылғалдылық  әртүрлі  нормаланады:  тары, 

қарақұмық жармасы – 14%-дан артық емес, сұлы – 12,5%, күріш – 15,5%, арпа – 

15%. 

Жармадағы  қоспалар.  Қоспаларды  анықтау  үшін  орташа  үлгілерден 

ӛлшенділер алады (4-кесте).  

 

 

29 

 

4-кесте. Орташа үлгілер ӛлшендісінің салмағы 

 

Жарма 

Ӛлшенді салмағы, г 

Асбұршақ 

100 

Қарақұмық,  сұлы,  №1,  №2  ұсақталмаған  жүгері,  №1,  №2,  №3 

бидай; №1, №2 және №3 перлов; №1 арпа жармасы; ұсақталған 

асбұршақ 

50 

Күріш,  №4  және  №5  перлов;  №2  және  №3  арпа  жармасы;  №4 

бидай; №3 жүгері; Артек; тарыҒ сұлы үлпектері 

25 

Ұсақталған  сұлы;  ұсақталған  күріш,  майдаланған  қарақұмық 

жармасы және ұсақталған тары 

20 

 

Ұнтақ жармасы, жүгері және сұлы үлпектер жармаларының сынамаларын 

қолмен  орташа  үлгілерден  бӛледі,  ал  жарманың  қалған  түрлерінде  бӛлгіште 

бӛлуге  рұқсат  етіледі.  Талдау  алдында  жарма  ӛлшенділерін  ұрылған  ядролар 

мен  ұнтақты  бӛлу  үшін  елеуіштер  жинағында  елейді  (5-кесте).  Ұсақталған 

бұршақты  саңылауының  диаметрі  2,5  мм  елеуіштің  ӛтімі  мен  саңылауының 

диаметрі  1,5  мм  елеуіштің  кетімімен,  ұсақтарды  –  саңылауының  диаметрі  1,5 

мм елеуіштің ӛтімі мен саңылауының диаметрі 1 мм елеуіштің кетімімен және 

ұнтақты – саңылауының диаметрі 1 мм елеуітің ӛтімімен бӛледі. 

 

5-кесте.  Ұрылған  ядролар  мен  ұнтақты  бӛлуге  арналған  елеуіштер 

саңылауларының диаметрі 

 

Жарма 

Ұрылған ядролар (елеуіш ӛтімі) 

Ұнтақ (елеуіш ӛтімі) 

Ақталған тары 

Ø 1,5 мм 

056 

Қарақұмық 

1,6х20 мм 

08 

Күріш 

Ø 1,5 мм (қалдық) 

Ø 1,5 мм 

Сұлы* 

Ø 2,0 мм 

063 

Арпа* 

- 

056 

Бидай* 

- 

063 

Жүгері* 

- 

Ø 1,5 мм 

*

Жарманың барлық түрі

 

 

Минутына  120  айналмалы  тербелісте  3  минут  аралығында  жарманы 

зертханалық  елеуіште  елейді.  Ұнтақ  жармасы  және  жүгері  жармасын  елеу 

кезінде  елеуішке  диаметрі  шамамен  1  см,  қалыңдығы  0,3  см  және  салмағы 

шамамен 0,4 г бес резеңкелі дӛңгелектерді орналастырады. Минутына 180-200 

айналмалы  тербелісте  10  минут  аралығында  елейді.  Қарақұмық  жармасын 

қолмен  байқап  елейді.  Бүтін  жарма  (ядрица)  3  минут  аралығында,  ал  ұсақ 

жарма  сілкусіз  110-120  бойлау-қайтымды  тербелісте  1  минут  аралығында 

елейді. 

Елеуіштегі  қалдықтарды  және  ӛтімдерді  ӛлшейді.  Сосын  олардан 

қоспалардың  барлық  фракцияға  бӛле  отырып,  қолмен  елеуіштерің  кетімі  мен 

ӛтімді бӛледі: 

1. Шӛпшар қоспа: 

30 

 

-  минералды  –  құм,  жұмыр  тас,  жер  бӛлшектері,  зімпара,  кен  мен 

шлактар; 

-  органикалық  –  масақты  қабыршақтар,гүлді  қабықшалар,  сбақтар 

бӛліктері, қылқан бӛлшектері; 

-  шӛпшар  тұқымдар  –  барлық  жабайы  және  дақылды  ӛсімдіктердің 

тұқымдары; 

- зиянды – қастауыш, күйе, акмия, түрлі түсті вязель; 

- ерекше есепке алынатын қоспа – қарамықша. 

2.  Бүлінген  ядролар  –  шіріген,  кӛгерген,  күйген  және  басқа  да  түсі 

ӛзгерген ядролар; 

3.  Қауыздалмаған  дәндер  –  гүлді  қабықшалардан,  жеміс-жидекті 

(қарақұмық) немесе тұқымдық (асбұршақ) қабықтардан ажыратылмаған; 

4. Ұнтақ – 5-кестеде келтірілген елеуіш арқылы еленген жарманың майда 

бӛлшектері; 

5.  Ұрылған  ядролар  –  5-кестеде  келтірілген  елеуіштерде  елейді  және 

ұнтақты бӛлуге қабылданған елеуіштерде қалған ұрылған ядролар. 

Перлов  және  арпа  жармасында  қоспаларға,  сондай-ақ  «недодирлі» 

жатқызады.  №1  және  2  перлов  жармасындағы  недодир  болып  ядро  бетінің 

тӛрттен  бірінен  кӛп  гүлді  қабықшалардың  қалдықтары бар  ядролар  табылады, 

ал №1 арпа жармасында – түйіршік шеттеріне шығатын гүлді қабықшалардың 

қалдықтары.  Недодирді  салмағы  10  г  ӛлшендіде  бӛлек  анықтайды, 

органолептикалық  түрде  5-10  есе  үлкейтілген  лупамен  әр  ядроны  қарайды 

немесе ядроларды 2% марганец – қышқылды  калий ерітіндісіне салады, сосын 

оны  30  секунд  аралығында  судың  ағымында  жуады.  Жарманы  сүзгі  қағазбен 

кептіреді және қарайған ядролары анық кӛрініп тұрған қауызы бар ядроларды 

бӛліп алады. Ядроларды айнада қарастырады. 

Күріште  қоспаларға  жоғары  сапалы  ядроларға  қрсуа  олардың  нормадан 

асып кететін сарғайған және жабысқақ дәндердің мӛлшерін жатқызады. 

Сапалы  ядролар.  Жарманың  кейбір  түрлеріне  стандартпен  нормаланған 

ұрылған  ядролардың  аздаған  мӛлшері  бар  жармалардың  бүтін  қалыпты 

ядролары жатады. 

6-кестеде  жарманың  түрі  мен  сортына  байланысты  сапалы  ядроға 

ұрылған ядроларды қосу нормасы келтірілген. 

 

6-кесте. Ұрылған ядро мӛлшері, % 

 

Жарма 

Жарманың сорты 

жоғары 

бірінші 

екінші 

Ақталған тары 

0,5 

1,0 

1,5 

Қарақұмықтың бүтін жармасы 

- 

3,0 

4,0 

Күріш 

4,0 

9,0 

13,0 

Ұсақталмаған сұлы 

0,5 

1,0 

- 

 

Сапалы ядролар мӛлшерін барлық қоспалар пайызының сомасын 100-ден 

азайтып анықтайды.