З. Е. ЋАбылдинов, А. Т. ЋАйыпбаева (ХVIII ѕасыр – 1914 жыл)

85
ризашылыћ келiсiмiн беруi шарт саналатын. Мџндай жаѕдайда ћыл-
мыскер жазадан ћџн тлеу арћылы ћџтылып кете алатын.
Егер бiреу ћажеттi ћорѕаныс љстiнде ћарсыласын лтiрiп алса
жќне мџны кзiмен крген куќгерi болса, онда ол ћџнныѓ жарты
млшерiн тлеуге тиiс болатын. Ондай куќгерi болмаса, онда толыћ
млшерiнде  ћџн тлейтiн. Жартылай ћџн бiреудi байћаусызда лтiрiп
алѕан жаѕдайда да тленетiн болѕан. Егер айыпкердiѓ ћџн тлейтiн-
дей малы болмаса, онда оны аѕайындары, тiптi рулы елi тлейтiн.
Адам лтiрген ћылмыскердi жасырѕан жќне оныѓ ћашып кетуiне
кмектескенi љшiн кљнќлi болѕан адам лген адамныѓ ћџнын зi
тлейтiн. Барымта кезiнде кiсi лтiрген ћылмыскер де ћџн тлеуi
тиiс болатын. Кiмде-кiм џрыны, ћараћшыны немесе кiсi лтiрген
ћылмыскердi лтiрсе, оѕан ешћандай жаза ћолданылмайтын.
Ћазаћтар кейбiр жаѕымсыз ћылыћтар, бџзаћылыћ жасаѕан адамѕа
ћамшымен немесе солћылдаћ кк шыбыћпен 
дљре соѕу
 жазасын ћол-
данатын. Кљнќлi адамѕа оныѓ жасаѕан ћылмысыныѓ ћаншалыћты
ауыр не жеѓiл екендiгiне ћарай 25, 50,100 дљре соѕу жазасы белгiле-
нетiн. Gтiрiк ќѓгiме таратћан адамѕа да ћамшымен дљре соѕу жазасы
ћолданылатын.
Егер баласы ќкесiне тiл тигiзiп, балаѕаттаса немесе ќкесi мен
шешесiнiѓ бiреуiне ћол жџмсап, џрып-соћса, онда ол баланы ћара
есекке немесе ћара сиырѕа терiс мiнгiзетiн. Мойнына ћџрым киiз
байлап, ауыл-ауылды аралататын. Оны кргендер жерге тљкiре
жиiркенiп, ћамшыныѓ астына алатын. Дљрелеп жазалау барша
жџрттыѓ кзiнше орындалѕандыћтан, ол еѓ масћара ќрi ел бетiне
ћарай алмайтын џятты ауыр жаза болып есептелетiн. Дљре соѕу
ћоѕамдыћ тќртiптi саћтаудыѓ, ћазаћтардыѓ ежелгi ќдет-ѕџрыптары
мен дќстљрлерiн ћџрмет тџтудыѓ сенiмдi ћџралы  болып келдi.
Егер кiмде-кiм зiнiѓ дiнiнен безiп, христиан дiнiн не басћа бiр
дiндi ћабылдайтын болса, онда оныѓ туѕан-туысћандарыныѓ бљкiл
мал-мљлкi талан-таражѕа салынып, блiп ќкетiлетiн. Дiннен безу ќр-
бiр отбасы, ру, тайпа љшiн еѓ масћара ћылыћтардыѓ бiрi саналатын.
Дќстљрлi ћазаћ ћоѕамында зiне-зi ћол салып лген адам туралы
жаћсы лебiз айтылмаѕан. Gзiн-зi лтiрген адамды жалпы зираттан
ћырыћ ћадам алыс жерлейтiн. Оныѓ жаназасы шыѕарылмайтын, ас
берiлмейтiн, еске алу рќсiмi де жасалмайтын.
ХVIII ѕасырда билер сотыныѓ љкiмiмен ћылмыскер деп табылып,
лiм жазасына кесiлген адам љкiм орындалар алдында ханѕа ћарап:
«Дат, таћсыр!» деуге ћџћыћты болатын. «Датыѓ болса айт!» дейтiн
хан. Ћылмыскер зiнiѓ еѓ соѓѕы ћалауы мен тiнiшiн айтып ћалатын.
(«Дат» парсы тiлiнде «Ќдiл заѓ, ќдiлдiк, тiнiш» деген маѕына бередi).
Ќдетте хан ауыр ћылмыс жасаѕан айыпталушыныѓ еѓ соѓѕы тiнiшiн
ћанаѕаттандыратын.

86
Ћџдай жолынан безiнгендердi таспен атып лтiретiн. Gз ту-
ыстарына љйленiп,  ћан араластырѕандар да лiм жазасына кесi-
летiн болѕан.
Ћазаћтардыѓ ќдет заѓы бойынша жетi атаѕа жетпейтiн туыстар-
дыѓ некесiн ћиюѕа љзiлдi-кесiлдi ћатаѓ тыйым салынѕан.

жүктеу 44,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: