[Введите текст]
жүктеу 1,49 Mb. Pdf просмотр
|
|
“Қазақ әдебиеті тарихының ” “Ежелгі дәуір және орта ғасыр әдебиеті” (Жалпы редакциясын басқарған ф.ғ.д.,профессор Немат Келімбетов. А.2006-448бет) атты екінші томында ежелгі дәуір әдебиеті мен орта ғасырдағы көне түркі жазба ескерткіштері, Қарахандықтар тұсындағы және Алтын Орда заманындағы әдебиет тұтастай қамтылып, жан–жақты зерттеледі. Мұнда көптеген көне әдеби мұралар бірінші рет зерттеліп, ғылыми айналымға еніп отыр. Зерттеу барысында тек қазақ тіліндегі ғана емес, түркі халықтары тілдеріндегі, араб, парсы, орыс, Батыс Еуропа тілдеріндегі ежелгі қазақ әдебиетіне қатысты дерек көздері пайдаланылған. Кітапта ежелгі әдебиет тарихының хронологиялық шегі анықталып, негізгі даму кезеңдері айқындалған. Соның нәтижесінде әдебиетіміздің тарихи дәуірдегі әдебиетке қатысты жәдігерлер, көне түркі әдебиеті, Қарахандықтар тұсындағы әдебиет және Алтын Орда әдебиеті деп төрт кезеңге бөлініп қарастырылып, әр бөлімнің алдында кезең әдебиеті туралы кіріспе мақалалар берілген. Монографиялық тарауларда көне түркі жазба ескерткіштері –– «Күлтегін», «Тоныкөк» жырлары, «Қорқыт ата кітабы», М. Қашқари, Ж. Баласағұн, А. Иасауи, А. Иүгнеки, С. Бақырғани, Хорезми, Рабғузи, С.Сараидың шығармашылықтары жан-жақты зерттелген. «Кодекс куманикус» атты қыпшақ тіліндегі сөздік әдеби ескерткіш тұрғысынан қарастырылған. Әлидің «Нахджул– Фарадис» атты шығармасы алғаш рет ғылым нысанасына алынып отыр. Жалпы, көп ғасырлы көркем даму үрдісі сақ–ғұн дәуіріндегі әдебиет, Түркі–Қытай арасындағы мәдени мұралар, Иран мен Тұран әлеміне ортақ рухани мұралар, Түркі–Монғол бірлігі заманындағы мәдениет аясында қарастырылып, орта ғасырдағы қазақ даласында ислами әдебиетін қалыптасуына алып келгені туралы тұңғыш рет арнайы түрде зерттелді. [Введите текст] 104 Томда ежелгі қазақ әдебиетінің маңызды кезеңдері тарихи жүйелілікпен алғаш рет кең көлемде және кешенді түрде қамтылған. Атап айтсақ, кітаптың құрылымы мынадай: «Кіріспе», «Түркі дәуіріне дейінгі рухани мәдениет» атты үлкен тараудың ішінде: «Сақ–ғұн заманынан жеткен әдеби сарындар», «Сақтардың қаһармандық дастандары», «Көне Қытай деректеріндегі түркілік әдебиеттің белгілері», «Тұран жеріндегі рухани жәдігерлер», «Түркі– монғол бірлігі тұсындағы әдебиет іздері», «Хуастуанифтің әдеби жәдігері» деген шағын тараушалардан тұрады. Аталған тараушалардағы қарастырылып отырған әдеби мұралардың көбі біз үшін тың. Сондықтан да мұндағы әрбір ғылыми ақпарат оқырманға ой салары, тәуелсіз әдебиетіміздің ұлттық құндылықтарының тарихы тереңде екендіктерін, олардың мазмұны бай, көркемдігі жоғары екендігін де еске салады. «Түркі дәуіріндегі әдебиет» атты екінші тарауда да біздің көне түркі әдебиетінің өкілдерінің өмір деректері мен шығармалары, олардың зерттеушілерінің еңбектері жан-жақты зерттелген. Еңбек барысында қарастырылған мәселелер тараушалардың тақырыптарынан айқын байқалып отырады. Мәселен, «Түркі қағанаты тұсындағы әдебиет»атты тараушада «Оғыз–қыпшақ заманындағы әдебиет», «Оғыз–наме», «Әл–Фараби», «Кодекс куманикус», «Қорқыт ата кітабы» туралы арнайы жазылған зерттеулер орын алса, «Қарахандықтар тұсындағы әдебиет» деген тараушада осы кезеңнің сөз өнерінің иелері – «Жүсіп Баласағұн», «Махмұт Қашқари», «Ахмет Иасауи», «Сүлеймен Бақырғани», «Ахмет Игүнеки» өмірлері мен шығармалары» туралы сөз қозғалады. Ал, «Алтын Орда кезіндегі әдебиет» деген тараушада «Хусам Катиб», «Құл Ғали», «Рабғұзи», «Құтб», «Хорезми», «Сейф Сараи», «Дүрбек», «Әли» сынды ежелгі әдебиет өкілдерінің шығармашылықтары қарастырылады. «Мысырдағы қыпшақ әдебиеті» деген кезең де осы зерттеу барысында айқындалып, қазақ әдебиеті тарихынан өзіндік орнын алып отыр. Соңғы жылдары дін, имани тәрбие туралы барлық баспасөз беттерінде жиі–жиі ғылыми-танымдық мақалалар мен жеке жинақтар, іргелі зерттеулер, монографиялар жарық көргенімен олар жүйеленіп, әдебиеттің тарихына ене қойған жоқ еді. Бұл мәселе де екінші томда арнайы зерттеліп, «Орта ғасырдағы түркі әдебиетіне ислам дінінің тигізген әсері» деген тақырыппен енгізілген. «Көне түркі және орта ғасырлар әдебиеті» бүкіл түркі тілдес халықтардың ортақ әдебиеті қызметін атқарды. Қарахандықтар тұсындағы әдебиеттен бастап, түркі нәсілді халықтар түркі поэзиясының ежелден қалыптасқан өлең үлгілерін, жыр нұсқаларын ортақ пайдаланды. ХІІ ғасырдағы сопылық поэзияның негізін салған Қожа Ахмет Йасауидің «Диуани хикметтегі» ақындық дәстүр өрнектері одан кейінгі Қазақ хандығы [Введите текст] 105 тұсындағы әдебиетте жалғасын тауып, ХҮІ ғасырдағы Бабыр жырларымен сабақтасты. Сол сияқты ХІ ғасырда өмір сүрген көрнекті түркі ақыны, ойшылы Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігіндегі» жыр өлшемі Ахмет Йүгінекидің «Ақиқат сыйы» жинағындағы бәйіттерге түр жағынан ғана емес, мазмұн мен идея жағынан да үндесіп, жалғасып жатты. Орта ғасырлардағы әдебиет туындыларынан түркі поэзиясының ортақ дәстүр бойынша дамып, өркендегені айқын байқалады», – дейді «Кіріспе» авторы филология ғылымдарының кандидаты, доцент С.Қорабай. Он томдықтың үшінші кітабы – «Алтын орда дәуірі мен қазақ хандығы тұсындағы әдебиет». (Жалпы редакциясын басқарған академик С.Қасқабасов, ф.ғ.д., проф. Н.Келімбетов. А.2008-530 бет) деген тақырыппен берілген. Кітаптағы ең көлемді тарау – «Жыраулық және ақындық поэзияның даму ерекшеліктері» деп аталады. Бұл еңбектің авторы ф.ғ.д., М. Жармұхамедұлы. Осы дәуірдің өкілдері жайында жазылған жекелеген монографиялық еңбектер тарихи тұлғалардың өмірбаяндары мен шығармаларына шолу жасап, олардың әдебиеттегі орындарына орынды бағасын береді. Айталық, «Сыпыра жырау», «Асан қайғы», «Шәлгез жырау», «Доспамбет», «Қазтуған», «Марқасқа», «Жиембет», «Бұқар жырау», «Үмбетей» деген тараушаларда аталған ақын – жыраулардың шығармашы- лығы жан – жақты қарастырылған. Олар бұрындары бұрмаланып келген тарихи шындықтар мен туындылардағы көркемдік тұтастықты аша білген. «Би-шешендер шығармашылығы» деген тақырыппен берілген шолу мақалада әдебиет тарихындағы өзіндік орны бар би–шешендер шығармаларына жалпылама шолу жасалып, сол кезеңдегі «әдеби үрдістерге, қоғамдық- саяси, әлеуметтік мәселелерге сипаттама беріледі. Ал, «Төле би», «Қазыбек би», «Әйтеке би», «Ақтайлақ биге» арналған арнаулы тараушаларда олардың шығармашылықтары кеңінен әңгіме болады. Ендігі бір үлкен бір тарау – «Жазба әдебиет нұсқалары» деп аталады. Оның авторы – Б.Қапасова. «Захир ад–дин Мұхамед Бабыр», «Мұхамед Хайдар Дулати», «Жалаири. Жамиат–тауарих», «Әбілғазы.Түрік шежіресі», «Кауам ад–Дин әл–Итқани әл–Фараби» – тараушалары аталған тарихи тұлғалардың өмір деректері мен туындыларындағы ең маңызды әдеби мәліметтерге құрылған. Қазақ тарихында ерекше орын алған Алтын орда заманында, яғни ХҮ–ші ғасырдың ортасында пайда болған. Қазақ хандығы ұлттық мәдениет пен әдебиеттің өсіп–өркендеуіне кең өріс ашып, жағдай жасады. Өз алдына жеке ұлт болып қалыптасқан қазақ халқы өз мәдениетін, әдебиетін, оның ұлттық сипатын дамытуға зор ықпал жасады. «Мұнда ежелгі мифологиялық аңыздаулар мен кейінгі фольклорлық шығармалар, орта ғасырларда күллі [Введите текст] 106 Шығыста дәстүрге айналған қолжазба кітаптар мен тарихи–шежірелік туындылар, халықтық музыка мен ойындар, сондай-ақ ұлттық қазақ әдебиеті мен шешендік өнер – бәрі қатар, араласа, сабақтаса ғұмыр кешіп жатты. Әсіресе, ауыз әдебиеті айырықша дамыды. Оның басты себебі – Қазақ хандығындағы болмыстың өзі мен мемлекеттік құрылымның өзгелігі еді, яғни көшпелі өмір мен отырықшы тұрмыстың, бақташылық пен диқаншылықтың қатар болып, жарасымды дамуы сол тұстағы рухани өмірдің алдыңғы сапына өзіндік сипаты мол ауыз әдебиетін, дәлірек айтқанда, жыраулар поэзиясын және шешендік өнерді шығарды», – дейді «Кіріспе» авторы академик С.Қасқабасов. Мұнда автор жырау деген әдеби ұғымға анықтама береді: «Жыраулар – мемлекеттегі, әсіресе хан сарайындағы көреген саясаткер, ханның ақылгөйі, мемлекеттің бас идеологі, елдің ақылшысы, қолбасы әрі дауылпаз ақын бола білді». «Жалпы, қазақ жыраулары тарихи, қоғамдық және рухани тұрғыдан алғанда сонау Түркі қағанаты заманына меңзейді. Әйгілі Йоллығ - тегіннің жазбалары оның Күлтегін, Білге қаған мен Тоныкөк уақытында елдің бірлігін, бек пен қағанның атақ-абыройын ардақтаған жырау екенін дәлелдейді. Сол сияқты оғыздар дәуіріндегі Қорқыт ата, одан бертінгі Шыңғыс хан тұсындағы Кетбұға (Ұлық жыршы), Алтын Орда кезіндегі Сыпыра, бұлардың бәрі ХҮ-ХҮІ ғасырларда тарихи аренаға шыққан қазақ жырауларының арғы түп-тамыры, бастауы еді. Қазақ жыраулары ежелгі ұстаздарының дәстүрін толық сақтап, дамыта әрі өз дәуірлерінің талап-талғамына, болмысына сәйкес өз заманындағы сөз өнерін тақырып пен мазмұн, идея мен түр жағынан байыта түсті». «Жыраулар поэзиясы үш түрде жасалған: толғау, арнау, мадақтау. Алайда, ең жиі қолданылғаны – толғау. Толғау – алуан түрлі тақырыптағы, философиялық ойға, дидактика мен моральға, т.б. мәселелерге арналған лирикалық шығарма. Оның өлеңдік кестесі, ұйқасы, шумағы әрқашан біркелкі болып келмейді. Сондықтан онда тұрақты буын мен бунақ, үйреншікті тирада мен ұйқас сирек кездеседі де, көп ретте ырғақ басты роль атқарады». Заман талабына сай қалыптасып, дамыған жыраулық өнердің жанрлық және түрлік ерекшелігін де автор айрықша атап көрсетеді: «Айтылу ситуациясы мен тақырыбына байланысты шумақ бірде көлемді, бірде шағын, ұйқасы кейде шұбыртпалы, кейде аралас, көп жағдайда анафора түрінде, буын саны да біресе 7-8, біресе 11, енді бірде 15, тіпті одан да көп болуы, сондай-ақ ассонанс пен аллитерацияның жиі қолданылуы - толғау үшін табиғи және бұл жағдай оны өлең – (қара өлең) мен жыр түрлерінен оқшауландырып тұрады. Эмоциялық - экспрессивтілік мақсатты тұтынғандықтан толғауда психологиялық паралеллизм, қайталау, кей уақытта дыбыс қуалаушылық та кең пайдаланылады. [Введите текст] 107 Жалпы, поэзияға тән теңеу, шендестіру, әсірелеу, контраст тәрізді көркемдік әдіс-тәсілдер де толғауға жат емес». Одан әрі автор осы жыраулық дәстүрді қазақ әдебиеті тарихында қалыптастырып, дамытқан тарихи тұлғалардың ел өміріндегі қызметін шығармаларындағы «мен» ұғымымен байланыстырып, қарастырады. Және ол Асан Сәбитұлы, Қазтуған Сүйінішұлы, Шалкиіз Тіленшіұлы, Айдамет Доспамбет, Жиембет Бортағашұлы, Ақтамдерді Сарыұлы, Тәтіқара, Үмбетей Тілеуұлы, т.б туындыларындағы көтерілген келелі мәселелер төңірегінде ой қозғайды. «Қазақ әдебиеті тарихының» 4-5 ші және 6 - шы кітаптары тұтас бір дәуірдегі әдеби процестің ішкі-сыртқы заңдылықтарын ескере отырып, социалистік реализм әдебиеті алдындағы сөз өнерінің көркем шежіресін қарастырады. Бұл кезеңдер әдебиеті осы күнге дейін де ғалымдар назарынан тыс қалған жоқ. 1961 жылы жарық көрген «Қазақ әдебиетінің тарихы» үш томдығының тұтас бір кітабы да осы кезең тарихына арналған еді. Әрине, осы кезеңнің әдеби өкілдерінің шығармашылықтарына байланысты жеке зерттеулер мен тұтас тарихты қамтитын монографиялар мен ғылыми дәреже алу үшін жазылған диссертацияларда, ұжымдық еңбектерде сол кезеңнің көзқарастары түрлі деңгейде көрініс тауып отырғаны табиғи заңдылық. Кеңестік идеологияның салдарынан қазақ әдебиетіндегі идеялық және көркемдік ерекшеліктер тиісті дәрежеде бағаланбай қалғаны белгілі. Көптеген әдеби мұраларымыз бен ғасыр басындағы жаңа әдебиетті қалыптастырған Алаш зиялыларының еңбектері жетпіс жыл бойы қапаста қалып, тарихтан аластатылғаны да шындық. Міне , осылардың бәрі ХХ ғасыр басындағы әдебиет тынысын зерделеуге арналған бесінші томда қайта қарастырылып, жаңаша көзқарас тұрғысынан қайта оралған мол әдеби мұралаларымыз бен әдебиетіміздің ірі қайраткерлері Алаш әдебиетімен толықтырылып, әдебиет тарихы тарихи шындыққа жақындатылып, біртұтас үрдіс барысында зерттелді. ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы әдеби үрдістерді талдауға арналған «Қазақ әдебиеті тарихының» 4-томы (жалпы редакциясын басқарған ф.ғ.докторы, профессор Асқар Құрмашұлы Егеубаев) сол кезеңдегі әдебиеттің даму жолдары мен бағыттар ерекшеліктеріне, ондағы әр алуан көркемдік бағыттары, белгілі сөз зергерлерінің әдеби мұралары сарапталған. Көркем әдебиет пен қоғамдық-әлеуметтік құбылыстардың сабақтастығы тұңғыш рет ғылыми деректермен негізделіп, тарихи шындық тұрғысынан сараланды. Шал Құлекеұлы, Махамбет Өтемісұлынан бастап, бірқатар көрнекті тұлғалардың туындылары арнайы талданды. Және тәуелсіз алып, еркіндікке ие болғанға дейін әдебиет тарихындағы орны жете сараланбай, шығармалары көркемдік тұрғыдан емес таптық-идеология тарапынан талданып келген К. Райымбекұлы, Д. Бабатайұлы, Ш. [Введите текст] 108 Қанайұлы т.б сынды бірнеше ірі ақындардың шығармашылығына жаңаша көзқарас бойынша байыптама жасалды. Бұл томда «ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ әдебиеті» деген үлкен тарауда сол кезеңдегі әдеби үрдіс пен оның ірі өкілдерінің шығармаларына тәуелсіздік жағдайындағы ұлттық құндылықтар ретінде көз жіберіліп, олардың көркемдік және тарихи бағалары берілді. Сондай-ақ, бұл еңбекте 16 ақынның өмірі мен шығармашылықтарына арнайы бөлім беріліп, жеке-жеке талданды. Атап айтсақ, «Көтеш Райымбекұлы», «Шал ақын Құлекеұлы», «Қобылан Бөрібайұлы», «Жанақ Сағындықұлы», «Абыл Тілеуұлы», «Түбек Байқошқарұлы», «Сабырбай Ақтайлақұлы», «Дулат Бабатайұлы», «Махамбет Өтемісұлы», «Шернияз Жарылғасұлы», «Шөже Қаржаубайұлы», «Орынбай Бертағұлұлы», «Шортанбай Қанайұлы», «Сүйінбай Аронұлы», «Ұлбике Жанкелдіқызы», «Нұрым Шыршығұлұлы» т.б туындылары жан-жақты зерттелді. ХІХ ғасырдың І-ші жартысындағы қазақ әдебиетінің библиографиялық көрсеткіштері де берілген. «Қазақ әдебиеті тарихының» төртінші томында халық әдебиеті мен жыраулар поэзиясының сол кезеңдегі хал-ахуалы мен жаңа әдебиеттің өркендеу жолына ұласу заңдылықтары қарастырылады. Бұрындары социалистік реализм талабына сәйкес бұрмаланып бағаланып келген сол кезеңнің ірі өкілдерінің шығармашылықтары ХІХ ғасырдағы ішкі жаңғыру заңдылықтарына орай ұлттық әдебиеттің тегеурінді, рухы асқақ, идеялық-көркемдік шарықтау дәуірі бола тұра тарихтан өзіне лайықты орнын таба алмай келгені шындық. Бұл кітаптың міндеті, міне, осы олқылықтың орнын толтырып, сөз өнерінің туындыларын әдебиеттің өз шарттары мен көркемдік талаптарына сәйкес талдауды мақсат тұтыпты. «Кіріспе» авторы осы орайда былай дейді: «Көркем әдебиет пен қоғамдық-әлеуметтік құбылыстардың сабақтастығы, сонымен қатар ұлттық әдебиеттің халықтық қасиеті тұңғыш рет ғылыми түрде негізделіп, басты сипаттары мен заңдылықтары дәйектелді. Көптеген ақындардың мұралары қайта қаралды, мұрағаттарда тұмшаланып жатқан деректер назарға алынды, жаңа көзқарастар тұрғысынан бағаланды». /3/ ХІХ ғасырда қазақ халқының жаңа әдебиеті қалыптаса бастады, әдебиет жанрлық, көркемдік шеберлік тұрғыдан іштей түлеп, тақырып аясын барынша кеңейтті. «Ұлттық сананың ояну» дәуірі ретінде танылған ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің мұралары да қазақтың тәуелсіздігі жолында жалындап өмірін өткізген, өнерін төккен халық ақындары мен сөз өнерінің өкілдері сол кезеңдегі саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістерді өлеңдеріне қосты. Қоғамнан тыс әдебиет, адам болмайтынын ескерсек, тарихи шындықтарды жүректерінен өткізіп, көркемдік шындыққа ұластыру әрбір елдің ұлтжанды ұлдары мен өмірдегі әрбір өзгерісті [Введите текст] 109 елден бұрын сезіп, жұрт байқамайтынды байқап, көрмейтінді көріп отыратын нәзік жүректі, терең таным мен биік парасатқа ие ақындардың алладан тілеп алған аманаттарындай екендігі де ақиқат. Осы кезеңді шебер бейнелеген жыраулық әдебиеттің мектептері, әдеби дәстүр уақыт талаптарына сәйкес соны көркемдік соқпақтарға ойысты. Қоғамдық-әлеуметтік мәселелер, ел қорғау, ел бостандығы, ер тәуелсіздігі сол кезеңнің өзекті тақырыбы болды. ХІХ ғасырдағы Еуразия кеңістігіндегі тарихи реформалар қазақ әдебиетінің де табиғатына өзгерістер енгізіп, тақырыптарына тың леп қосты. Ұлттың қамын, елдің келешегін ойлайтын қоғам мен қалам қайраткерлері деңгейіне көтерілген ақын-жыраулар мен би-шешендер хандық басқару жүйесінен арылып, алмағайып күй кешкен халықтың мұң-мүддесін, күңіреністі көңіл-күйін жырлады. Осы орайда кітапта: «Бұрқ етіп басталып, езіп-жаншылып, қайта бас көтеріп өршіп отырған ұлт-азаттық қозғалыс тарихының ұзақ мерзімді кезеңдерінде ақындардың сөзі, ұлттық әдебиет мұраты ғана өз жолынан да, жүрісінен де жаңылған жоқ». /9 б/ Сондықтан да болар , ХІХ ғасырдың бас жағындағы әдебиетте (1800–1850) ұлттық әдебиеттің жаңа дәуірінің қалыптасуы мен даму заңдылықтары үзілмей, керісінше азаттық аңсаған елдің айбынды даусы ретінде ашық және жарқын танылды. Ол өзіне дейінгі ұлттық сөз өнерінде қалыптасқан әдеби үрдісті одан әрі дамытып, тың тақырыптармен толықтырды, жаңа көркемдік- бейнелегіштік құралдармен байытты. Әдебиетімізде өзі ақын, өзі батыр, өзі ұлтжанды кейіпкерлер пайда болды. Және бұрындары ескі көзқарастағы ақындар деп ғылыми айналымнан шығып қалған ақындар Дулат, Шортанбай, Байтоқ, Жанұзақ, Нысанбай, Досқожа т.б сияқты сөз зергерлерінің әдеби мұралары жаңаша сипатта қарастырылып, тәуелсіз елдің әдебиет тарихындағы өзіндік орны бар тұлғалар ретінде танылып, соны сараптамалар жасалды. Бұрындары аса мән берілмей, шығармалары талдаудан тыс қалған көптеген ақын- жыраулардың да шығармалары арнайы зерттеліп, жаңа қырынан танылды. «Демек, ХІХ ғасырды еңсеріп ХХ ғасырдың советтік дәуіріне аяқ басқан алғашқы ширегін қамтитын ұлттық әдебиеттің жаңа дәуір әдебиеті шартты түрде үш кезеңге сұрыпталып қарастырылмақшы. Бірінші кезең – ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы әдебиет, екінші кезең – ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиет те, үшінші кезеңі ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі әдебиет деп желіленді. Ұлттық әдебиеттің бұл үш белесі, негізінен, қазақ ақын-жырауларының, зиялы қауым өкілдерінің елдік құрылымды, мемлекеттік тәуелсіздікті, елдік әдебиетті көксеп, сол жолда жанын салып ізденіп жұмыс істеген, ашық саяси күреске бел шешіп кірген тұсы. Бір ғасыр бойы жүрген ұлт-азаттық күресі мен ұлттық азаттық аңсары ХХ ғасыр басындағы Алаш [Введите текст] 110 қайраткерлерінің қозғалысына барып ұласты. Қазақ әдебиеті мен тарихында мұндай азаматтық-саяси бағыты айқын тегеурінді дәуір болған емес. Алашорда қайраткерлерінің саяси күресі есіл кетіп, қазақ елінің кейінгі тағдыры советтік заманға жалғасқандығы мәлім» /10 б/. Бұл еңбекте, ең бастысы, ХҮШ ғасырдың соңында дүниеге келіп, шығармашылық ізденістері ХІХ ғасырда көрінген ақын-жыраулар мен ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүріп, әдеби шығармалар жазған тарихи тұлғалардың өмір жолы мен әдеби қызметі зерттелді. Яғни, отыздан астам ақын-жыраулар шығармашылықтары ғылыми айналымға енді. Әйтседе, кейбір ақын - жыраулардың өмір деректері мен шығармашылықтары бұрындары мән беріліп, арнайы қарастырылмағандықтан анықталмай қалған жайлары бар. Ел ішінде олар туралы деректер болғанымен қағазға түспеген, ғылыми айналымға енбеген. Сондықтан олардың көбінің өмір деректері қайта қарастырылып, шығармаларын жүйелеп, түгендей мәселелері де қолға алынды. Оған тәуелсіздік алып, еліміз егемендікке ие болған жылдардан бері олардың есімдері жер-жерде аталып, «ел іші-өнер кеніші» дегендей әр ауыл өздерінің мақтаныш тұтар тұлғаларын таныту мақсатында атап өту, тойлар өткізу, ескерткіштер ашу, мұражайлар салу т.б сияқты көптеген игі істер атқаруда. Солардың нәтижесінде еліміздегі осы күнге дейін белгісіз болып келген қаншама батырларымыздың, ақын- жырауларымыздың, өзге өнер иелерінің есімдері аталып, ұлттық құндылықтарымыздың қатарын көбейтуде. Кейінгі жылдары қаржының тапшылығы салдарынан бұрындары игі дәстүрге айналған ел-елге, жер-жерге барып халық арасындағы әдеби мұраларды жинау, сол жергілікті жерлердегі өнер иелерінің шығармашылықтарын арнайы ғылыми мамандандырылған экспедициялар шығару арқылы жинау, оларды сапасына қарай талдап, жүйелеп, жариялау мәселелері мүлде тоқтап қалу салдарынан әлі де болса көптеген құнды деректеріміз зерттелмей жатыр десек артық айтқандық емес. Кіріспе авторы «Міне, осындай себептермен, жеткілікті зерттеліп, белгілі бір ғылыми тұжырым түйіп үлгермегендіктен ақын–жыраулардың енді бір қатарының шығармаларын академиялық зерттеу кітабына қосудың реті келмеді», – дейді. /11 б/ Дегенмен, әдебиеттің халықпен бірге мәңгі өмір сүретінін, ол үзілмейтін үрдіс екендігін ескерсек, ол олқылықтардың орны келешекте кезең-кезеңімен атқарылатын игілікті істермен жалғасын табары сөзсіз. «ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ әдебиеті» деген сол кезеңнің әдеби тарихы мен үрдісіне кеңінен шолу жасаған үлкен тарау өз ішінен бірнеше тарауға бөлінген. Мәселен, оларды атап көрсетер болсақ, «Жаңа дәуірдегі әдебиет», «Жаңа әдебиеттің тарихи- әлеуметтік алғышарттары», «ХІХ ғасырдың алғашқы [Введите текст] 111 жартысындағы қазақ әдебиетінің негізгі сипаттары, басты сарындары», «Әдеби шығармалардың жанрлық-көркемдік сипаттары», «Әдебиет және қазақ қауымының әлеуметтік тұрмыс-тіршілігі», «Заман және ақын-жыраулар, ел мен жер тағдыры және ұлттық әдебиет, жаңа дәуірдегі әдеби дәстүрдің жаңғыруы», «Жаңа дәуір әдебиетінің көрнекті таланттары, әдебиеттегі саяси ағым белгілері», «Ірі жанрлардың ішкі түрленуі», «Жер мен жыр, ұлттық саяси лирика, Дулат Бабатайұлы, Махамбет Өтемісұлы», «Ұлттық саяси лирика» т.б. Міне, бұл тараушалардың көтеріп отырған мәселелері қомақты әрі маңызды. «Қазақ әдебиетінің тарихы . 5–том. ХІХ ғасырдың екінші жартысы (1850–1900)» –атты еңбектің жалпы редакциясын басқарған филология ғылымдарының докторы, профессор Асқар Егеубаев. Аталған том – «Кіріспе», «ХІХ ғасырдың екінші жатысындағы қазақ әдебиеті», «Абай Құнанбаев», «Шоқан Уәлиханов», «Ыбырай Алтынсарин», «Ақмолла Мұхамедиярұлы», «Мұрат Мөңкеұлы», «Базар Оңдасұлы Өтемісов», «Ақан Қорамсаұлы», «Шәңгерей Бөкеев», «Мұсабек Байзақұлы», «Ақтан Керейұлы», «Біржан Қожағұлұлы», «Шәді Жәңгірұлы», «Майлықожа Сұлтанқожаұлы», «Әріп Тәңіргенұлы», «Нұржан Наушабайұлы», «Әсет Найманбаев» атты тараушалары және «ХІХ ғасырдың ІІ- ші жартысындағы қазақ әдебиетінің библиографиялық көрсеткіштерінен» тұрады . Он томдық «Қазақ әдебиетінің тарихының » алдыңғы 4-ші томы мен оған жалғас жазылған 5-ші томы негізінен тұтас бір ғасырдың әдебиет тарихын қамтиды. Осыған дейінгі өз дәрежесінде дамып келген дәстүрлі әдебиет пен жаңа әдебиеттің арасындағы өзара үндестік пен көркемдік-эстетикалық бағыттарының ара жігі ескеріліп, арнайы қарастырылады. «ХІХ ғасырдың екінші жартысында дүниеге келіп, ұлттық әдебиетті әлемдік мәдени процесс биігіне көтерген Ыбырай Алтынсарин, Шоқан Уалиханов, Абай Құнанбаев тұлғалары мен олардың әдебиеттегі мәртебелі реформаторлық қызметіне арнайы тоқталып өту қажеттілігі бүгінгі таңда аса айқын көрінді», – дейді автор. /8 б/. Ал, осы бесінші томның «Шоқан Уәлиханов» атты монографиялық тарауын жазған Зәки Ахметов: «Қазақтың рухани мәдениетін, тарихын, поэзиясын терең танып- білген Шоқан өз елінің тағдырын, өткені мен келешегінің зәру проблемаларын әлемдік өркениеттің, дүниежүзілік шығыстану ғылымының жетістіктері тұрғысынан қарап, талдап баяндады» деп баға береді /243 б/. Қазақ тарихында ғылымның әр тарабын ұштастыра, қатарластыра дамытқан тұңғыш әмбебап ғалымның тек әдебиетке қатысты құнды ой-пікірлерін Зәки Ахметов үш тармақ тұрғысынан қарастырады: «Бірінші–тікелей әдебиет мәселесіне арналған еңбектері («Қазақтың халық [Введите текст] 112 поэзиясының түрлері туралы» деген зерттеуі және өлең жырларды өзі жинап, бастырған мәтіндері). Екінші – түгелдей не жартылай халықтың аңыз– әңгімелеріне, өлең–жырларына, басқа әдебиет нұсқаларына негізделіп жазылған, бірақ осы үлгілерді тарих, этнография тұрғысынан қарап тексеретін еңбектері («Орта жүз қазақтарының аңыз-ертегілері», «ХҮШ ғасырдағы батырлар жайлы тарихи аңыздар», «Шаман дінінің қазақ арасындағы қалдықтары» т.б.). Үшінші – әдебиет туралы әр жерінде бөлек тоқталып, бірақ өте құнды пікірлер айтқан еңбектері («Қазақтың шежіресі», «Жоңғария очерктері», «Сібір қарамағындағы қазақтардың сот реформасы туралы жазба», «Қырғыздар туралы жазбалар» т.б.) /247 б/. Шоқанның әдебиетке қатысты еңбектерін осылай жүйелеп алған зерттеуші олардағы әрбір құнды ой, ғылыми пікірлерге, оларда қолданылған көркемдік компоненттерге берілген теориялық тұжырымдарға тиянақты талдау жасайды. Әсіресе, «Тарихи жағынан алғанда қазақ халқының поэзиялық рухы тамаша: 1) неге десеңіз, ескі замандағы батырлар жорығын баяндаған поэзия бізге төл қалпында жетіп отыр. 2) Әр уақытта жасаған әртүрлі ақындар бұл жырларға үлесін қосып тұтасқанда қымбат қазына тастап кеткен» деген Шоқанның пікірін зерттеуші өте жоғары бағалайды. Ежелден сөз өнерін қасиет тұтқан қазақтың төл әдебиеті туындыларының әлі талай ғасырлар бойы ұрпақтар санасына ұлттық рух пен құндылықтарды сіңіріп, тарихи жадымыздың құнарлы топырағынан жанды нәр алып, сусындайтынымызға , сөйтіп, барып әлемдік өркениеттен өзіндік орнымызды алып, танылатынымызға нық сенеді, зерттеуші. Әдебиет тарихын зерттеуде өзіндік мектебін қалыптастырған ғалым Шоқан сынды ұлы тұлғаның қазақ тарихындағы өзінің лайықты орнын: «Қазақ ауыз әдебиетінің нұсқаларын ғылымдық негізде жинау, әдебиеттің тарихы мен теориялық мәселелерін зерттеуді қолға алған бірінші қазақ ғалымы Шоқан екені талассыз болса, оның бұл игілікті істі жолға қою, қалыптастыруда зор еңбек атқарғаны сондай талассыз»,–деп жоғары бағалайды /258 б/. «Қазақ әдебиетінің тарихы» атты ұжымдық еңбектің 5–ші томындағы тағы бір монографиялық тарауы – « Шәңгерей Бөкеев (1847–1920)» деп аталады. З.Ахметов қазақтың жазба әдебиетінің дәстүрлерін дамытуға үлкен үлес қосқан, суреткерлік болмысы өзгеше, көркемдік шеберлігі өз тұстастарына ұқсай қоймайтын, жан-жақты білімді Шәңгерей Бөкеевтің шығармашылығын өзі өмір кешкен кезеңнің тарихи шындығымен шебер шендестіріп, тұтас зерттейді. Алғашқы өлеңдері 1911 жылы «Шайыр», «Көкселдір», ал 1926 жылы «Үш жоқтау» деген жинақтарда жарық көрсе, 1934 жылы жеке кітап болып басылып шығады. Әр [Введите текст] 113 кезеңде әр түрлі оқу құралдарында жарияланып келген ақын мұрасы жайлы кезінде М. Әуезов, Қ. Жұмалиев пікір білдірген. «Алпыс бөлме, жүз есік» деген өлеңінде өзі айтқандай көк орданың ішінде, Шәңгерейдің ұлы әкесі Жәңгір ханмен жойылған /1845/ хан ордасында дүниеге келген ақын Орынбордағы кадет корпусында оқыған, көзі қарақты сауатты болған. Ол жөнінде зерттеуші былай дейді: «Шәңгерейдің орыстың әдеби тілін жақсы білгенін, оның әр түрлі сыр- бояуын терең түсінгенін, сөздің кесте - нақышының мәнін еркін айырып, ұға алғанын, оның М.Ю. Лермонтовтың «Беглец» атты поэмасын қазақшаға өңін түсірмей, әлсіретпей аударғанынан - ақ көруге болады. Қазақ халқының сөз өнерін терең меңгере алғаны, оның нәрін бойына сіңіре білгені, оған қоса, орыс классикалық әдебиетіне тереңдеп үңіліп, тексеріп, таңдаулы нұсқаларын – өзіне үлгі еткені Шәңгерейдің шығармаларынан да байқалады. Ол – ұлттық сөз өнерінде жазба әдебиеті дәстүріндегі жаңаша түр-үлгілерді туғызған ақын. Қазақтың халық әдебиетінің дәстүрлерін, тіл, сурет байлығын жазба поэзияның өмір суреттеу әдісі, амал–тәсілдерімен ұштастыра алған». /356 б/. Ұлттық әдебиетке осындай нақыш, түрлік құбылыстар ендірген ақын шығармашылығы тек поэзиялық туындылармен шектелмей, жазба әдебиеттің қабырғасын қара сөзбен де қалауға атсалысқанын атап көрсетеді, зерттеуші. Ақынның кезінде «Қара мұрт» атты көлемді прозалық шығарма – роман жазғанын, өкінішке орай оның сақталмағанын ескерте келіп: «Ұзақ жасап,көп жылдар бойы өлең шығарып жүрген ақын қалдырған әдеби мұра, сөзсіз бізге келіп жеткенінен әлде қайда қомақты, салмақты, әлденеше есе мол болса керек. Содан әзір белгілісі қағазға түсіп, баспа көргені оннан бір нұсқасы ғана десе болады», – деген болжау айтады. Көлемі шағын болғанымен мағынасы терең, аз сөзбен көп ой айта білген кесек тұлғаның шығармаларындағы шұрайлы пікір, шырынды сөз сөлдерін таңдап, талдай білген теорик ғалым ,әсіресе, оның ғылым-білім туралы ой түю, өз өмірінің түрлі кезеңдерін бейнелеу, махаббат, достықты, саясатшылықты, табиғат құбылыстарын суреттеу шеберлігін тамсана жазады. Шәңгерейдің қазақ поэзиясында сыршыл лириканы, суретті бейнелеу тәсілін дамытқанын жоғары бағалап, әділ бағасын береді. Зерттеуші ақынның аудармаға да жетік екендігін, сөз баламаларын дәл тауып, ойдың анық және дәл,көркем кестеленуіне көп көңіл бөлетіндігін жыр шумақтарындағы шұрайлы жолдарды дәйектей отырып, дәлелдейді: «М.Ю. Лермонтовтан аударған «Қашқын» атты поэмасы ақынның көлемді, күрделі шығарма тудыруға да шеберлігі жететінін аңғартады. Бұл поэманың идеялық мазмұны – халық мүддесінен қара басын артық санаған қоян жүрек қорқақты әшкерелеу, ерлік-батылдықты, намысын қорғай білушілікті уағыздау. Шәңгерей Лермонтов поэмасының [Введите текст] 114 мазмұнын, идеялық құнарлылығын, көркемдік қасиеттерін қазақ тілінде көңіл толарлықтай етіп жеткізеді. Мұны мына үзіндіден-ақ көруге болады: «Күн батты, сол арада тұмандатты, Түнеріп жердің жүзін мұнар жапты. Әлпелдің күн шығыстан исі келіп, Жер жүзі перделеніп ақшыл тартты...»./362 б/. Осы жыр жолдары арқылы шығармашылық тұлғаның орыс тілінің де сөз өнерін бір кісідей игергенін, аударманың қыр-сырына қанық екендігін жеткізеді. Бұрындары бүкіл шығармашылықтары туралы толық мағлұматы жоқ қазақ оқырмандарына Шәңгерей ақынның әдеби мұрасын жүйелей зерттеп, ғылым айналымға ендірген осы Зәки Ахметов десек артық айтқандық емес. ХІХ ғасырдың екінші жартысында қалыптасып, дамыған қазақтың жазба әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі – Шәңгерей Бөкеевтің қолда бар құнды шығармаларын танып, жоғары эстетикалық талғаммен талдау барысында зерттеуші мынадай қорытындыға келеді: «Шәңгерей шығармашылығының бір мәнді жағы – ол тілге ұста ақын. Келісті, ұтымды теңеу, салыстырулар тауып, орынды қолдана білді. Халық тілінің байлығын меңгере алған ақын сөзді орнын тауып, орайына келтіріп қолданады. Сөз кестесін өзінше пайдалана бермейді, соны, тыңнан туған суреттеулер, жаңаша, өзінше қиюластырылған сөз тізбектерін пайдалануға ұмтылады. Сонымен бірге, Шәңгерей қазақтың байырғы сөздерін көп білген, оларды қисынды қолданған». /363 б/. Өз кезеңінің тарихи шындығын осылай орамды ой, кестелі сөзбен көркем шежіреге айналдырған атақты ақын Шәңгерей Бөкеевтің бүкіл әдеби мұрасы академик Зәки Ахметовтің зерттеулері арқылы ұлттық әдебиетіміздің тарихынан өзінің әділ орнын алғаны ақиқат. ХІХ ғасыр әдебиетінің тарихы мен теориялық мәселелері қамтылған «Қазақ әдебиеті тарихының» 5–ші томында топтастырылған Абай, Шоқан, Шәңгерей сынды тарихи тұлғаларымыздың шығармашылық әлемі жайлы монографиялық тараулары арқылы жаңаша жазылып жатқан қазақ әдебиеті тарихын түгендеуге,ондағы киелі сөз өнерінің ірі өкілдерінің туындыларын жүйелеп, зерттеуге, әділ бағалауға өзінің үлесін қосып үлгерген көрнекті ғалым,академик, өлеңтанушы Зәки Ахметовтің ұлттық әдебиеттану ғылымын дамытудағы еңбегі ересен екендігін ерекше атап өткен жөн. Кеңестік кезеңде заман талабына сай әр түрлі көзқарастың салдарынан түрлі деңгейде бағаланып жүрген Абайдың әдеби мұрасын тәуелсіздік алғаннан кейін қайта қарау Зәки Ахметовтың зерттеушілік парызы болды. Қазақ әдебиеті тарихындағы екі ірі сала – абайтану мен мұхтартануға «Абай және Лермонтов», «Абайдың ақындық әлемі», «Поэзия шыңы – даналық» т.б. сияқты [Введите текст] 115 еңбектерін арнаған зерттеуші академик Сейіт Асқарұлы Қасқабасовпен бірге жазған «Абай Құнанбаев» (1845- 1904) атты монографиялық тарау жазды.«Абай шығармаларындағы қоғамдық эстетикалық мақсат- мұраттар», «Абайдың табиғат лирикасы», «Абайдың тіл ұстарту, өлең өрнектерін байыту, өнегесі», «Абайдың қара сөздері» деген тараушаларға бөлінген еңбекке авторлар мынадай мәлімдеме жасайды: «Абай ұлы ақын, өнердің бір туар иесі дегенде оның поэзиясына, бүкіл әдеби, музыкалық, шығармашылық мұрасына тән жаңашылдықты айтамыз. Абай ұлы ойшыл, Абай – дана дегенде де оның үлкен философиялық ой толғаған жеке туындыларын есепке алумен шектелмей, қоғамдық өмірдің сан алуан салаларына қатысты, дүние – болмыс, заманның ағымы, халықтың тағдыры туралы аса маңызды ой-пікірлерін тұтас алып, олардың халықтың ой-санасын жаңа белеске көтерген зор мәнін ескере отырып айтамыз». /178 б/. ХХ ғасыр басында Ахмет Байтұрсынов «Қазақтың бас ақыны» деп бағасын берген ұлы тұлға шынында да ұлттық поэзияның алыбы, жаңа реалистік әдебиетіміздің атасы, ғұлама ойшылдың нағыз поэзияға тән философиялық, дүниетанымдық сипат-қасиеті бұл тарауда бұрындары айтыла бермейтін адамды тану мен Алланы тану тұрғысынан талданады. Абайдың ақындығы мен ойшылдығы, данагөйлігі, қай танымда да дара танылған шығармашылық тұлғасы бір-бірінен бөле-жарылмай тұтас қарастырылады. Ақын жаңашылдығының өзі ұлттық құндылықтарды қазақтың әдеби ақындық тіліне бай бояу, терең мағына, көптеген көркемдік-түрлік, стильдік құбылыстар ендіруімен ерекшеленеді. Қазақтың сөз өнерінің аса көрнекті реформаторы Абайдың ұлттық әдебиеттегі даралық қолтаңбасы жайлы авторлар: «Ақын тұлғасы – поэзиядағы қайталанбас өнерпаздық шеберліктің, даралық стильдің түп тірегі. Ақын стилін ойлау, сезіну, суреттеу мәнерін, қолтаңбасын, сөз қолданысындағы өзгешеліктерді – бәрін де айқындайтын, белгілейтін сол. Ақынның тұлға-бітімі, дарын даралығы қандай болса, стилі де сондай болады. Ақынның ойшылдығы, суреткерлігі, сыршылдығы оның стилінен ап-анық белгі береді». /183 б/ Зәки Ахметовтің осы бір пікірінде ұлы ақынның бүкіл болмыс-бітімі, әдебиеттегі алатын орны мен даралық стилі айқындалып, ғылыми бағасы берілген десе болғандай. Бұл тараудың тағы бір ерекшелігі бұрындары ұлттық әдебиеттану ғылымында арнайы қарастырылмаған Абайдың өлеңдері мен қара сөздеріндегі фольклорлық жанрлар мен поэтикалық көріністердің зерттелуі деуге болады. «Қазіргі шақта Абайдың халық мәдениетіне, философиясына, этнографиясына қатысы, оның ұлттық фольклорымыз бен Шығыс сюжеттерін пайдалануы жайында зерттеу жүргізу мүмкіндігі туып отырғандығын айта келіп, авторлар: «Оның бұл бағыттағы мақсаты: өзгеріп жатқан өмірге лайық жаңа ой, соны идея іздеу, [Введите текст] 116 сөйтіп қоғамдық ой-пікірді байыту, оны дамыту және өзгеше өлең өрнектерін табу, қазақ әдебиетіне тың тақырып енгізу, ұлттық мәдениетке жаңа сарын қосу т.т. болатын. Ұлы ақын бұл мақсатына жетті», – деген қорытынды жасайды. Бұл тарауда «Абайдың фольклорға, ауыз әдебиетіне қатынасы бірнеше тараптан байқалады. Ең біріншісі – қазақтың төл халық поэзиясының бүкіл поэтикасы мен сюжеттік элементтерін асқан шеберлікпен пайдалануы. Екіншісі – қазақтан басқа елдің де фольклорлық сюжетін өз шығармаларына арқау етуі. Үшіншісі – қазақ халқының кейбір мақал–мәтелдері мен нақыл сөздерінің мән– мағынасын ашуы» /208 б/. Міне, ұлы ақын шығармашылығына тән алуан түрлі қасиеттерді әр қырынан ғылыми тұрғыда қарастырып, мүмкіндігінше көркемдік тұтастықта зерделеуді мұрат тұтқан авторлар жаңа мазмұнға ие болған әдеби мұралардың ұлттық құндылықтарымызды, рухани өмірімізді көркейтудегі рөлін осылай айшықтап берді. Бесінші томды әзірлеуге сол дәуірдің әдеби мұралары мен олардың шығармашылықтарындағы үрдісті, даму заңдылықтарын жете танитын, оларды арнайы зерттеген ұлттық әдебиеттану ғылымының көрнекті ғалымдары белсене атсалысты. Көптеген ақындардың шығармалары мен өмірбаян деректері туралы қысқа тұжырымды шолу дәйектері ұсынылды. Он алты ақын-жазушының шығармашылығы мен өмір деректері сараланып, арнайы монографиялық сипаттамалар берілген. «ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеті» деген үлкен тарауда автор осы дәуірде кеңінен танылған ақындық дәстүрдің қалай дамып, өркендегеніне, олардың өз заманының көркемдік шежіресіне айналған уақыт тынысын қалай бейнелеп, қандай тақырып, мәселе көтергеніне кеңінен тоқталған. Бұл тараудың авторы Асқар Егеубаевтың өзі кәсіби ақын болғандықтан бұл дәуірдегі ақындардың өлеңдеріндегі поэтикалық бітіміндегі жаңа лепті, тың түрлік құбылыстарды жіті қадағалай зерттегені байқалады. Мұндай қоғамдық- әлеуметтік мәселелерді қозғаған әдеби шығармалардың ұлттық әдебиеттің көркемдік құралдары мен жанрлық түрлеріне де көптеген өзгерістер алып келгендігін анықтап береді. «Қазақ әдебиетінде бұрын-соңды болмаған көркем сөздің кәсібилік бітімін айқындау тарапындағы көптеген күрделі эстетикалық-танымдық құбылыстар туындайды.Әдеби шығармаларды жазба түрінде, баспа бетінде таратып, насихаттау үрдісті дәстүрге айналды. ХІХ ғасыр қауырт қоғамдық құбылыстар мен метаморфозалардың ғасыры. Дәл осы кезеңде тарихи ұлттық сана түлеп, жаңғырып, қанат қатайтқандай еді. Дәуір басындағы қарудың күшіне, қауымның қайратына сенген азаттық аңсаған қозғалыстар, ғасырдың соңына қарай саяси күрестің ұтымдылығына біржолата ден қойғандай болды »,–дейді./11б/. [Введите текст] 117 Шындығында ХІХ ғасырдың екінші жартысында дәстүрлі классикалық әдебиет ағымы, жыраулық поэзия, айтыс, әнші ақындар мен сал-серілік өнер одан әрі дамыды, көркемдік заңдылықтар өзінің өрісінде жалғасын тауып жатты. «ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиетінің негізгі даму сипаттары, басты көркемдік бағыттары мен тақырыптық желілері» деген тарауша да автор ұлт–азаттық қозғалысының тақырыптары сол дәуірдегі әрбір ақын-жыраудың шығармашылығындағы басты мәселе болып көтерілгендігін, Дулат, Шортанбай, Махамбет жырларының халықтың ұлттық рухын көтерудегі ролі зор болғандығын атап көрсетеді. Сол тұстағы әдебиеттің бағыт-бағдарын, көркемдік қуатын танытатын Шортанбай Қанайұлының әдеби ақындық мұрасы әр кезеңде әр түрлі деңгейде қарастырылып келді. Әсіресе, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті 1957 жылы 8 шілдеде қабылдаған «Қазақ халқының мәдениеті мұрасын зерттеу, оны сын көзімен пайдалану туралы» қаулысына сәйкес ХІХ ғасырдағы халық тарихын шынайы жырлаған, елдің көкейіндегі мақсатын жеткізген ұлттық рухтағы жырларды жазған ақындардың мұралары мен есімдері баспасөздерден, оқырман санасынан алыстатылды. Бұл ғасыр ақындарының шығармашылықтары халық мұңы мен зарын басты мақсат етіп қойғандықтан оларды Мұхтар Әуезов «зар заман ақындары» деп ерекше атап көрсетті. Бұл ұғым әдебиеттану ғылымына арнайы бір әдебиеттің кезеңін көрсететін көркемдік бағыт ретінде енді. Қазақ халқының ұлттық азаттығы, бостандығы, орыс отаршылдарына наразылық сипаты шығармаларында басым көрінген бұл ғасыр ақындары тарихи жырлар, өлеңдер мен түрлі дастандар, жыр, толғауларымен ерекшеленеді. Осы орайда тарау авторы былай дейді: «...Соған орай әдеби-көркем туындамалар да негізінен үш мазмұндық арнада өріс кеңейтті. Біріншіден, халық әдебиетінің дәстүрін жалғастырып, әдеби мұраларды ел жадына жеткізіп сақтап отырса, екіншіден, жаңа заманның мұң-зарын ұлт тағдырымен астастыра толғаған, отаршылдық кеселін ашып, болашақтың халіне күйінген, елдің тәуелсіз еркін өмірін аңсаған сарын барынша күшейе түсті, үшіншіден, патша шенділердің, ел тізгінін ұстаған сұлтан, болыстарды сағалаған ақындар да өз орнын тапты, бұлар бұрынғы сарай ақындарының азып- тозған «жұрнағы» секілді сезілді». /18 б/ Және осы жаңа кезеңде жыраулық өнермен бірге ел арасында ауызша тараған, жер-жерде өнерлі адамдардың ақынжандылықтары арқасында жылдар бойы сақталып, ел жадында жүрген халық поэзиясының небір үздік үлгілерін жинау, (мақал–мәтелдер, ертегілер, эпостық мұралар т.б) оларды мүмкіндігінше қолжазба түрінде сақтау, жүйелеп, баспалардан неғұрлым көбірек данамен шығарып, тарату, насихаттау, жас ұрпаққа жеткізу шаралары қолға алына [Введите текст] 118 бастады. Оған осы кезеңдегі жыршылардың ұлы дәстүрі Бұқар, Тәтіқара, Үмбетей жырауларының ізін басқан ХІХ ғасырдағы Марабай, Нұрым, Қазақбай, Мергембай сынды ондаған жыраулардың туындылары дәлел. Ендігі бір ескерер жәйт, жыраулар мектебінің өкілдері әдеби шығармаларды насихаттаушы, жырлаушы, халық мұраларын сақтаушы ғана емес, сол әдебиет тарихын жасаушы, жаңа жазба әдебиеттің алтын арқауын ұстаушы қызметін де атқарғаны белгілі. Мәселен, осы ғасырдың соңғы ширегінде өмір сүрген Жамбыл Жабаевтың (1846–1945) жыраулық, ақындық өнері қазақ әдебиетіндегі жыраулық мектептің табиғатын анық танытады. Бұл 5-томның бір ерекшелігі «Қосымша» деген тарауда «ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы ақын- жыраулар мұрасы және олардың зерттелуі» қарастырылып, сол кезең мен ондағы әдеби және өзге де өнер иелерінің шығармашылықтарын зерттеген ғалымдардың еңбегіне шолу мен баға беріледі, ондағы кейбір заман ағымына сәйкес бұрыс айтылған пікірлерге бүгінгі тәуелсіз ой-сана тарапына ғылыми түсініктер беріледі. Және «ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы ақын-жыраулар қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы» беріледі. Мәселен, Абай Құнанбаевтың (1845–1904) «Жарияланған мақалалар» тізімі және «Шығармалары туралы зерттеулер мен ғылыми мақалалар», «Қолжазба қорындағы мұраларының» тізімдері беріліп, бір тарихи тұлғаның бүкіл шығармашылығына қажетті ғылыми, тарихи, деректерді толығымен алуға, танысуға болады. Тап осындай жүйемен Ыбырай Алтынсарин, Шоқан Уәлиханов т.б сол дәуірде өмір сүрген ақын-жыраулардың деректері толық дәйектелген. «ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ әдебиетінің библиографиялық көрсеткіштерінде» «Әдебиет тарихының мәселелері жөніндегі жалпы материалдар» және «ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиет және оның зерттелуі туралы қысқаша көрсеткіш» сала-сала бойынша беріліп, толық тарихи-әдеби, ғылыми деректер жүйеленген. «Қазақ әдебиеті тарихының» 6–шы кітабы да бесінші томдағы ойды жалғастырып, ХХ ғасырдың бас кезін (1900–1917) қарастырылады. Бұл томдың да жетекшісі – филология ғылымдарының докторы, профессор А.Қ. Егеубаев, жауапты шығарушысы филология ғылымдарының кандидаты Т. Әлібеков. ХХ ғасыр басындағы әдеби үрдіске кеңінен жаңаша сараптама жасалған ұжымдық еңбек «ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті» және «Абайдың әдеби мектебі» деген екі ірі теориялық тараудан, «Жекелеген ақындар шығармашылығына шолудан» (Ә. Бөкейхан, Ш.Құдайбердіұлы, А. Байтұрсынұлы, С. Торайғырұлы, С. Дөнентайұлы, М. Дулатұлы, Ғ. Қараш, М. Сералин, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Ж. Тілепбергенов, Б. Күлеев, Т. Жомартбаев, С. Көбеев, Н. Орманбетұлы) және «1916 [Введите текст] 119 жылғы ұлт - азаттық көтеріліске байланысты туған поэзия», «ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің библиографиялық көрсеткіші» деген тараулардан тұрады. «Ұлттық әдебиеттің өрісін кеңейтіп, өресін биіктеткен бұл ұлы жаңашыл дарындардың дәстүр жалғастығы ХХ ғасырда да қанат жайды. Абай мектебі, Абай дәстүрі мен дүниетанымы ХХ ғасырдан бастап жаңа қазақ әдебиетінің алтын арқауына айналды. Осы кезеңде қазақ әдебиеті жанрлық, түрлік тұрғыдан, мазмұн мен халықтық мұрат жағынан жедел өсіп өркендеді. Әдебиеттің поэтикасы байыды, тәжірибесі молықты. Баспасөз бен әдебиет байланысы артты. Қоғам мен әдебиет аралығындағы байланыс барынша айқындық сипат алды. Әдеби байланыс өрістеді. Тұтастай алғанда, ХХ ғасырдың басындағы әдебиет жаңа сипаттармен толысып,ұлттық сананың сара көрінісіне жол ашты. Қазақ әдебиеті тарихының алтыншы томы осындай басты-басты сипаттарымен ерекшелінеді» – деп атап көрсетті «Кіріспенің» авторы, зерттеу жобасының жетекшісі Асқар Егеубаев. «ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті» деген үлкен тарауда осы айтылған жайларды тарата талдап, нақты көркем мәтіндермен, сол кезеңдегі әдеби үрдіспен байланыстыра отырып, жан-жақты баяндайды. Автор сол кезең әдебиеті туралы жазылған ұлттық әдебиеттану ғылымындағы барлық зерттеулерге, монографиялық еңбектерге, жоғары және мектеп терге арналған оқулықтарға шолу жасай келе «Әдебиеттану», «Әдеби сын», «Драматургия», «Аударма» және «Балалар әдебиеті», «Поэзия», «Проза», «ХХ ғасыр басындағы әдеби байланыс», «Бағыттар мен ағымдар», «1917 жылға дейінгі қазақ әдебиетіндегі цензура» деген тараушаларға бөліп, әр сала бойынша ғылыми талдаулар жасайды. Зерттеуде бұрында айтылып жүрген жайларға қоса тың деректер де ,жаңа мәтіндер де кездеседі. Ең бастысы, автор бұл кезеңнің әдебиеті, әдеби процесі туралы тарихи шындыққа негізделген көркем шежірені таза әдебиеттанудың категориялары мен шарттары тұрғысынан тани білген, талдай білген. ХХ ғасыр басындағы әдебиетіміздің көрнекті өкілдерінің өмірі мен шығармашылықтары туралы да жазылған зерттеулер ендігі көп өзгеріске түсе қоймайтын тұрақты канонды мәтіндер мен тарихи шежіре екендігін ескерген жөн. Өйткені, олардың авторлары өздерінің бүкіл саналы уақыттарын осы тақырыптарға арнаған маман- зерттеушілер. «ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті» деген тарауда қоғамдық-саяси оқиғаларға толы ХІХ ғасырдың соңын алған бұл кезеңде ұлттық рухани дүниеде де ерекше назар аударарлық көркемдік құбылыстың болғаны белгілі. Бір ғана Абайдың қолжазбаларының мерзімді баспасөз арқылы жарияланып, халық арасына жарыққа шыға бастауының өзі елді елең еткізіп, қазақ поэзиясына жаңа леп келгенін көрсетті. Бұл кезеңді көрнекті ақын Ілияс Жансүгіровтің «Абайдың ата заманы» деп атауының [Введите текст] 120 өзінде үлкен мағына жатыр. Ұлы ақынның шығармашылығы арқылы сол кезеңдегі қоғамдағы саяси- әлеуметтік құбылыстар – ел билеуді орыс тәртібімен басқаруды, ақша, сауда, базар сияқты өзгерістер тарихи шындықтан көркемдік шежіреге айналды. Ұлы ақынның өлеңдеріндегі әрбір ой сол кезеңнің ақиқатын айнатпай айтып беріп отырады. Осы кезеңдегі әдебиеттің даму заңдылықтарының басты сипаттарын зерттеген Бейсенбай Кенжебаев 1961 жылы жарық көрген «Жиырмасыншы жылдардағы қазақ совет әдебиеті» деген еңбегінде осы кезеңдегі экономикалық өзгерістер «қазақ арасындағы оқу-ағарту жұмыстарына, қазақ тілінде шыққан кітап, журнал, газеттердің мазмұнына, ақын-жазушылардың көзқарастарына, қазақ әдебиетінің бағытына үлкен әсер еткенін» атап көрсетеді. /19 б/. Расында да осы кезеңде қазақ тіліндегі мерзімді баспасөздердің кең көлемде әрі тұрақты түрде жариялана бастауы қазақ арасындағы сауатты жандардың топтасуына, ұлт бірлігі мен мәдениеті үшін жұмыс жасауына мол мүмкіндіктер берді. 1918–1919 жылдары Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов негізін қалаған «Абай» журналы, Ахмет Байтұрсыновтың «Қазақ» газеті, Мұқамеджан Сералиннің «Айқап» журналы т.б азғана уақыт ішінде қазақ халқының ұлттық әдебиеті мен мәдениетін біраз биік деңгейге жеткізе білді. Осы орайда, Алаштың ұлт зиялылары Тұрар Рысқұловтан бастап, Сұлтан Қожанов, Нәзір Төреқұлов, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов тағы басқалар қазақ халқының білім жүйесі мен бүкіл руханият мәселелерінің, экономикалық, саяси-қоғамдық, мәдени мәселелердің бәрін жүйелі жүргізуге барлық күш-жігерлерін жұмсады. Олардың қазақ халқына жасаған ұлы істері хақында бүгінде барлық салада – тарихта, мәдениетте, әдебиетте, білім жүйесінде т.б. жан-жақты зерттелуде 1904 жылы ұлы ақын Абайдың қайтыс болуы қазақтың «қолда барда алтынның қадірі жоқ» деген мәтелді еріксіз еске салады. Ақын қайтқан күннен бастап оған деген көзқарас та өзгеріп, оның әрбір өлеңі мен қара сөздері мұқият жинала бастады. Абайдың әдеби хатшысы Мүрсейіт Бікеұлының 1905 жылы ақын өлеңдері мен қара сөздерін араб әліпбиімен көшіріп шығысымен бес жыл ішінде үш қолжазбасы (1905, 1907, 1910) түзіліп, 1909 жылы Санкт - Петербургте «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұлының өлеңі» деген атпен жеке кітап болып басылады. Бұл сөз жоқ сол кезеңдегі қазақ поэзиясына соны серпін әкелді. Енді ақындар Абайға қарап ой түзей бастады, сөзін жөндей бастады. Бұл да ғасыр басындағы үлкен көркемдік құбылыс еді. Сол кезеңдегі білім беру саласына да Абай шығармалары аса қажетті болғандықтан жиі жариялап отыруды, оның таралымын көбейту қолға алынды. 13 жылдың ішінде 4 рет қайтара жарыққа шығу ол кездің тарихында болмаған жай еді. Және ұлы ақынның шығармашылығы қазақтың рухани өміріне [Введите текст] 121 ерекше өзгеріс енгізіп, Алаш зиялыларының бәрі Абайға тоқтап, ой қорытып, бір жеке тарихи тұлға шығармашылығын жүйелі зерттеп жазу мәселесіне аса мән берді. Бұл қазақ әдебиеті тарихында бұрын байқалмаған үрдіс болатын. Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев, т.б қазақтың бас ақынының әдеби мұрасы жөнінде мақалалар жариялады. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан қалыптаса бастаған Абай дәстүрі, Абай мектебі мен дүниетанымы қазақ әдебиетінің кәсіби тұрғыдан қалыптасып, әлемдік өркениетті елдердің сөз өнеріндегі кең тыныстылықты, көркемдік қуатты, суреткерлік шеберлікті, қаламгерлік тәжірибені байқатты. Осы кезеңдегі өлең сөз теориясындағы түрлік құбылыстар мен қара сөздегі жанрлық жаңалықтар мазмұн жағынан байытылғандығын, тақырып ауқымының кеңдігін көрсетті. Оларды ел арасына кеңінен танытып, оқырмандарға дер кезінде жедел жеткізудің қызметін сол кезеңдерде аяғынан тұрып, халық арасына кеңінен таратыла бастаған мерзімді баспасөз атқарды. Қазақтың ұлттық идеясы – «Алаштың» өмір сүргеніне 2500 жыл болғанын біреу білсе, біреу біле бермейді. «Сақтарда Алаш туралы аңыз бар» деп Геродоттың жазып кеткеніне 2,5 мың жылдай болыпты. Алашты ұлттық идеяға айналдыруды аңсаған Алаш қайраткерлері ХХ ғасыр басында қолжазба қоры жөнінен әлемде 2-ші орынды иеленген Отырар кітапханасы мен А. Йасауи кесенесі сияқты мәдени құндылықтардың мұрагері болған халықтың өркениетін одан әрі өркендетуге, оны рухани жағынан жан-жақты байытуға үлкен үлес қосты. Ұлттық әдебиеттің өрісін кеңейтіп, өресін биіктеткен бұл жаңашыл дарындардың дәстүр жалғастығы ХХ ғасыр басындағы Алаш әдебиетіне ұласып, жанрлық, көркемдік, түрлік жағынан толығып, жан–жақты дамыды десек артық айтқандық емес. Қазақ әдебиеттану ғылымына Алаш әдебиеттануы – Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, С. Садуақасов, Р. Мәрсекұлы, Ы.Мұстамбаев т.б. еңбектерінің жариялануы тікелей әсер етті. Тәуелсіз кездегі С.Қирабаев, З. Ахметов, З.Қабдолов, Р.Бердібаев, Т. Кәкішұлы, М. Мырзахметұлы, Ш.Сәтбаева, Р. Нұрғалиұлы зерттеулері жаңаша леп берді. Ш.Сәтбаева Кеңес кезінде тұңғыш рет А. Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқышына» әдеби теориялық еңбек деп жоғары баға берген ғалым. (1989) Сол кездегі қайсы біреулер «филология ғылымы жаңаша дамып кетті» «Әдебиет танытқыш» ескірген деген пікірлерге қарамай Ш. Сәтбаева «Әдебиет танытқыштың» биік теориялық деңгейін алға тартты. Бұл ой Р.Нұрғалиұлы, Р. Сыздықова, Т. Кәкішев, Ө. Әбдіманов, Ж. Смағұл, А.Ісімақова, Р. Имахамбетова, Ұ. Еркінбаев, А. Ойсылбай, Қ. Сақ т.б. зерттеушілердің еңбектері төңірегінде іске асырылды. Бұрындары ғылыми [Введите текст] 122 айналымға енбеген Т. Жүргенов, М. Тынышпаев, К. Тоғысов, Ш. Телжанұлы, І. Омаров т.б сынды алаш зиялыларының «Таңдамалы» еңбектерінің жариялануы да зерттеушілерге ой түрткі болып,тың туындылардың жазылуына ерекше әсер етті. ХХ ғасыр басындағы көркемдік жүйе қазақ әдебиеті тарихы үшін үлкен рухани құбылыс болғаны белгілі. Әсіресе, жоғарыда аталған Алаш азаматтарының көркем шығармалары да осы тұста туып, ұлттық сөз өнерін жоғары деңгейге көтерген еді. Олар әдебиетті жаңа тектер мен жанрлық түрлермен толықтырғаны да тарихи шындық. Ахмет Байтұрсынов қазақ әдебиеттануының, теориясының көшбастаушысы болса, Жүсіпбек Аймауытов психологиялық романның негізін салды. Міржақып Дулатов проза саласының тұсауын кесті. Мұхтар Әуезов қазақ драматургиясының небір әдемі жауһарларын өмірге әкелді. Қазақ баспасөзінің бетінде әдеби айтыстар,түрлі тақырыптарда пікір-таластар бой көтеріп, түрлі әдеби ағымдар пайда болды. Бұлардың бәрі қазақ әдебиетінің, әдеби –көркем сынының сан алуан жанрда дамып, жан- жақты жақсылы-жаманды өрісі кеңіп, өсіп келе жатқандығының куәсі еді. Осы ретте автор: «Сонымен бірге, қоғамдық қарым-қатынастардың жеделдеуі, баспагерлік істің қанат жаюуы, әдебиеттегі әртүрлі көркемдік-жанрлық терең түлеулер эстетикалық танымның жаңашылдығына бастады... Әдеби сын да, әдебиеттану, прозаның кесек жанрлары, аударма, драматургия тосын жаңалық болуымен бірге жедел даму үрдісін танытты» – дейді. /19 б/ Тарауда арнайы қарастырылған «Әдебиеттану», «Әдеби сын» деген тараушада ХХ ғасыр басында қазақ зиялылары ,ең алдымен, ел арасындағы ауыз әдебиетінің үлгілерін, көзі тірі жыршы, жыраулардан, әнші- күйшілерден ауызша таратылған әдеби мұраларды жинап алуды мақсат тұтты. Осы орайда, жер-жердегі көзі ашық азаматтарға Ашық хаттар жолдап, барлық үлгілерді жинауды тапсырып, оларды баспасөз беттерінде жүйелі түрде жариялап отыруды қолға алады. Бұлардың бәрі сол кезеңдерде жаңадан қолға алынып жатқан мектеп және жоғары оқу орындарына арналған оқу құралдарына таптырмайтын көркем мәтіндер болды. «Қазақ», «Айқап» беттеріндегі әдебиеттану, кітап сынына қатысты мақалалар ұлттық құндылықтардың жаңа белеске көтеріп,көркем әдебиеттің көкжиегін кеңейтуге көп үлес қосты. «Жаңа әдебиеттің кәсіби біліктілік белгілерін білдіретін бірқатар мақала,талдау пікірлер ХХ ғасыр басындағы әдебиеттің құбылысты жаңалығы ретінде құнды»–дейді автор. Тарауда М. Дулатовтың «Шоқан Шыңғысұлы Уәлихан (1837–1865)», «Хасірет Сұлтан», «Григорий Николаевич Потанин», «Абай», А.Байтұрсыновтың «Қазақтың бас ақыны», Мұстафа Шоқайдың «Әубәкір Диваев» т.б сынды мақалаларындағы ғылыми дәйекті көзқарастары, мол деректері мен дәлелді [Введите текст] 123 ғылыми талдаулары жөнінде бірқатар оңды пікірлер жазылған. Бір сөзбен айтқанда, алаш зиялыларының әдебиеттануға, сынға қатысты мерзімді баспасөз бен жеке еңбектерінің бәрін атай келе оларға жеке-жеке тоқталып, талдаулар жасалады. Бұлардың бәрі ХХ ғасыр басындағы әдеби сын мен ұлттық әдебиеттану ғылымының негізі қаланып, кәсіби тұрғыдан қалыптасқандығын танытады. Сондай-ақ, «Жүсіпбек Аймауытовтың – психология, Мағжан Жұмабаевтың педагогика аулындағы, әскери дәрігер Халел Досмұхамедовтың ежелгі түркі жазбалары, әдебиет тарихы жөніндегі, белгілі бір мамандық салаларындағы ірі ғылыми еңбектері, монографиялары– ХХ ғасыр басындағы қазақ білім беру саласындағы ірі қадамдар» /25 б/. «Драматургия, аударма және балалар әдебиеті» деген тараушада ХХ ғасыр басындағы М. Дулатовтың «Бақытсыз Жамалдың» сахналанған көрінісі, Ш. Құдайбердиевтың «Еңлік–Кебек» пьесасының қойылымы және М. Әуезовтің драмалық шығармалары кеңінен әңгіме болады. «Аударма – әдеби байланыстың алтын көпірі» деген тараушада қазақ қаламгерлерінің Еуропа, Шығыс елдері әдебиетінен аударылған әдеби нұсқалар,олар туралы жазылған сын мақалалар мен оңды пікірлер жүйеленіп, ғылыми шолулар жасалған, оларда көптеген тың мәліметтер мен деректер мол. Әдеби байланыс мәселесі туралы ой толғаған қазақ ғалымдары Ш. Сәтбаеваның еңбегіне де автор молынан орын беріп, өз бағасын берген. «Балалар әдебиетінде» Мұхамеджан Сералиннің «Гүлқашима» кітабы, Ыбырай Алтынсариннің «Хрестоматиясы», Спандияр Көбеевтің «Үлгілі тәржіма», «Үлгілі бала» атты көркем шығармалалары т.б туралы да жан-жақты сөз болады. «Поэзия» мен «Проза» атты үлкен тараушаларда сол кезеңде жарық көрген әдеби шығармаларға ғылыми талдау жасалады. Көптеген баспасөз беттеріндегі және жеке көркем туындыларға кеңінен шолу жасалып, жан-жақты зерттеледі. ХІХ ғасырға дейін қазақ әдебиетінде өзіндік өрнек алып, өріс алған Шығыс әдебиетінің әсері ХХ ғасыр басында Еуропа әдебиетіне бетбұрыс жасай бастағаны белгілі. Осы ретте Алаш азаматтарының аудармамен айналысып, Абайдан бастау алған батыс әдебиетінің бірнеше туындылары қазақ тілінде сөйлей бастауы ерекше ықпал етті. М. Жұмабаевтың, М. Дулатовтың, С. Дөнентаевтың, Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің, С. Торайғыровтың, А. Байтұрсыновтың, М. Сералиннің, Шәді Жәңгіровтің, Ы.Шөрековтің Балуан Шолақ Баймырзиннің, Әсет Найманбаевтың шығармалары қазақ әдебиетіне тың үрдіс әкелген шығармалар ретінде талданады. «Прозада» С. Көбеев «Қалың мал», Б. Майлин «Шұғаның белгісі», Б. Ержанов «Оқуға махаббат» повесі, А. Жандыбаев «Жас ғұмырым, яки жастыққа ғафлат» [Введите текст] 124 романы, М. Кәшімовтің «Мұңлы Мәриям» романы, Т.Жомартбаев «Қыз көрелік» романы, т.б тың туындылар талданады. «ХХ ғасыр басындағы әдеби байланыс» деген тараушада Шығыс және Еуропа әдебиеттерінің қазақ әдебиетіне еткен әсері кеңінен әңгіме болса, «Бағыттар мен ағымдар» атты тараушада ХХ ғасыр басындағы әдебиетте кеңінен орын алған 1) ағартушылық, 2) ағартушы – демократтық, 3) демократтық – төңкерісшіл топтар /Б.Кенжебаевтың зерттеуі бойынша/, т.б ағымдар мен бағыттар жөнінде мәліметтер беріледі. «1917 жылға дейінгі қазақ әдебиетіндегі цензура» деген бөлімде Ресей империясының мұсылман халықтарының кітаптары мен баспаға арналған шығармаларына мемлекеттік мекеме бақылауы ХІХ ғасырдан басталғанын, олардың қазақ баспасөзін қалай бақылап, қандай кітаптарға қысымшылық жасап, олардың тиражының аздығы мен таралымының, насихатталуының шектелуін үнемі назарға алып, тіпті кей кітаптардың авторларын панисламизм, пантүркизм идеяларын насихаттаған деген жалған жаламен ұлттық рухты түсіру мақсатында қаншама жан түршігерлік қыспақтар жасалғанын нақты тарихи деректерге сүйене отырып, жан-жақты талдау жасалады. Оған (КВКПДП) құзырлығындағы бірнеше құпия құжаттарды пайдалана отырып, ащы ақиқаттың қоймасын ақтарады, автор. «Абайдың әдеби мектебі» деген тарауда осы күнге дейінгі абайтану саласында арнайы сөз болмаған тың дүниелер түзіліп, ұлы ақынның әдеби мектебі жөніндегі тарих пен оның зерттеушілерінің еңбектеріне кеңінен шолу жасала келе , олқылықтардың орнын толтыру мақсатында: 1.Абайдың балалары Ақылбай және Мағауия Құнанбаевтардың Еуропа ақындарының үлгісімен жазылған романтикалық дастандарын және 2. Абай тікелей баулыған шәкірттері: Көкбай, Әріп, Мұқа, Шәкәрім, Әсет, Иманбазар, Уәйістердің суырып - салма ақындық өнер - айтыс дәстүрін ұстай отырып, ұстаз кеңесімен қазақ өмірінен түрлі тақырыпта өлеңдер мен тарихи дастандар, шығыстық желіде жазылған поэмаларын талдайды. Автор олардың әрқайсысының өмірбаянынан бастап, Абай қамқорлығындағы өнерпаздық, ұстаздық – шәкірттік кезеңдері жайлы көптеген тың материалдармен жаңа ойлар айтады. «Жекелеген ақындар шығармашылығына шолу» атты тарауда айтыскер – ақын Ж.Шалабайұлы /Нұржан Наушабаевпен, Нұрғалимен, айтыстары/, өлеңмен сурет салатын шебер ақын Сейдахмет Бейсенұлы – «Махрума», «Өнерлі уәзір» дастандары, әнші, күйші, ақын Есенжол Жанұзақұлы, жыршы, ақын Жүсіпбек Шайхисламұлы Айтқожин» , « Адамзат дүние қуып қартаяды», «Жетпіс бес» т.б., ақын Мүрсәлім Бектенұлы, Иманжүсіп Құтпанұлы, Асан Барманбекұлы, Ақыт Үлімұлы Қарымсақов, Мақыш Қалтаев, Әбіқай Нұртазаұлы, Омар [Введите текст] 125 Шораяқов, Көлбай Төгісов, Ақылбек Сабалұлы, Тұрмағамбет Ізтілеуұлы, Мұхамедсәлім Кәшімов, Қуанышбай Сатбақұлы, Әкірам Ғалымов, Біләл Сүлеев, т.б туралы толық тарихи, әдеби мәліметтер бар. «Әлихан Бөкейхан», «Шәкәрім Құдайбердіұлы», «Ахмет Байтұрсынұлы», «Сұлтанмахмұт Торайғыров», «Сәбит Дөнентайұлы», «Міржақып Дулатұлы», «Ғұмар Қараш», «Мұхамеджан Сералин», «Мәшһүр Жүсіп Кепеев», «Жиенғали Тілепбергенов», «Бернияз Күлеев», «Тайыр Жомартбаев», «Спандияр Көбеев» т.б. ХХ ғасыр басындағы ұлт зиялыларының шығармалары жеке-жеке тарау ретінде талданып, толық мәліметтер жүйеленген. «Қазақ әдебиеті тарихы. Кеңес дәуірі (1917–1940)» деген 7-томда ( жетекшісі академик Серік Қирабаев) – кеңес дәуірінің алғашқы кезеңі зерттелген. Онда ХХ ғасырдың 20–30 жылдарындағы қазақ әдебиетінің даму барысы, ол кезеңдегі әдеби процесті жандандыруға белсене атсалысқан қазақ қаламгерлері (С. Сейфуллин, М.Жұмабаев, Ж. Аймауытов, Б. Майлин, І. Жансүгіров, Ж.Жабаев, И.Байзақов, Н.Байғанин т.б шығармашылықтары жеке тарау барысында кеңінен әңгіме болып, олардың қаламгерлік шеберліктеріне баға беріледі. Әр қаламгердің әдеби тұлғалық қасиеті мен шығармашылық тәжірибесіне талдау жасаған авторлар ұжымы оларды тек тарихи тұрғыдан танып, таза көркемдік, ғылыми тараптан бағалай білген. Кеңестік дәуірдегідей тек таптық, идеологиялық талап тұрғысынан талданған аталған жазушы–ақындардың туындыларын зерттеуші -авторлар қауымы енді егеменді ел болған ой- санасы тәуелсіз, рухы биік ұлттық таным мен талғам биігінен танып, талдай білген. Және осы томда ХХ ғасырдың 20–30 жылдарында жарық көрген «Поэзия» мен «Проза», «Драматургия», «Әдеби сын» саласындағы шығармаларға да жүйелі түрде баға берілген. Олардың бәрі «20–30 жылдардағы қазақ әдебиетінің библиографиялық көрсеткіші» арқылы нақтыланып, тарихи көрсеткіштерімен толықтырылған. Аталған томның «Кіріспе» авторы академик С. Қирабаев: «..Қанша дегенмен, өз дәуірінің үні болған, онда орын алған тарихи оқиғаларды, маңызды өзгерістерді жырлауға ұмтылып отырған әдебиеттің сол кезеңдердің суретін елестететіні де даусыз. Сонымен бірге жаңа дәуірдегі әдебиеттің шындықты біртіндеп игеріп, жанрларын жетілдіргені, идеялық-көркемдік табыстарға ие болуы да осы кезеңдермен байланысты. Және бұл кезеңдердің шарттылығы – олардың өз ішінде дәуір ерекшелігін танытатын белгілі бір сатылардың барлығында. Мысалы, 20-30 жылдарда тұтас кезең деп қарай отырсақ та, онда 20-жылдар әдебиеті мен 30- жылдар әдебиетінің өзіндік сипаттары, өзгешеліктері барын жоққа шығара алмаймыз. 20-жылдар әдебиеттің идеялық-көркемдік ізденістерінің басталуы, қалыптасуы жылдары болса, 30-жылдарда көркем әдебиет [Введите текст] 126 ұйымдарының жаңа саясат негізінде бірігуі өтті», – деп сол кезеңнің көркемдік көрінісін айқындап береді. ХХ ғасыр басындағы 20-30 жылдар аралығындағы қазақ әдебиеті бастан кешкен әдеби процесті ұжымдық еңбектің авторлары сол кезеңдегі әдебиеттің даму заңдылықтарына сүйене отырып, ондағы әрбір өзгерістерді, әдеби құндылықтарды, әдебиет жанрларының өсуі мен өркендеуін, олардың өзге әдебиеттермен байланысын, шығармашылық бағыт- бағдарлар мен әдеби әдіс мәселелерін бүгінгі күн талабынан танып, талдауға тырысқан. Әрбір шығармашылық тұлғаның көркем дүниелерінің жанрлық, тақырыптық, көркемдік ізденістеріне де жаңаша ұлттық рухани құндылықтар тарапынан қарап, баға береді. Бұл томның бір ерекшелігі ұжымдық еңбектің авторларының бәрі осы кезеңнің әдеби процесін өз бастарынан кешкен сол кезеңнің әдеби де тарихи да шежіресіне қанық қазақ әдебиеті тарихының білгір мамандары мен сол кезеңнің өкілдері. Сондықтан да олар өткенге ойлы көз жіберіп, өз кезеңдерінде кеткен кемшіліктерге бүгінгі күн көзқарасымен қарап, сыншыл көзбен көруге тырысқан. «Қазақ әдебиетінің тарихы». (Кеңес дәуірі /1941– 1956/)» қамтылған 8–ші томы - (Жалпы редакциясын басқарған – ҚР Ұлттық Ғылым Академиясының академигі Серік Қирабаев) – кеңес дәуірінің екінші кезеңіне арналып, осы кезеңдегі әдебиеттің даму жолдары, ағымдар мен бағыттары және оның озық өкілдерінің шығармашылықтарын соны көзқараспен талдап, саралап- бағалауға ұмтылған. Мұнда да «1941–1956 жылдардағы қазақ әдебиеті», «Проза», «Поэзия», «Поэма», «Драматургия», «Сын мен әдеби зерттеу» және осы кезеңнің әдеби өкілдерінің – «Мұқтар Әуезов», «Сәбит Мұқанов», «Ғабит Мүсірепов», «Ғабиден Мұстафин», «Тайыр Жароков», «Әбділда Тәжібаев», «Ғали Орманов», «Қасым Аманжолов», «Қалижан Бекхожин», т.б шығармашылық портреттері жасалынып, «Әдеби байланыстар», тәуелсіздік алған қазақ әдебиетінің соны бір жаңалығы болған «Қытай және Монғолия қазақтарының әдебиеті», «Әдеби өмір шежіресі» қамтылған. «Бұл кезең, негізінен, Ұлы Отан соғысы мен соғыстан кейінгі дәуірді қамтиды. Әдебиет дамуы осы тұстағы қоғамның саяси - әлеуметтік өмірімен тығыз байланыста өтті. Сондықтан онда Ұлы Отан соғысындағы кеңес азаматтарының Отан қорғау жолындағы ерлігі мен сол тұстағы ел өмірінің шындығы танылады. Соғыстан кейінгі әдебиет те халықтың бейбіт құрылысындағы ісі мен еңбегін көрсетуге арналды. Жалпы , әдебиет дамуын осы бағдарда ұстай отырып, қазақ жазушылары көркем сөз арқылы әр қилы өмір тартыстарында тіршілік кешкен адамның рухани биік сапасын, жан сезімі тартысын көрсетуге ұмтылды. Партияның идеология жөніндегі қаулыларының қысымына шыдай отырып, қазақ әдебиеті әдеби жанрларын дамытты. Көркем проза, әсіресе, роман [Введите текст] 127 алдыңғы қатарға шықты. М. Әуезовтің, С. Мұқановтың, Ғ. Мүсіреповтің, Ғ. Мұстафиннің романдары қырқыншы- елуінші жылдардың шекарасында-ақ орыс тілі арқылы шетел тілдеріне аударылды, әлемдік әдебиеттің игілігіне айналды. Кейін бұл қатарды Ә.Нұрпейісов пен Т. Ахтанов толықтырды. Басқа жанрларда да шығармашылық ізденістердің баяндылығы байқалады. Томда әдеби процестің осы ерекшеліктері мен сол дәуірде әдебиет дамуына айрықша үлес қосқан жазушылар шығармашылығы талданады» – дейді. «Кіріспе» авторы С. Қирабаев. Бұл кезеңді ерекше бөліп алып қарастырған автор оның өзіне тән тарихи заңдылықтарын жан-жақты ашып көрсетуге, олардың себеп-салдарын тануға тырысқан. Осы ретте атай кетер бір жай-кеңестік дәуірдегі зерттеулерде бұл кезең тарихи шындық тарапынан зерттелмеген, идеологиялық тұрғыдан танылған, сондықтан бұл томды жазуға атсалысқан көрнекті әдебиет зерттеушілері З. Ахметов, Ә. Нарымбетов, Ш. Елеукенов, Х. Әдібаев, Ж. Ысмағұлов, Т.Кәкішев, Б.Ыбырайым, А.Егеубаев, З.Сейітжанов, Б. Құндақбаев т.б сол кезеңнің тарихи шындығын ашып көрсетуге, шығармашылық тұлғалардың көркемдік ізденістерін кәсіби маман тарапынан талдауға, түсіндіруге, бағалауға тырысқан. «Қазақ әдебиеті тарихы. Кеңес дәуірі. (1956–1990)» – Он томдықтың 9-шы томы –кеңес дәуірінің соңғы кезеңіне арналған. Бұл томда өткен ғасырдың 60-80 жылдарындағы қазақ әдебиетінің кәсіби жағынан биік деңгейге жетіп, шығармашылық тұлғалардың шеберліктері шыңдалып әлем әдебиетін мойындатқан, танылған бір өрлеу жылдары жан-жақты сөз болады. Аталған томда 60-80 жылдардағы әдеби процесте өзіндік іздері бар,сол кезеңнің әдебиетін, ондағы әрбір жанрдың дамуы мен жандануына, ондағы әрбір көркемдік ізденістерге үлкен үлес қосқан қазақтың көрнекті қалам қайраткерлері мен шығармашылық тұлғалардың өмірбаяндары мен өнер тарихтары жеке-жеке зерттеушілердің еңбектері арқылы талданып, көркемдік талап тұрғысынан бағаланады. Атап айтар болсақ, «Ілияс Есенберлин», «Хамит Ерғалиев», «Жұбан Молдағалиев», «Сырбай Мәуленов», «Тахауи Ахтанов», «Әбдіжәміл Нұрпейісов», «Қалтай Мұхамеджанов», «Ғафу Қайырбеков», «Сәкен Жүнісов», «Мұқағали Мақатаев», «Шерхан Мұртаза», «Қадыр Мырзалиев», «Тұманбай Молдағалиев», «Қалихан Ысқақов», «Әбіш Кекілбаев», «Мұхтар Мағауин» сынды суреткерлердің шығармашылықтарына жеке тарау арналып, олардың бүкіл туындылары талданған. Ал, «1960–1980 жылдардағы қазақ әдебиеті», «Поэзия (Лирика, поэма)», «Проза ( Осы заман романы, тарихи роман, повесть, әңгіме), «Драматургия», «Әдебиеттану мен әдебиет сыны» және «Әдеби байланыстар» мен «Қытай және Монғол қазақтарының әдебиеті» деген тарауларда осы кезеңдегі әдеби процестер аталған жанрлық түрлер барысында [Введите текст] 128 қарастырылып, зерделенеді. Бұл томның да ғылыми жетекшісі – академик Серік Қирабаев. «...Осыған дейінгі әдебиет дамуының кезеңдерімен салыстырғанда, бұл дәуір – жеке адамға табынушылықтың зардаптарынан арылып, адамды тануға, оның бойындағы ізденістер мен қайшылықтарды ашуға,адам мен қоғам арасындағы қарым-қатынастың күрделене түсуіне жол ашқан, сол заманның қат-қабат шындығын көркем бейнелеуге ұмтылыстың дәуірі болып табылады», – дейді «Кіріспе» авторы. «Жылымық» дәуірінен басталған рухани еркіндік сөз өнері шеберлерінің шынжырланып келген санасына жарық сәуле түсіріп, еркін көсілуге, еркін ойлануға, ұлттық рухты көтеруге сәл де болса саңылау ашылғанына куә боласыз. Халықтың өзін-өзі тануына, ұлттық құндылықтарын түгендеуге, өз ұрпақтарының көзіне тура қарауға, еліміз бен тарихымыздың даму сатысында үңірейіп тұрып орын алған ақтаңдақтарымыз ашылып, мәдени, әдеби жәдігерлеріміздің зерттелу тарихынының бірнеше ғасырларға кейін шегінулері, бүкіл әлем алдында жазба әдебиеті бар , тасқа қашалған өзіндік әрпіміз бар , көшпелі болса да ең биік өркениетіміз бар ел болғанымызды енді ашық айтуға ие болдық. Міне, бұлардың бәрі біздің рухани құндылықтарымызды қайта тәуелсіз сана тұрғысынан қарап, жаңаша сараптауға мәжбүр етті. Ол турасында С.Қирабаев былай дейді: «Қазақ қаламгерлері коммунистік идеология ықпаылынан біртіндеп шығу арқылы ел мен жер тарихын, отаршылдықтың зардаптарын, тәуелсіз тақырыбын сөз ете бастады. Сөйтіп, негізінен, алпысыншы жылдар әдебиетін туғызған ұрпақтың көркемдік ой-пікірі қалыптасты, осы дәуір әдебиетінің ізденістері, бағыт-бағдары талдауға алынды. Әдеби процестің негізгі ерекшеліктерін, жанрларының дамуын зерттеумен қатар, дәуірдің бірқатар көрнекті қаламгерлерінің шығармашылығы монографиялық түрде талданды». Осы дәуірдің ең басты жаңалығының бірі – қазақ әдебиеті тарихы жайлы деректер бұрынғы зерттеулерде ХҮШ ғасырдан бастау алып келсе, бұл жылдардағы зерттеулерде оның тарихы көне дәуірден, түркі тектес халықтардың ортақ жазба мұраларынан бастау жөніндегі пікірлер ғылыми тұрғыдан дәлелденді, олар тың тарихи мәліметтермен толықты, Осы орайда А.Қыраубаева, М.Жолдасбеков, М.Мағауин, Н.Келімбетов, Х.Сүйіншәлиев, еңбектері көне әдеби жәдігерлерімізді жүйелеуге зор үлес қосты. Және осы дәуірде көне түрік мұралары «Бабырнаме», «Огузнаме», «Мухамеднаме», Қожа Ахмет Йасауидің «Диуани хикмет» кітабы қазақ тіліне аударылып, рухани игілікке айналды. Және осы кезеңде қазақ фольклорының да көне үлгілері, тарихилығы т.б «Қазақ фольклористикасының тарихы» жасалды. 6 томдық қазақ қолжазбаларының сипаттамасы басылды. [Введите текст] 129 Ақтаңдақтар арқылы өмірге келген туындыларды оның авторларын түгендеп, жүйелеп жазу, оларға жеке монографиялық, диссертациялық зерттеулер жазу мәселесі қолға алынып, қыруар жұмыстар атқарылды. «Поэзия» деген тараудың «Лирика» атты тараушасында Ә. Тәжібаев, Т. Жароков, Ж. Молдағалиев, Х. Ерғалиев, Қ, Мырзалиевтің лирикалық туындыларына талдау жасалды. «Прозадағы» «Осы заман романына» М. Әуезовтің «Өскен өркен», З. Шашкиннің «Теміртау», «Доктор Дарханов», «Сенім», Т. Әлімқұловтың «Ақбоз ат» романдары мен Тахауи Ахтановтың «Боран» повесі сол кезеңнің көркем шежіресі ретінде зерттеледі. Үлкен бір саласын жан-жақты зерделеген тарауда көптеген көркем шығармалар талданып, сол кезеңдегі барлық қаламгерлердің шығармашылықтарына шолу жасалу мақсат етілген. Оларда қарастырылған туындылардың тізімін жасап шығудың өзі талай парақты толтырары хақ. Барлық жанрлық түрлерде қызмет еткен, оларда өзіндік өрнек ізденістерімен көзге түскен жазушылардың шығармалары нақты көркем мәтінді талдау барысында зерттеледі. Әсіресе, О. Бөкей, Т. Әбдіков, О.Әубәкіров, Е.Домбаев, Б.Қыдырбекұлы, Т.Нұрмағамбетов, Д. Исабеков, С. Мұратбеков, А.Сүлейменов, Ш.Мұртаза, Ә.Кекілбаев, М.Байғұт т.б шығармаларындағы жаңалықтарға, соны стильдік ізденістерге көп орын берілген, кеңінен зерттелген. «Әдебиеттану мен әдебиет сыны» деген тарауда үш том, алты кітаптан тұратын «Қазақ әдебиеті тарихына» шолу жасалып, олардың әрқайсысында көтерілген мәселелер мен кезеңдерге кеңінен талдау жасалады. Және осы кезеңдер аралығындағы мерзімді баспасөз беттеріндегі әдебиеттануға қатысты еңбектерде назардан тыс қалмай әдеби процестің даму заңдылықтарына қосқан үлесі айтылып кетеді. Әдебиет зерттеушілер Қ. Жұмалиев «Қазақ эпосы мен әдебиеті тарихының мәселелері» /1958/, «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі» /1960/, Е. Ысмайлов «Ақындар» /1956/, «Ақын және революция» /1964/», «Сын және шығарма» /1960/, «Әдебиет жайлы ойлар» /1963/, Б. Кенжебаев «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері» /1973/, «Қазақ әдебиетін дәуірлеу мәселелері» /1941/ монографиялық зерттеулері, М.Қаратаев «Шеберлік шыңына», /1963/, «Әдебиет және эстетика» /1970/, Т. Нұртазин «Жазушы және өмір» /1960/ т.б еңбектері туралы ғылыми шолулар жасалған. «Қазақ әдебиетінің тарихы. Тәуелсіздік кезеңі (1991–2001/)– он томдықтың 10-томы – ғылыми жетекші – ф.ғ.д., профессор Шериаздан Елеукенов – тәуелсіздік жылдардағы әдебиетке ғылыми сараптама жасалған. Мұнда осы кезең аралығында жарияланған көркем шығармалар жанр бойынша жүйеленіп, қарастырылған монографиялық тараулардан тұрады. Атап айтсақ, том «Қазақ әдебиеті тәуелсіздік кезеңінде» деген негізгі [Введите текст] 130 тараудан соң «Проза», «Повесть, хикаяттар», «Әңгіме», «Деректі әдебиет», «Сатира», «Фантастика», «Лирика», «Поэма», «Драматургия», «Қазақстан халықтарының әдебиеті», «Әдебиеттану», «Әдеби – көркем сын», «Қазақ әдебиетінің халықаралық байланыстары», «Әдеби өмір шежіресі», «Библиографиялық көрсеткіш» деген арнаулы тараулардан тұрады. Бұл томның алдыңғы томдардан өзгешелігі осы кезең әдебиетінде өзіндік орындары бар жеке жазушылардың өмірі мен шығармашылығы турасындағы монографиялық очерктердің берілмеуі. Оның себебін «Кіріспе» авторы, зерттеуші Ш. Елеукенов былай түсіндіреді: «Себебі, тәуелсіздік кезеңі әдебиеттің идеялық-эстетикалық һәм стильдік жаңалықтарына шешуші ықпал жасаған жазушылар легі әлі толық түзіліп болған жоқ. Оның бер жағында кезеңнің өзі де әлі толысу үстінде. Құбылыс ретінде түпкілікті қалыптасып үлгіре қойған жоқ». /7 б/. Сондықтан бұл кезеңдегі әдеби өзгерістер мен көркемдік құбылыстарға соншалықты мән берілмей, жарияланған жеке шығармаларға,оларда көтерілген мәселелерге кеңірек орын берілген сияқты. Ал, шындығында бұл тәуелсіздік жылдары еліміздің егемендікке ие болып, ұлттық сана – сезіміміз өсіп, өзіміздің руханияттарымызды таза көркемдік құндылықтар тарапынан тани бастаған өзгеше бір құбылыс кезеңі емес пе?. «Проза» тарауында Ә.Нұрпейісовтің «Соңғы парыз» роман-дилогиясы, Б.Мұқайдың «Өмірзая» романы, Жайық Бектұровтың «Таңба» романы, С. Елубайдың» Мінажат», «Ақ боз үй», Ә. Таразидің «Жаза» Ж.Шаштайұлының «Біздің заманның Аяз биі» Р.Тоқтаровтың «Абайдың жұмбағы» т.б прозалық туындылары тақырыптық, жанрлық, стильдік, көркемдік тұрғыдан талданып, зерттеледі. Осы шығармалардағы тәуелсіз ой-сананың сәулесі болған ұлттық мәселелердің көтерілуі, тарихи тақырыптарға жазылған туындылардағы тың мұрағаттық құжаттардың кейіпкер тағдырымен тамырласып бейнеленуі жан-жақты талданады. «Әңгімеде» бүгінгі қазақ прозасында көрінген шағын жанрдағы жаңалықтар нақты көркем мәтіндер арқылы талданады. Осы орайда – жаңа заманның жаңалықтары, тәуелсіздік алған еліміздің жаңа адамдарының тағдыры, табиғаты, мінез-құлқы, өзгерген санасы мен ойлау жүйесі, жалпы жаңа адамдардың типі шапшаң және шағын жанр болғандықтан, әңгімеде тез танылады. Тәуелсіздік алған соңғы жылдардағы қазақ әдебиетінде әңгіме жанрымен ерекше көзге түскен сөз зергерлерінің, атап айтқанда М. Мағауин, Ш. Мұртаза, Қ. Жұмаділов, Б. Нұржекеұлы, Қ. Түменбай, Н.Ораз, Т. Ахметжан т.б шығармаларына шолу жасаған автор оларда көтерілген мәселелер мен бүгінгі заман талабына сай құрылған түрлік жаңалықтарын ашуға тырысқан. [Введите текст] 131 Мәселен, соңғы жылдары көлемді эпикалық жанрлардан гөрі шағын әңгіме жанрына көп әуестеніп жүрген М. Мағауиннің көркемдік эксперименттеріне, түрлік құрылымдарына, стильдік ізденістеріне шынында да ерекше көңіл бөлмеске болмайды. Қолына жаңа қалам алған жас жазушы емес, бірнеше роман, повестердің авторы атанған, қазақтың көрнекті сөз зергері санатына қосылған әрі ғалым әрі қаламгер, кәсіби қалыптасып,сөз өнерінің бүкіл ұңғыл-шұңғылын терең меңгерген майталман жазушының бұл талабы сөз жоқ барға қанағат жасамай, тоқмейілсімей үнемі ізденісте жүретіндігін дәлелдесе керек. Суреткердің 2002 жылы Алматыдағы «Қағанат» баспасынан жарық көрген 13 томдық шығармалар жинағының 7-ші томына топтастырылған тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында жазылған әңгімелері соның айқын айғағы. Мәселен, «Салах-ад-Диннің үкімі» атты әңгімесінің жазылу стилінің өзі соны, түрлік құрылымы да қазақ оқырмандарына тосын. Аңыздық сипатта жазылғанымен айтары мол әңгімеде алашордашылар тағдыры да, бұрындары ашық айтыла бермейтін ұлт мәселесі де көркемдік тұрғыдан талданып, зерттелген. Тарауда жазушының бірнеше әңгімесі «Жүсіптің қызы Светлана», «Нала», «Карлагтан хат», «Орыстың төресі», «Ұлт-аралық жанжал», т.б турасында кеңінен сөз қозғалады. Көрнекті қазақ қаламгері Шерхан Мұртазаның да «Алапар мен Динго», «Бұршақ», «Тәуекел той» т.б сияқты бірнеше әңгімесі талданып, олардағы тақырып мен мазмұн мәселесі зерттеледі. Жазушының мысқыл аралас тіл өрнегіне өзіндік із салған ит–құстармен адамдардың өмірін қабыстыра, жымдастыра бейнелеу әдісі сөз жоқ автордың тынымсыз шығармашылық ізденісін көрсетеді. Сондай–ақ, осы тарауда кейінгі жылдары осы шағын жанрда өндіртіп жазып жүрген жазушылар Нұрғали Ораз бен Талаптан Ахметжанның бірнеше әңгімесіне тоқтала отырып, олардың қазақ әдебиетіне қосқан тың тақырыптары мен жаңа кейіпкерлеріне, бұрын–соңды ұлттық әдебиетте байқалмаған тосын образдарына талдау жасайды. Және қазіргі әдебиеттануда жиі айтылып жүрген модернизм һәм постмодернизм ұғымдары негізінде жазылған Р.Мұқанованың «Тұтқын», А.Ықсанның «Дүңгіршек», Д.Амантайдың «Мен сізді сағынып жүрмін» т.б деген әңгімелеріндегі көркемдік–эстетикалық әлемді сөз өнерінің талап–талғамына сай талдайды. Бір сөзбен, айтқанда , бұл томда қазіргі қазақ әдебиетінің барлық салалары мен жанрлық түрлеріне толық түрде шолу жасалып, тәуелсіздік кезеңіндегі ұлттық әдебиеттану ғылымының көптеген мәселелері кеңінен қозғалған деп айтуға толық құқығымыз бар десек болады. “Қазақ әдебиеті тарихының” он томдық жинағындағы барлық томдарға шолу жасай келе түйеріміз, ұлттық сөз өнеріміздің тарихы енді ғана өзінің шынайы тамырын тауып, шырайы енген [Введите текст] 132 шұрайлы,шүйгінді шалғындарына ене бастады, десек те бұл да тереңдетіліп зерттеліп бітпеген,әлі алар асуы алда жатқан, зерделенер тұсы мен назар аударар аудан-аумағы бар жәйт десек болады. Және біздің шолу мақаламызда бүкіл тарих түгел қамтылып, жаңаша байыпталған сараптамаларға да толыққанды талдау жасалды деуден аулақпыз. Ол мүмкін де емес. Бірнеше ғылыми ұжымның зерттеулеріндегі қатпары мың қабат құнды әдеби, тарихи құжаттар мен мәліметі мол ғылыми деректердің де дәмін дәл жеткізе алдық деп те айта алмаймыз. Біз, мүмкіндігінше, әр томда қарастырылған дәуірлер мен тарихи оқиғалар, соларға сәйкес туған әдеби мұраларды жүйелей отырып,қазақ әдебиеті тарихы қайта түгенденіп, қайта толықтырылып,жаңаша көзқарас тұрғысынан қайта жазылғандығын айтуға тырыстық. 3.4 Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихы мен зерттелуі жүктеу 1,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау