Умкд 042-18 36/03-2013 № басылым

1. 
   Глоссарий
   
2. 
   Дәрістер
   
3. 
   Сарамандық және зертханалық сабақтар
   

5. Студенттің өздік жұмысы

1. 
   Экономиканың ғылым ретінде қалыптасу тарихы
   
2. 
   Экономикалық теория пәні , қызметтері мен әдістері
   
3. 
   Экономика құрылымы
   

1. Қазіргі заманда «экономика» сөзінің түсінігі көп мағынаны білдіреді.

Біріншіден, «экономика» сөзімен игіліктер мен қызметтер көрсететін өндірістік және өндірістік емес салалардың жиынтығы ретінде түсіндіріледі, онсыз адамзат қоғамы өмір сүре алмайды. Сондай-ақ «экономика» сөзімен экономикалық қатынастар жиынтығы қарастырылады. Осы қатынастарды өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну жүйесінде қалыптасады. Бұл қатынастар қоғамның экономикалық базисін құрап, онда идеологиялық және саяси қондырма орналасады.

Екіншіден, «экономика» сөзін ғылымдар тоғысындағы экономикалық қатынастарын қызметтік немесе салалық астарын қарастыру деп білеміз. Экономикалық теорияның өкілдері өндіріс деңгейінің макро мен микроэкономикасын және интерэкономикасын бөліп қарағанда да «экономика» ұғымын түсіндіреді. Интерэкономика дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуы мен даму заңдылығын сипаттайды. Сондай-ақ экономикалық теорияда бірнеше экономика түрлерін бөліп қарайды: дәстүрлі,нарықтық,еркін бәсекелік, әкімшілдік-әміршілдік, аралас және басқалары.

Үшіншіден, «экономика» сөзі экономикалық ғылым жалпы экономикалық теория ретінде қарастырылады.

Экономикалық ғылым – ең ертедегі ғылымдардың бірі. Алғашқы рет «экономия»(«ойкономия») термині біздің дәуірімізге дейін III-ші ғасырда ертедегі грек ойшылдары Ксенофонт (б.д.д.430-355жж.) және Аристотель(б.д.д.384-322 жж.) еңбектерінде пайда болды.

«Ойкономия» (экономия) сөзі ретінде – Аристотель құл иеленушілік шаруашылықты жүргізуді ұйымдастыру туралы ұсыныстар жиынтығын түсінген.

«Меркантилистер» (итальян сөзі «мерканте» - саудагер,көпес деген ұғымды білдіреді) бірінші экономикалық ілім болып табылады. Меркантилистер байлықтың қайнар көзі тауар мен ақша айналымы саласында болады деп есептеді. Меркантилизмнің нағыз өкілдері – Вильям Стаффорд және Томас Мен болып табылады.

1) Саяси экономика қоғамдық даму заңдылықтары жөніндегі ғылым. Саяси экономика пәні капитализмнің дүниеге келу қарсаңында ХVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың басында дами бастады ;

2) Меркантилизм лат.тілінен аударғанда «саудагер» деген мағына береді . Меркантилизмнің негізгі мазмұны байлық,сырқы сауда нәтижесінде жинақталды ,сол себепті сыртқы сауда сферасын зерттеу керек денген ;

Меркантилизм 2 кезеңнен тұрады : алдыңғы және соңғы.

Алғашқы меркантилистер алтын мен күмісті байлықтың негізгі формасы ретінде қарастырады .Сонымен қатар ақшаны сыртқа шығаруға тыйым салды.Соңғы меркантилистер ақша емес тауар айырбастау сферасын зерттеуді;

3) Физиократтар – «физио », Стенли Джевонс және басқалары қалады. XIX-шы ғасырдың екінші жартысында «маржинализм» (ағылшынның «marginal» - шекті деген сөзі ) теориясы қалыптасты. Бұл теорияның негізін австриялық мектептің экономистері Карл Менгер, Фридрих фон Визер, Эйген фон Бем-Баверк, сондай-ақ ағылшын экономисі Уильям Экономикалық теорияның құрамы:

Маржинализмнің басты категориялары: шекті пайдалылық, шекті өнімділік, шекті шығындар.

Қазіргі Батыс елдеріндегі экономикалық теория негізінен төрт ірі ағыммен сипатталады:

• 
  бірінші ағым «неоклассикалық» деп аталып, ол қазіргі «монетаризм» және «неолиберализм» теорияларымен жұптасады.
  
• 
  екінші ағым «капитализмді реттеу» теориясымен айқындалады. Оның негізін қолдаушы ағылшын экономисі Дж.Кейнс болып табылады.
  
• 
  үшінші ағым институционализм (латынның «institutum» - бекіту, құрылтайлау деген сөзі) теориясымен белгілі. Оның негізін қалаушы американ ғалым – экономисі Торстейн Веблен болып табылады.
  
• 
  төртінші ағым әлеуметтік бағытталған нарықтық шаруашылық теориясымен танылады. Осы теорияның негізін қалаушылар – неміс ғалымы, мемлекеттік қайраткер Людвиг Эрхард және германияның ғалым – экономисі Вальтер Ойкен болып табылады.
  

Қазіргі уақытта шет елде кең тараған «Экономикс» оқулығының авторы Пол Самуэльсон экономикалық теорияның бірнеше анықтамасын келтіреді:

1. Экономикалық теория – деп жазды ол, - бұл қызмет түрлері туралы ғылым, айырбас және адамдар арасындағы ақшалай іс-әрекеттке байланысты.

2. Экономикалық теория адамдардың сирек немесе шектеулі өндіргіш ресурстарын қолдану арқылы және әртүрлі тауарды өндіру мен тұтыну мақсатында, оларды қоғам мүшелері арасында бөлу туралы ғылым.

3. Экономикалық теория адамдардың өмірлік қызметінің күнделікті іскерлігін және өздеріне өмір сүру мүмкіндігін таба отырып және осы жолды қолдану туралы ғылым.

4. Экономикалық теория адамзаттың тұтыну мен өндіру саласындағы өзінің міндеттерімен қалай айналасатыны туралы ғылым.

5. Экономикалық теория байлық туралы ғылым ретінде .Экономикалық теория әлеуметтік –экономикалық қатынастарды экономикалық заңдар мен экономикалық категорияларды бейнелеу жіне дамыту арқылы оқытады.

Экономикалық теория – бұл іргелі экономикалық ғылым, әлеуметтік-гуманитарлық және кәсіби экономикалық білімнің негізі. Осы тұрғыдан, экономикалық теорияны қоғамдық байлықты және экономикалық қатынастар мен экономикалық заңдарды зерттейтін ғылым ретінде анықтауға болады. Экономикалық үлгі пайда болуы экономикалық уақиғаны түсінуге жол ашатын айқын диаграммалар немесе формалары болып табылады .

Экономикалық теорияның пәні – ол адамдардың қажеттілігін қанағаттандыру үшін материалдық материалдық емес игіліктерді орындау үстінде шектеулі ресурстарды тиімді пайдалану жөніндегі қатынастар.

Экономикалық теорияның пайдаланатын зерттеу әдістерінің ең маңыздысы – ғылыми абстракция әдісі болып табылады.

Ғылыми абстракция дегеніміз зерттеліп отырған құбылыстардың мардымсыз, өткінші жақтарын дерексіздендіру, олардағы тұрақты қасиеттерді тауып көрсету процесі. Абстракция іске –қатынасы жоқ эқономикалық және экономикадан тыс факторларды экономикалық талдаудан шығарып тастау.
Логикалық дедуктивті әдіс дегеніміз – мәселені теориялық деңгейінен шешіп , мұнан соң фактіге жүгіне отырып , әлгі теорияны тексеруге немесе жоққа шығаруы . Эмперикалық индуктивті әдіс дегеніміз фактілерді жинақтаудан прогматикалық зерттеулерге сүйенудіайтады. Экономиканың принциптері – ол терминнің өзінен шығатын өз ішінде дәйексіз сандық анықтамалар бар қарапайымдылар.

Экономикалық теория әрбір азаматтың сайлау және дауыс беру кезінде басқару тұжырымдарының қайсысын қолдану керек екендігін айыруға көмектеседі. Экономикалық ғылымның бизнес үшін практикалық маңызы зор.

Адам қажеттіліктері материалды және рухани болып бөлінеді. Адамның қажеттіліктері шексіз және тұрақты түрде өсіп отырады. Экономикалық теорияда бұл тенденцияны «қажеттіліктердің өспелі заңы» сипаттайды. Қажеттліктердің тұрақты түрде өсуін өндіріс шектеп отырады. Сондықтан өндірістің негізгі мақсаты – адам және қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру. Бұған адам мен табиғаттың өзара байланысы арқылы қол жеткізіледі. Бұл байланыстарда белсенді жақ адам болғандықтан, өндіріс – табиғатты адамен өзгерту процессі деп айтуға болады.

Өндіріс процесінде адамммен қолданылатын барлық күштердің жиынтығын өндіруші күштер деп атайды. Өндіріске қатысты адамдар арасындағы экономикалық қарым-қатынастарды өндірстік қатынастар деп атайды.

Өндірістің екі деңгейі бар: жеке және қоғамдық. Жеке өндіріс - негізгі өндірістік бірлік көлеміндегі қызмет (кәсіпорын, фирма). Қоғамдық өндіріске өндірістік инфрақұрылым деп аталатын қосымша элементпен негізделетін кәсіпорындар арасындағы өндірістік байланыстардың барлық жүйесін білдіреді.

Өндіріске еңбек бөлінісі тән, ол қазіргі уақытта бар еңбектік қызметтің барлық түрлерінің жиынтығы.

Өндірістің дамуының екі түрін ажыратады. Біріншісі, экстенсивті қолданылатын өндіріс құралдарының сандық өсуі есебінен болады. Екіншісі, өндіріс құралдарын сапалық жаңарту есебінен жүзеге асырылады.

Өндіріске ұдайы болуы тән. Ұдайы өндіріс дегеніміз үздіксіз қайталанып отыратын процесс. Ұдайы өндірісті екі типке бөліп қарайды : жай және ұлғаймалы. Өндіріс процесінің көлемі мен ауқумының үзіліссіз өзгермеген күйде жаңалануын жай ұдайы өндіріс дейміз. Өндіріс процесінің көлемі мен масштабының еселене үзіліссіз қайталануы және жаңғыруын ұлғаймалы ұдайы өндіріс дейміз. Егер қоғам жай ұдайы өндіріс шеңберінен шыға алмайтын күйде болса онда ол өзінің болашағын «жеп қояды» .

Ұдайы өндіріс циклдық сипатқа ие, ол ұдайы өндірістік фазалардың айналымында қозғалуға әкеледі.

Өндірістің кезеңдері:

• 
  өндіру;
  
• 
  бөлу;
  
• 
  айырбастау:
  
• 
  тұтыну.
  

Қоғамдық өндіріс

Бүгінгі кезде қазіргі қоғамдық өндірістің алдында төмендегідей маңызды мәселелер тұр: 1) өндірістің тиімділігін арттыру, ә) өндірістің экологиясын сауықтыру, б) гуманизациялау мәселесі, яғни өндірісте адамға бір қалыпты жағдай жасау. Бұл мәселелер ХХІ ғасырдың негізгі проблемалары болып табылады.

Қоғамдық өндірістің натуралды және тауарлы түрлері.

Ғылыми әдебиеттерде және оқулықтарда адамзат қоғамының тарихында қоғамдық өндірістің екі түрі бар:

а) натуралды шаруашылық;

ә) тауарлы шаруашлық.

Натуралды шаруашылық қоғамдың өндіроісті ұйымдастырудың ең ертедегі түрі болып табылады. Алғашқы қауымдары адамның еңбек құрал-сайманынының қарапайымдылығы оған өнімді тек өзінің тұтынысы үшін жасауға мүмкіндік береді.

Тауар өндіріс капиталистік өндірістік әдісінде өзінің дамуының жоғарғы түріне қол жеткізеді және жалпылама сипатқа ие болады.

Қазіргі қоғамдық өндіріс – бұл дамыған тауар өндірісіндегі тереңдеген еңбек бөлінісінің болуы және оның мамандануы.

Тарихи тағлым көрсеткендей, тауар өндірісінің пайда болуы төмендегідей үш жағдайда жүзеге асады:

• 
  бірінші ең ірі қоғамдық еңбек бөлісінің болуы;
  
• 
  алғашқы тұрмыстық қауымдастық қойнауында жеке меншіліктің пайда болуы;
  
• 
  тауар өндірушілердің экономикалық оқшаулануы (отбасының қауымдастықтан экономикалық оқшаулынуы).
  

Материалдық және рухани игіліктер өндірісін тоқтатқан болса, онда адам қоғамы жайылып кеткен болар еді.

Материалдық өндірістер саласы - халық шаруашылығы салаларының төмендегідей материалдық игіліктер өндірісі (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс) және материалдық қызмет көрсету саласы бойынша (өнім қозғалысын тұтынушыға дейін камтамасыз ететін көлек пен сауда, коммуналды шаруашылық, тұрмыстық қызмет көрсету – киімді өндеу, тігу, жуу, тазалау және т.б.) екіге бөлінеді.

Өндірісті жүзеге асыру үшін өндіріс шарттары қажет. Мұндай шарттарды экономикалық ресурстар деп атайды. Экономикалық ресурстарға: табиғи ресурстар, материалды ресурстар, қаржы ресурстары, еңбек ресурстары және ақпарат ресурстары жатады. Экономикалық ресурстарды нақты іс-әрекетке келтіретін болса, олар өндіріс факторларына айналады.

Өндіріс бір мезгілде тұтыну процесінде бола алады. Өндіріс процесі тек қана үш факторлардың – адамның жұмыс күші, еңбек заты мен еңбек құралдары - өзара іс-әрекеті арқылы (бұл К. Маркс бойынша) жүзеге асуы мүмкін.

Жұмыс күші – бұл адамның дене және рухани қабілеттілігінің жиынтығы және оны өндіріс процесінің материалдық игіліктер мен қызмет көрсетуінде қолданады.

Қазіргі кезде еңбек затының өзі көп жағдайда бұрынғы еңбектің өнімі болып табылады.

Еңбек құрал-саймандары бұл әртүрлі механизм мен машина, инструмент пен қажет тетіктер, двигатель, жеткізетін құрылым және т.б. нәрселер.

Еңбек заты мен құрал-саймандар бірге құрал жабдықтарын құрайды.

Өндіріс әрқашан қоғамдық сипат алып, оның екі жағы болады: өндіргіш күштер және өндірістік қатынастар.

Өндіргіш күштер – бұл өндіріс құрал жабдықтары, ең алдымен еңбек құралдары, сонымен қатар материалдық игіліктерді өндіретін адамдар.

Маржинализм теориясының топтауынша, төрт өндіріс факторы бар: жер, еңбек, капитал және кәсіпкерлік қабілеттілік.

Батыстық қазіргі эконмоикалық теория мектептері, жоғарыда аталған өндіріс факторларынан басқа, ақпараттық экономикалық және экологиялық факторларды да қарастырады. Экологиялық фактор экономикалық өсудің импулсы ретінде жүзеге асады.

Өндіріс процесінде адамдар бір-бірімен қатынасқа болады. Бірақ, бұл қатынастар әртүрлі болады. Бір жағынан, бұл қатынастар: ұйымдастырушы, адамдарды орналастыру – техникалық - өндірістік қатынастармен байланысты. Екінші жағынан, бұл қоғамдық-өндіріс, яғни экономикалық қатынастар. Олар меншік сипатымен, меншік қатынастарымен анықталады.

Өндірістің әрбір факторы оның иесне белгілі бір табыс әкеледі. Бұл табыстарды факторлық табыс деп атайды. Жердің факторлық табысы – рента; капиталды факторлық табысы – пайыз; еңбектің факторлық табысы – еңбек ақы; кәсіпкерлік қабілеттіліктің факторлық табысы – пайда.

Экономикалық ресурстар – бұлда өндіріс факторы, табиғатта пайда болады және оны адамдар өндіреді.

Планетамыздағы барлық экономикалық ресурстар шектеулі мөлшерде болады.

Өндірістің балама мүмкіндіктері:

Нарықтық модельге негiзделген экономика шаруашылықты ұйымдастыруды былай жүзеге асырады: жеке тұтынушы менөндiрушiлер нарық арқылы өзара iс-әрекет жасап , экономикадағы басты үш мәселенi шешудi мақсат етедi.Оларға : ненi, қалай және кiмге өндiрудi жүзеге асыру қажеттiлiгiн жатқызымыз.

өседi.Нарықтық шаруашылық механизмiнiң iс әрекетi автоматты сипат алып: тауарға сұраным өссе, баға көтерiледi және тауар өндiрушi өндiрiс көлемiн ұлғайтады.

Нарық күрделi экономикалық категория бола тұра өзiмен өзi болған емес. Ол белгiлi және нақты әлеуметтiк-экономикалық жағдайда өмiр сүредi және көптеген факторларға тәуелдi:

• 
  меншiк түрлерiнiң көп болуы;
  
• 
  нарықтағы шаруашылық субъектiлерiнiң қойылатын экономикалық жауапкершiлiкке сай болып, тәуелсiз әрi өз-өзiнше болуы;
  
• 
  тауар өндiрушiлер мен сауда делдалдарының бәсекелестiгi;
  
• 
  белгiсiз нарыққа өнiм шығару;
  
• 
  өнiмге бағаны контрагенттердiң қою құқықтығы;
  
• 
  керектi инфрақұрылымнiң болуы;
  

«Меншік»ұғымы әрбір экономикалық жүйенің іргетасы болып табылады.

Франсуа Кенэ «Экономикалық кесте»деген еңбегінде меншікті көбейту процесінде еңбек өнімділігі ролінің басымдығын көрсеткен. Уильям Петтидің «Еңбек-байлықтың атасы,жер-оның анасы»деген қанатты сөздері өзінің мәнін осы күнге әлі жойған жоқ. К.Маркстың тұжырымдамасы бойынша, меншік экономикалық категория ретінде адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз өмір сүреді. Меншік - бұл өндіріс құрал-жабдығын иелену қатынасы және материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну процесі.

Меншік теориясына сүбелі үлесті батыстың қазіргі экономикалық мектептің өкілдері Рональд Коуз және Армен Алчиан қосты. Бұл теория кейінірек Й.Барцель, Г.Демесц, Д.Нарт, Р.Познер және басқалардың еңбектерінде өзінің жалғасын тапты.

Олардың ойынша,меншіктің кешенді құқығы төмендегідей он бір бөлімнен тұрады:

1.иелену

3.басқару

4.табысқа деген құқық

5.егеменділік

6.қауіпсіздік

7.игілікті мұрагерге беру

8.игілікті иеленудегі мерзімсіздік

9.сыртқы ортаға зиян келтіретін әдістарді қолдануға қарсылық жасау

10.жауапкершілікке жазалау түрін қолдану

11.қалдықты сипат.

Мемлекеттік кәсіпорындар жекешелендіру ғана кәсіпорынның экономикалық еркіндігі мен жауапкершілігін органикалық түрде ымыраластыра алады.

«Жекешелендіру» термині мемлекеттік меншіктің жеке меншікке өтуін білдіреді.

Жекешелендіру мақсаты:

• 
  өтпелі мақсатты алға тартып, жеке меншік топтарын құру.
  
• 
  мемлекеттік кәсіпорын мүліктерін жеке адам мен коммерциялық
  

Мемлекеттік меншікті жекешелендірудің халықаралық практикасы көрсеткендей, жекешелендірудің екі варианты бар:

• 
  «қатаң» вариантты жекешелендіру қарқынды жүргізу;
  
• 
  «жұмсақ» вариантты жекешелендіру ақырындап жүргізу.
  

моделге ұқсастығын жүзеге асырылады.

Жекешелендіру екі кезеңмен жүргізіледі: бірінші кезеңде тұрғындардан қайтаруды қажет етпейтін тұрғын-үй купонын қолдана отырып, үйлерді жекешелендіру жүзеге асты, екінші кезеңде тұрғындар қайтарылмайтын жекешелендіру купонын алды. Оларды тек қана инвестициялық жекешелендіру қоры арқылы қолдану мүмкіндігі жасалды. Ондай қор Қазақстанда 120-дан болды.

2.Меншіктің түрлері,экономикалық қызметтері.

Меншік қатынастары мынадай қызметтерді қамтиды:

а) иелену

ә) пайдалану

б) бөлу

Адамзат қоғамының даму тарихында меншіктің тайпалық немесе қауымдастық түрлері белгілі.

Нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік меншіктің үлесі 5%-дан 30%-ға дейін ауытқиды.

Жеке меншіктің дамуы ХIX-шы ғасырдың екінші жартысының ортасына дейін жүзеге асты.

Қазіргі уақытта жеке меншік жекеленген (еңбектік және еңбектік емес) ғана емес,сондай-ақ ұжымдық,акционерлік,кооперативтік түрде-меншік иесі ұжымдарын біріктіретін болады.Көптеген әлем елдерінде меншіктің кооперативті түрі жан-жақты дамыған.Алғашқы кооперативтер Дания мен Швецияда ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу,өткізу бойынша пайда болды.Яғни,100жылдан соң әлемнің он екі елінде олардың үлесіне ауыл шаруашылығы өнімінің 60%-ы келеді.

Муниципалды меншік мемлекеттік және басқа меншік түрлерімен салыстырғанда өте ерекше болып табылады.Әдетте муниципалды меншікке өкімет ұйымдары мүлік және әкімшілік-аумақтық құрылымдарды басқару жатады.Қазақстан Республикасында осындай мүліктер коммуналды меншік деп аталады.

«Жекешелендіру» термині мемлекеттік меншіктің жеке меншікке өтуін білдіреді.

Жекешелендіру мақсаты:

• 
  өтпелі мақсатты алға тартып, жеке меншік топтарын құру.
  
• 
  мемлекеттік кәсіпорын мүліктерін жеке адам мен коммерциялық
  

Мемлекеттік меншікті жекешелендірудің халықаралық практикасы көрсеткендей, жекешелендірудің екі варианты бар:

• 
  «қатаң» вариантты жекешелендіру қарқынды жүргізу;
  
• 
  «жұмсақ» вариантты жекешелендіру ақырындап жүргізу.
  

моделге ұқсастығын жүзеге асырылады.

Жекешелендіру екі кезеңмен жүргізіледі: бірінші кезеңде тұрғындардан қайтаруды қажет етпейтін тұрғын-үй купонын қолдана отырып, үйлерді жекешелендіру жүзеге асты, екінші кезеңде тұрғындар қайтарылмайтын жекешелендіру купонын алды. Оларды тек қана инвестициялық шекешелендіру қоры арқылы қолдану мүмкіндігі жасалды. Ондай қор Қазақстанда 120-дан болды.

Ұлттық бағдарламаға сай Қазақстан Республикасында мемлекеттен меншікті алу мен жекешелендіру алғашқыда екі кезеңде жүргізіледі:

• 
  бірінші кезең 1991-1992 жылдар;
  
• 
  екінші кезең 1993-1995 жылдар;
  
• 
  үшінші кезең 1996-шы жылдан басталып, 1998-ші жылдың брінші
  

Қазақстан Республикасында мемлекеттен алу мен жекешелендірудің негізгі мақсаты мынада:

• 
  шаруашылық субъектілерінің тиімді түрі ретінде жеке меншік топтарын қалыптастыру;
  
• 
  бәсекелестік ортаны құрып, өндірісті монополиясыздандыруды қамтамасыз ету;
  
• 
  шағын және орта бизнесті дамыту;
  
• 
  шет мемлекетті өзіне тарта білетін, жеке бизнес басымырақ ұйымдық-шаруашылық құрылымды қалыптастыру;
  
• 
  бағалы қағаздар нарығының субъектісі ретінде инвестициялық құрылым жүйесін дамыту және нығайту.
  

Жекешелендірудіңтөмендегідей тәсілін айтуға болады:

а) аукциондық, жекешелендірілетін меншікке кім жоғарғы баға ұсынса соған сатылады.

ә) конкурстық –таңдау сатушының ойынша, дұрыс жағдай ұсынған сатып алушыға артықшылық көрсетіледі;

б) кәсіпорын акциясын ересек тұрғындарға беру;

в) купондық тәсіл.

Экономикалық жүйе дегеніміз – экономикалық қатынастардың және процестердің жиынтығы. Меншік түрінің және ұйымдастыру дәрежесіне байланысты экономикалық жүйелердің келесідей үлгілері бар:

1) Дәстүрлі экономикалық жүйе деп - әдеп-ғұрыпқа алғашқы тірі қалу жүйесіне, дәстүрлерге негізделген.

Өндіріс процесі, айырбас, бөлу құрылу уақытында қатыптасқан әдеп-ғұрыпқа сүйенеді. Жүйе мемлекеттікке дейінгі алғашқы қауіп кезеңіне ұқсас келеді. Қазіргі уақытта ол амазондық үнділерге, австралиялық тұрғылықты тұрғындары, африка тайпаларына тән.

2) Әкімшілік-әміршілік жүйе мемлекеттік монополиялық меншігінің не оның монополиялық мемлекет тудырған үстемдігімен сипатталады. Бұл жүйеге басқарудың қатаң тіктік ирархиясы тән. Ол көптеген байланыстың болмауымен төменгі деңгейде тиімділікті жоғалтуға тырысады.

3) Нарықтың экономикалық жүйе жеке-меншік кәсіпорнына заңды мәртебе берулік қажеттілігіне, жеке меншік құқықтың анықтауларына, келісім шарт кепілдігінің сақталуына орай жекеменшікке және экономиалық проблемаларды шешуге негізделген.

4) Аралас экономикалық жүйе мемлекеттік реттеу арқылы рынокты толықтыруға негізделеді. Нарықтық механизм мынандай проблемаларды шеше алмайды: қоғамдық игілікті жасау, әлеуметтік мәселелер, экономикалық тұрақтылық, тепе-теңдікті жаңадан құру және т.б.

1. 
   Ақшаның пайда болуы, мәні және қызметі.
   
2. 
   Нарықтың мәні, қызметтері және түрлері
   
3. 
   Нарықтық экономиканың субъектілері, құрылымы мен инфрақұрылымы
   

1. Экономикалық мектеп өкілдерінің бірі ерте дүниедегі грек ойшылы Аристотель ұсынған қағиғада сүйене отырып, ақшаны - белгілі шарт, адамдар арасындағы саналы келісім нәтижесі ретінде қарады. Басқа бағыт-тағы мектептің өкілдері ақшаны – мемлекет бекіткен тауарды айыр-бастауға қажетті құрал ретінде қарастырған. Үшінші өкілдері ақша өзінің табиғаты бойынша алтын мен күміске жататындығын айтқан.

Т_{(1 кое)} → Т₁ (1 қап астыққа) экв.

→ Т₂ (1 қап балтаға) экв.

→ Т₃ (5 құмыраға) экв.

→ Т₄ (2 гр. алтынға) экв.

Осы қатардағы тауарлар эквивалент болып табылады.

Кейініректе жалпылама эквиваленттіе ролді игілікті металдар (алтын, күміс) атқара, бастады, себебі оның өзіне тән бірқатар артықшылығы болды: жеңіл бөлінетіндігі, біртектілігі, жақсы сақталатындығы, ең маңызды артықшылығы, сол, осы металдардың аз ғана бөліктерінде көптеген еңбектің сіңірілгені болып табылады.

Ақшаны қалай түсінуге болалы? Құн түрінің дамуы мынаны куәландыруды: ақша бұл техникалық айырбастау құралы емес, ол - жалпылама эквиваленттік (балама) роль атқаратын тауар.

Ақшаның бірінші қызметі – құн өлшемі. Тауар құнының ақшалай көрсетілуі баға деп аталады. Сондықтан тауар өз құнына да және сұраным мен ұсынымнан да тәуелді.

Сөйтіп тауар бағалары негізінен тауардың өз құнына тура пропорционалды және алтын (ақша) құнына кері пропорционалды өзгереді.

Екінші қызметі - айналым құралы.

Үшінші қызметі – төлем құралы

Төртінші қызметі – қазына жинау қорлау құралы.

Бесінші қызметі – ақшаның әлемдік ақша түрінде болуы. Әлемдік ақша алтын және өнеркәсібі дамыған елдердегі тұрақты валюта болып табылады.

«Деньги» ұғымы түркілердің – күміс «теңге» деп атауынан шыққан. Ол XV – ші ғасырдың Әмір Темірдің (хан) басқару кезеңінде дайындалған. Ең алғашқы рет қағаз ақшалар ХІІ-ші ғасырда Қытайда пайда болған, ал ХІІІ-ші ғасырда Шыңғыстан үкіметі қағаз ақша белгілерін алтынға еркін айырбастаған.

Ақшаның металдық және номиналдық теориялары.

Ақшаның металдық теориясын «меркантилизм» мектебінің өкілі Томас Мэн (1571-1641 жж.) жасаған. Осы теорияға сай – алтын мен күміс бойынша – ақша болып табылады. Алтын мен күмістің ақша болуы олардың алтын және күміс болуында емес, бастығы – олардың қоғамдық еңбектің өнімі болйында. Тауар құны алтынмен өлшенеді, себебі тауарға да және алтынға да қоғамдық еңбек жұмсалған. Аздаған уыс алтынға да қоғамдық еңбек жұмсалған. Аздаған уыс алтында қоғамдық еңбектің көптеген мөлшері баршылық.

Ақшаның номиналистік теориясының негізні идеясы мынаған саяды: ақша тауар өнімі емес, олар шартты белгі ғана болып табылады, бағатылығын мемлекет бекітеді. Номиналистік теорияны жақтаушыларға ағылшын экономисі Дж. Кейнсті және американ экономисі Пол Самуэльмонды жатқызамыз.

Американ экономисі Пол Самуэльсон ойынша: «Ақша – бұл әлеуметтік шарттылық». Демек, ақша номиналистік теория өкілдерінің ойынша, бұл зомбылық, бағылықтағы жасанды төлем құралы, яғни алтынмен байланысты жоқ.

Номиналистік теорияның алғашқы идеясы Ертедегі Римде пайда болған.

• 
  Ақша айналымының заңы. Ақшаның тұрақтылығы және оның конверсиялану проблемалары.
  

Нарық мәселелерінің, қоғамды қайта құру теориясы мен практикасында алатын зор мәніне қарамастан, ТМД-ға кіретін мемлекеттердің және Қазақстан ғалым-экономистерінің арасында нарық туралы бірыңғай пікір жоқ. Осыған байланысты натықтың бірнеше анықтамасын келтірейік.

Нарық-белгілі жүйе әрі айырбас нәтижесінмен жағдайын немесе өндіріс факторына қарай өндірістік қатынастарды қысқарту, шаруашылық субъектілерін байланыстырушы ұйым.

Нарық-тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар арасындағы белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы.

Нарық сатушы мен сатып алушы арасындағы тауар өткеру жайлы қатынастар жүесін көрсетеді. Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің емес айырбас саласының катигориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастардың субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады.

Нарық-сатушы мен сатып алушылар арасындағы белгiлi бiр экономикалық қатынастар мен байланыстар жүйесi.

Нарық-күрделi жүйе, оның құрылымын әртүрлi белгiлермен классификациялауға болады.

Елдегi барлық нарықты былай жiктеймiз: iшкi нарық,әлемдiк нарық,еларалық нарық, аймақтық нарық, жергiлiктi оқшауланған нарық.

Әлемдiк нарық - жеке елдiң iшкi нарығымен байланысты. Ол байланыстар өндiрiстiк кооперация мен интеграция, сыртқы сауда, тауар айырбастау операциясымен жүзеге асып отырады.

Iшкi нарық-бiр елдiң мемлекеттiк шекарасының аумағымен шектелген жалпы iшкi нарық. Өндiрiс құрал-жабдығы нарығы, тұтыну нарығы, капитал ,бағалы қағаздар нарығы, жұмысшы күшi нарығы енедi.

Еларалық нарық - экономикалық айырбастың ерекшк формалары мен шарттары, терең еңбек бөлiнiсi арқылы байланыстыратын бiрнеше мемлекттердiң қатысуымен құрылған нарықты айтады.

Аймақтық нарық - бөлек территориялық бөлiмше нарығы. Мысалы: республика, облыс,аудан.

Жергiлiктi оқшауланған нарық- кейбiр елдi пункттердiң жиынтығы болып табылатын нарық.Бұл негiзiнен халық тұтынатын тауарлар мен ақылы қызмет нарығына қатысты айтылады.

Нарықтық қатынастардың жетiлу деңгейi тұрғысынан нарықты былай жiктеймiз: дамыған нарық , қалыптасатын нарық, әртүрлi дәрежедегi бәсекенi шектеу нарықтары (монополиялық, олигополиялық,монополиялық бәсеке).

Бәсекелестiк сипат пен деңгейi тұрғысынан былай жiктеймiз:

• 
  мемлекеттiк нарық - бiр субъектiсiнiң бағаны анықтауымен сипатталады, алайда сол тауарды шығаратын басқада субъектiлер болуы мүмкiн;
  
• 
  олигополиялық нарықта-азғана сатушылар iс-әрекет жасап, олардың әрқайсысы тауар бағасына әсер етуi мүмкiн;
  
• 
  монополиялық бәсеке нарығы- еркiн нарық тетiгi мен өндiрiс облысындағы монмполияны кең жiктелген өнiммен сабақтастығы;
  

Ресми және ресми емес.

• ұдайы өндiрiс процесiн үнемi қамтамасыз ететiн реттеушi;

• экономикалық оқшауланған тауар өндiрушi мне тұтынушылар арасын байланыстыратын буын;

• экономиканың жағдайы туралы объективтi ақпарат көзi;

• тауар мен еңбектiң қоғамдық маңызын анықтау және мойындаушы құрал;

• бәсеке арқылы тиiмсiз шаруашылық түрiнен экономиканы сауықтыру,тазалау;

• құрылымдық тұтыну,тұтынысынан осы кездегi деңгейiне ыңғайлы рациональды таңдауға тұтынушыны экономикалық мәжбүр ету;

• өндiрiстiк шығындарды төмендетуге тауар өндiру-шiлердi экономикалық ынталандыру және оларды өте қажеттi қоғам аясына жұмсау;

• Тауар өндiрушiнi жоғары сапалы және жоғары еңбек өнiмдiлiгiне экономикалық тұрғыдан мәжбүр ету.

Нарық қызметінің көп түрлерінің ішіндегі ерекшесі реттеуші рөл атқару болып табылады. Ол ұдайы өндіріс процесін тиімді әрі үздіксіз қамтамасыз етеді. Нарықтық реттеуші әкімшілік басқарудың ауыстыруы экономикалық жүйенің өзгеруіне алып келіп, сәйкессіздікке, тапшылықтың тууына, адамның экономикалық өсуіне қозғаушы күшін жоюға алып барады.

Нарықтың келесі қызметі-ақпараттық. Тауар бағасы мен қызмет көрсету, банктегі депозит пен несиеге пайыздық өсімнің призма арқылы тұрақты өзгеруі нарықтық экономиканың борометріне әрі айнасына айналдырады.

Нарықтық қажеттілеу қызметтеріне тауардың қоғамдық маңызын мойындау, еңбектік материалдық ынталандыруды экономикалық тұрғыдан қамтамасыз ету және басқаларын жатқызамыз.

Нарықтық экономиканың субъектілері:

Нарықтық экономиканың негізгі шаруашылық субъектілеріне үй шаруашылығын, фирма мен үкіметті жатқызамыз.

Табыс пен шығындардың айналуы үкіметке кәдімгідей әсер етеді және ол елді мемлекеттің басқару қызметін жүзеге асырып, экономиканы әр деңгейде-жалпы мемлекеттен аймаққа дейін – реттеп отырады.

Нарықтық қатынастардың мән-мағынасын байқататын ұғымдардың бірі-бәсеке болып табылады. Жалпы алып қарағанда бәсекені -өндірушілердің бір-бірімен нарықтағы тауар ұсынысы мен бағаны белгілеу жайлы өзара қатынасы ретінде анықтауға болады. Бұл өндірушілер арасындағы бәсекені – нарықтағы бағаны, сұраным көлемін қалыптастыру жайлы өзара қатынастар ретінде анықтаймыз. Нарық жағдайындағы бәсеке шаруашылық пропорциясының негізгі механизмін қалыптастыру ретінде белгілі.

Бәсекенің классикалық түрін еркін ,жетілген , бағалық деп атауға болады. Қазір нарықтар бәсеке сипатымен бөлінеді: жетілген бәсеке нарығы, монополиялық бәсеке нарығы, олигополиялық бәсеке нарығы, таза монополия нарығы.

1. Жетілген бәсеке нарығы – кез келген ұқсас тауарларды сатушылар мен сатып алушылардың көптеген құрамын тудырады.

2. Монополиялық бәсеке нарығы (грек сөзі «монос» бір, «полео»-сатамын)-көптеген сатушылардың ұқсас, бірақ әртекті сатуынан құралады.

3. Олигополия(грек сөзі «олигос»-аздау «полео»-сатамын)-бірнеше деген сатып алушылар нарығын көрсетеді,байқалатыны,тіпті,осылардың кейбіреулері нарықтың көп бөлігін бақылайды.

4. Таза монополия нарықтың сондай түрі, онда бір ғана өндіруші бір текті өнімді 100%-ға сатуды жүзеге асырады және ол өнімді соған жақын алмастырушылар жоқ.


Бәсеке түрлері