Өзін - өзі бақылау сұрақтары

1.Мемлекеттің халықаралық саудадағы рөлі.

2.Протекционизм: мәні және формалары.

3.Сауда саясатының сипаты және халықаралық сауданы реттеудің кедендік әдістері.

4.Сыртқы сауданы реттеудің бейтарифтік әдістерінің негізгі түрлері

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Байгисиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. – Алматы., 2006

2.Доғалова Г. Халықаралық экономика. – Алматы., 2010

3. Мамыров Н.Қ. Халыкаралық экономикалық қатынастар. – Алматы., 2009

1.Әлемдік шаруашылық байланыстардың дамуы.

2.Капиталдың халықаралық қозғалысының қазіргі кездегі масштабтары және динамикасы.

3.Капиталдың халықаралық қозғалысының формалары.

4.Тікелей инвестициялардың себептері және құрамы.

5.Портфелдік инвестициялаудың себептері.

1. Капиталдың халықаралық қозғалысының қазіргі кездегі масштабтары және динамикасы.Халықаралық капиталдар қозғалысы, оның елдер арасындағы белсенді миграциясы халықаралық экономикалық қатынастардың маңызды формасы мен бөлігі болып табылады.

Капиталды шетке шығару дүниежүзілік шаруашылықты тереңдете дамыту кезеңіндегі тауарды шетке шығару монополиясын жойды. Тауарды шетке шығаруды толықтыра және негіздей отырып, ол ХЭҚ жүйесінде анықтаушы қызметін атқара бастайды. ОЭСР бағасы бойынша, 80-жылдары (1983 жылдан) тікелей инвестициялардың орташа жылдық өсу қарқыны 34% тең болып, ол әлемдік сауда өсім қарқынынан 4 есе көп болды. 90-жылдар басындағы қысқа мерзімдік дағдарыстан кейін, ол қайтадан әлемдік сауда айналым өсімінен артық бола бастады.

Халықаралық капиталдар рыногы қазіргі заманда әлемдік экономиканың іс-әрекетінде, халықаралық шаруашылық байланыстарын дамытуда анықтаушы элемент болып табылады.

Капиталды шетке шьғару - бұл жүйелі түрде пайда алу және басқадай экономикалық, саяси ұтыс мақсаттарында ақшалай немесе тауар түріндегі құндылықтардың шет елге ауысуы. Капиталдың шет елге ауысуын (капиталды шетке шығару) дегеніміз - бір елдің ұлттық айналымынан капиталдың бір бөлігін алып, оны қабылдаушы елдің өндірістік немесе айналым процесіне әр түрлі формалар (акшалай, тауарлы) арқылы ауыстыру процесін айтамыз, Бір елден екінші елге капитал ауысуы, ең алдымен, шығарушы елдің экономикалық дамуының сыртқы саудаға қарағанда өсу қарқыны жоғары болғанымен байланысты. Капитал экспортының қажеттігі дамыған елдерде капитал "молдығы" пайда болып, ол ұлттық экономикадағы пайда нормасының төмендеуі, оның массасының жоғарылауымен өтелмейтіндігіне байланысты болды.

Капиталды шетке шығару мүмкіндігінің пайда болуы XIX ғасыр соңында бірқатар артта қалған елдердің дүниежүзілік шаруашылықка тартылуына, олардың көбінде басты теміржол желілері салынып немесе салына бастауына, өндірістің дамуының қолайлы жағдайлармен қамтамасыз етілуі мен жергілікті ақшалай қорлану қаржылары пайда болып, оны тауарлы өндірісті қарқынды дамуына қосылуға дайын болуына байланысты болды.

• 
  капиталды шетке шығару тауарлы формада, мысалға машина,
  құрал-жабдық және т.б. түрде жүзеге асырылды;
  
• 
  капиталды шетке шығару - бұл несиелеуші елде тауарды сатып алу үшін несиелер беру;
  

Капиталды шетке шығару арқылы капиталистік ұдайы өндірістің қалыпты әрекет етуінің күрделі мәселелері шешіліп, елдіңтауарлы экспортының өсуіне әсер етеді. Осының нәтижесінде капитал экспорттаушы елде машина, құрал-жабдыққа ішкі сұраныс өсіп, пайда нормасынын төмендеу тенденциясы тоқтатылды.

Назар аударатын тағы бір жағдай, қазіргі кезеңде егеменді елдер арасындағы капитал ауысуы үшін барлық алғышарттар бар, ол халықаралық еңбек бөлінісі мен халықаралық өндірістің кооперациясымен күшейтілуде.

Капиталдың шет елге ауысу себептері арасынан донор-елдегі капиталдың салыстырмалы артықшылығы ерекшеленеді. Бұл капиталды шет елде үлкен пайда алу мақсатында орналастырып, дивиденд немесе пайыздар арқылы пайда алу үшін жүзеге асырылады.

90-жылдарға дейін әлемде тиімді пайдалануды қажет ететін резервті капиталдың зор көлемдері қалыптасты. Олар сақтандыру компаниялары, зейнеттік, сенімділік, инвестициялық және тағы басқадай қорлар арқылы жинақталуда. АҚШ-тың өзінде 1995 жылы олардың активтері 8 трлн. доллардан асып түсті.

ХХ-ғасырдың екінші жартысында капиталды шетке шығару үнемі өсуде, Капитал экспортының өсу қарқыны тауарлы экспорт пен өндірісі дамыған елдердің ЖІӨ-нің өсу қарқынынан да асуда. Капиталды шетке шығару көлемінің күрт өсуі кезінде оның халықаралық миграциясы күшеюде.

Капитал қозғалысы халықаралық тауар саудасының субституты болып табылатындықтан, оның негізінде де тауар экспорт-тындағыдай себептер жатыр. Олар:

• 
  рынокты кеңейту;
  
• 
  жоғары пайда алу;
  
• 
  шет ел ресурстарын сатып алу;
  
• 
  саяси мақсаттар.
  

• 
  технологиялық артықшылық. Компанияның сату көлемінде
  ҚЗТКЖ (НИОКР) -ға шығындар деңгейі жоғары болған сайын, оның
  капитал экспорты да жоғары болады.
  
• 
  жоғары маманданған жұмысшы күшіі. Еңбекті төлеу деңгейінін
  жоғарылығы компанияны капиталды экспорттауға итермелейді.
  

• 
  халықаралық маркетингте жинақталған тәжірибе мен
  жарнамадағы басымдылықтар
  
• 
  өндіріс көлемдерінде үнемдеу. Сату көлемдерін ұлғайту
  қажеттілігі компанияларды сыртқы рыноктарға шығуға итермелейді.
  
• 
  компаниялар көлемі, Көлемі неғұрлым ірі болса, капитал
  шығару деңгейі соғұрлым жоғары болады.
  

• 
  белгілі бір тауар өндірісінің шоғырлану дәрежесі мен ел ішіндегі
  бәсекенің күшеюі.
  
• 
  арзан өндіріс факторларын пайдалану мүмкіндігі.
  
• 
  транспорттық шығындардың азаюы.
  
• 
  сауда кедергілерін айналып өту.
  
• 
  жергілікті рынок ерекшеліктерін жақсы білу.
  

Капитал экспорты, оның белгілі әрекет етуінің принциптеріне сәйкес, әр түрлі формаларда жүзеге асырылады.

Мемлекеттік капитал салымдарын кейде халықаралық аренада ресми деп те атайды. Ол мемлекеттік бюджеттен немесе халықаралық ұйымдар шешімдері бойынша шет елдерге бағытталған немесе шет елдерден қабылданатын қаржылар.

Түрлері бойынша - бұл мемлекеттік қарыздар, несиелер, гранттар (сыйлар), көмек болып бөлінеді. Олардың қозғалысы үкіметаралық келісімдер арқылы шешіледі. Бұған халықаралық ұйымдардың (мысалға ХВҚ (МВФ) несиелері мен басқадай қаржылары жатады. Бірақ қандай жағдайда да бұл салық төлеушілердің ақшалары болып табылады.

Мемлекеттік капитал көбінесе қарыз түрінде шығарылады. Бірақ басқа қарыз капиталдары сияқты елде артық капиталдың болуынан емес, мемлекеттік бюджетте артық қаржылар жоқ, ол саяси сипатта болып, қарыз берушілерге пайызды алу арқылы жоғары табысты қамтамасыз етеді.

Соңғылары қаржыларды пайыз түріндегі пайда алу мақсатында қарыз беру болып табылады. Бұл сферада мемлекеттік және жеке меншік көздерінен шыққан капиталдар әрекет етеді.

2.Капиталдың халықаралық қозғалысының формалары. Инвестициялардың жаңа түрлерін дамытуда ірі фирмалар мен корпорациялар, әсіресе басқа елдер рыногына енудің стратегиясын тез ауыстыруға үйренген трансұлттық компаниялар маңызды орын алуда. Кей жағдайларда дәстүрлі тікелей инвестицияларды бөліктерге бөледі. Мысалға, капитал, технология, басқару тәжірибесі, осының бәрін импорттаушы елге бөлек элементтер есебінде береді. Бұл жабдықтаушы-фирмаларға екі жақты пайда әкеледі. Біріншіден, инвесторлар капитал салымдарының әрбір элементіне өзіне тиімді баға белгілеуге мүмкіндік алды. Екіншіден, технология және басқадай қызмет көрсету барысында түскен пайданы бас фирмаға аудару арқылы табысын көрсетпеуге мүмкіндік алады.

Шетелдік инвестициялар көлемі бойынша 100 ірі компания (қаржы және банк ұйымдарын санамағанда) өндірісі дамыған елдерде орналасқан. Олардың шетелдік салымдары көлемінің құны 1,4 трлн. доллар, ол әлемдегі тікелей инвестицияларының 2/ 3 бөлігін құрайды. Өткен бес жылдықта бұл үлес өзгеріссіз қалды.

Осы компаниялар тізімін 1990 жылдан голланд концерні Роял-Датч-Шелл көш бастап келеді. Одан кейін 60,6 млрд. доллар (жалпы активтер сомасы 219,4 млрд. доллар), бар Форд, 56,2 млрд. доллары бар Эксон келеді.

Бірақ, егер интегралды трансұлттық индексін қолдансақ, күштер арақатынасы толық езгереді. Ол көрсеткіш шетелдік салымдар келемін ғана емес, шетел сату көлемі мен шетел жұмысшы күшін пайдалануды есептейді. Осы көрсеткіш бойынша "Роял-Датч-Шелл" тек 27 орынға түсіп, бірінші орынға канадалық Томсон Корпорейшн шығады.

Алғашқы 100 ірі трансұлттық компания мынандай нышандармен сипатталады:

1. 
   орналасуы бойынша ең ірі топты американдық ТҰҚ құрайды
   (100-ден 32-ісі) және шетелдік салымдардың басым бөлігі
   осылардың үлесіне тиеді;
   
2. 
   ең тез өсіп келе жатқан топ- Жапон ТҰҚ (1990 жылы бірінші
   жүздікті 11 болса, 1994 жылы 19 болды). Жапондық электрондық
   корпорациялар алдыңғы қатарлы ТҰҚ-дың манызды жаңа қатысушыларына айналуда;
   
3. 
   еуропалық ТҰҚ капитал және ғылымды көп қажет ететін
   салаларда, оның ішінде химиялық және фармацевтикалық өндірісте
   елеулі позицияларын алуда;
   

Сонымен бірге, ірі ТҰҚ арасында қазір Азия мен Латын Америкасының дамушы елдерінен шыққандары да бар. Осы ТҰҚ тізімін "Дэу" (Корея Республикасы), "Хатчисон Уампу" (Гонконг), "Семекс" (Мексика) сияқты компаниялар бастайды.

Қазіргі уақытта дамушы елдерден шыққан 50 ірі ТҰҚ- ға осы елдердегі фирмалардың шетелдік салымдарының жалпы көлемінің 10-нан аса үлесі тиеді.

Сонымен қатар, сатудың жалпы көлемінде шетелде сату үлесі жоғарылады (30), бірақ шетел активтерінің үлесі әлі де төмен (9). Сондықтан трансұлттық интегралды индексі дамушы елдердің ТҰҚ-да (21), бірінші жүздіктегі ТҰҚ-ға (42) қарағанда екі есе төмен. Әрине бұл жағдай дамушы елдерден шыққан капиталының трансұлттандыруының қысқа тарихымен түсіндіріледі. Соған қарамастан, дамушы елдерден шыққан ТҰҚ-ар өз операцияларының интер ұлттандырылуын жоспарлап отыр.

Соңғы уақытта жекелеген елдер мен компаниялардың шетелдік салымдар іс-әрекетінің қарқындылығының себептері ішінен бәсекелестіктің күшеюі, жаңа технологиялар, жекешелендіру, үкіметтің қолдау көрсетуі сияқтыларын атауға болады. Одан басқа инвестициялар тартуға белсенді әсер ететін, келесідей аймақтық топтарды атауға болады: ЕО, НАФТА, АСЕАН.АТЭС. Өйткені олар бизнестің глобализациясы, инвестициялық режимдерді жасақтау мен практика жүзінде қолдануға әсер етеді.

Қазіргі кезде әлемдік экономика тікелей инвестициялар жөнінде зиын тәртібін анықтайтын көп жақты механизмді құру бағытында қозғалуда. Осыған байланысты төмендегідей жағдайларды атауға болады:

1. 
   инвестициялық тәртіпті ырықтандыруға бағытталған заңдар-
   дағы өзгерістер. (1995 жылы 64 елде 112 өзгеріс қабылданып,
   оның 106 тәртіп жеңілдетілген);
   
2. 
   нақты мәселелерді көрсететін аймақтық келісімдер орнының
   жоғарылауы. Оның ішінде: тәртіп, кепілдіктер, инвестициялық
   таластарды реттеу, заңсыз төлемдер мен басқадай коррупция
   түрлерімен күрес жүргізу, информация ашу тәртібін тағайындау,
   фирмалардың трансферттік бағаларына бақылау, сыртқы ортаны
   қозғау, түпкілікті әлеуметтік сияқты мәселелерді шешу кіреді;
   
3. 
   жаңа, көп жақты тәсілді, әсіресе қызмет көрсету, интелектуалды меншік құқығы, сақтандыру, таластарды реттеу, жұмыспен қамту мен еңбек қатынастарына байланысты қалыптастыру.
   

Тікелей шетел инвестицияның салалық құрылымына қарасақ, шетел капиталын салуға жаңа мүмкіндіктер ашылғанын атауға болады. Бұл көптеген елдердің экономика секторларындағы ырықтандару мен реттеуден бас тарту прогресінің нәтижесі және үкіметтердің шетелдік капитал ресурстары мен технологияны тарту шараларынан болды. 90 жылдар басынан инфрақұрылым салаларына жыл сайын 7 млрд. доллардай шетел инвестициялары салынып келді. Соған қарамастан, бұл салалардың инвестициялық қажеттіліктері әлі де толық қанағаттанбаған, оған жаңа капитал салымдары үшін көп мүмкіндіктер қалуда.

Бірақ келесі онжылдықтарда ұлттандыру мен экспроприация процесінің толқыны шетел капиталының инфрақұрылымындағы қатысу үлесін күрт төмендетті. Тек соңғы уақытта бұл тенденцияның өзгеруі байқалуда.

Үкімет инфрақұрылымның дамымағандығы ұлттық экономиканың дамуына тежеу болатынын түсініп, осы салаларда мемлекеттік бақылауды азайту мен жекешелендіруге барып, инфрақұрылымға шетел инвестициялары мен технологияны тарту шараларын жасауда.. Жекешелендіру 1988 жылдан 1995 жылға дейінгі кезеңде инфрақұрылым салаларына жекеше капиталдың 40 млрд. доллар ресурсын тартуды қамтамасыз етті және оның 50% астамын шетелдік тікелей және портфельді инвестициялары құрады.

Сөйтіп, халықаралық капитал қозғалысы әр түрлі каналдар арқылы жүргізіліп жаткан қазіргі заманда дүниежүзілік байланыстардың ең қарқынды дамып келе жатқан түрі болып табылады. Интернационализация процестері соңғы он жылдықтарда тікелей шетелдік инвестициялар, соған сәйкес, оның басты субъектілері - халықаралық корпорацияның, әлемдік экономика мен халықаралық экономикалық қатынастарда маңызын жоғарылатты.

• 
  өзі үшін қалыпты рынокты қамтамасыз ету немесе үшінші
  елдер рыногына шығудың бастамасы;
  
• 
  әр түрлі секторлары жекелеген елдерде орналасқан өзіндік ішкі рынокты құру;
  
• 
  аймақтық және халықаралық деңгейдегі мемлекеттік
  қатынастарға өзінің мүддесін қосу;
  

• 
  шет елде кәсіпорындар, оның ішінде филиалдар мен (тәуелді)
  кәсіпорындарды құру;
  
• 
  контаркт негізінде бірлескен кәсіпорындарды құру;
  
• 
  табиғи ресурстарды бірлесіп өндіру;
  
• 
  елдің кәсіпорындарын сатып алу немесе жаулап алу (захват)
  болып табылады.
  

1. 
   шет елде акциялар сатып алу;
   
2. 
   пайданы қайта инвестициялау;
   
3. 
   ішкі фирмалық қарыз беру мен қарыздану.
   

Ресми мәліметтерге сәйкес, 1914 жылдан екінші дүниежүзілік соғыс аяғына дейін шетелдік капитал салымдары 1/3-ге көбейді. Одан кейін ол әр 10 жыл сайын, одан кейін 6-7 жыл сайын еселеніп отырады. 50-жылдар ортасынан ол 4 есе өсті, ал 80-жылдарға әлем 450 млрд. доллары бар капитал салымдарымен аяқ басты. 1990 жылы оның көлемі 1,7 трлн. долларға жетіп, 1996 жылы тікелей инвестициялардың жалпы сомасы 3 трлн. АҚШ долларына жақындады.

Ең соңында капиталды шетке шығарудың басты мақсаты -максималды пайда алу. Ол үшін пайда нормасындағы айырмашылық, салық салудағы ерекшеліктер, шикізат пен материал бағаларындағы өзгешеліктер пайдаланылады.

Капитал экспортының географиясының өзгеруі туралы айтқанда, бір қызық жәйтке көңіл аудару қажет. Қазіргі кезде капитал миграциясы тек өндірісі дамығын елдер арасында ғана емес, солар мен дамушы елдер арасында да өтуде. Біз дамушы елдерден, әсіресе ОПЕК ұйымының елдерінен дамыған елдерге капитал экспортына куә болып отырмыз. Бұл бағыттағы капиталды шығару дамушы елдерге жоғары табыс әкелумен қатар, олардың өндірісі дамыған елдермен экономикалық байланысын нығайтады.

Бірақ, бастапқы кезеңде капитал экспорты негізінен индустриалды елдерден, өздеріне тәуелді аграрлы елдерге бағытталған еді. Мысалға, Англия мен Франция өз қаржыларын Үндістан, Египет, Алжир, Сирия және тағы басқа да отарларына салған, АҚШ өз капиталын Латын Америкасына, ал Германия - Оңтүстік-Батыс Африкаға бағытталған.

Сол кездің өзінде өндірісі дамыған, бірақ экономикалық даму қарқыны төмен елдерден үрдісті қарқынмен дамып жатқан индустриалды елдерге капитал ауысуы жүріп жатқан. Мысалға, Англиядан АҚШ-қа, Франция мен Англиядан Германияға капитал ауысуы болған. Бірақ осы елдер арасында қарама-қарсы капитал қозғалысы байқалған. Ол ішкі рыноктың өсуі тез дамып келе жатқан АҚШ пен Германия ұлттық шаруашылықтарынан қалып қалуына байланысты. АҚШ ағылшын капиталын қабылдаса да, өзі Англияда бірталай инвестициялар жасады.

Шетелдік капитал салымдарының салалық құрылымы қабылданушы елдің даму деңгейімен белгіленеді. Мысалға, өндірісі дамыған елдерде шетел капиталы алдыңғы қатарлы техника мен технологияларды қажет ететін дайын өнім өндірісіне салынған болатын. Ал нашар дамыған елдерде, керісінше, машина, құрал-жабдыққа қажеттілігіне қарамастан, капитал ең алдымен тау-кен, металлургия мен басқадай негізгі салаларға, несие жүйесі мен инфрақұрылымға барып, олардың табиғи ресурстарын игеруді жүзеге асырған. Одан кейін ғана шетел капиталы өңдеуші салаларды қаржылан-дыруға бағытталған. Оның өзінде де ең алдымен күрделі емес, жаппай өндірісті ұйымдастыруға есептелген салаларға салынған еді.

Соңғы жылдары тікелей инвестициялар ағымында өзгерістер байқалуда. Дамыған елдердің үлесі азайып, дамушы және өтпелі экономикасы бар елдердің үлесі артуда. Тікелей инвестициялардың негізінен индустриалды елдер үлесіне 85%-дан астамы тиеді. Бірақ бұл елдер ірі капитал импортерлері де болып табылады. 1996 жылы тікелей шетел инвестиция көлемі 349 млрд. долларға жетті. Оның 100 млрд. дамушы елдерге бағытталса, дамыған елдерге 220 млрд. доллардан астам инвестиция келді.

Қазіргі кезде тікелей инвестициялардың үш полюсті глобалды құрылымы туралы айтуға негіз бар. Оған: АҚШ, Еуропа Одағы, Жапония кіреді. Осы үштік капиталды шетке шығару мен қабылдаудың 4/5 бөлігін иеленеді. АҚШ ең ірі капитал импортері болды. Еуропа Одағының аймақтық тікелей инвестиция негізінде интеграция деңгейі өсіп, бүкіл аймақ ең ірі капитал экспорттаушы болды. Жапонияда капиталды сыртқа шығару қарқыны жоғарылығымен ерекшеленуде және сыртқы экономика көлемі бойынша әлемде өз позицияларын әлі де нығайта алады. Азия елдері (Жапонияны санамағанда) жақын жылдары-ақ тікелей шет ел инвестицияларын тартудан Батыс Еуропа елдерінен озады. Ар Андерсен консультанттық топтың мәліметі бойынша, шет елге капитал салымдарының негізгі итермелеуші себебі болып, өндірістік шығындарды төмендету емес, шет ел рыноктарына кіруді кеңейту болып табылады.

Осы үштік ішінде капиталдың өзара шырмалуы жүріп, өзара сауда әлемдік саудаға қарағанда қарқынды өсуде. Үштік негізінде өз халықаралық еңбек бөлінісі мен ұлттық аймақтық деңгейдегі реттеу механизмі мен дүниежүзілік шаруашылық стандарттарын анықтайтын жаңа жоғары сатысы құрылуда.

"Үлкен жетілік" елдері рыноктың жоғары қабаттағы "штаб-квартирасы" сияқты болуда. Интеграция бұл жерде, қандайда келісімдер негізде емес, нарықтық күштердің шаруашылық дамуының қарқындылығын қамтамасыз ететін ережелер негізінде жүруде.

Тікелей және портфельді инвестициялар үшін ең тартымды елдер болып, дамыған Солтүстік Америка мен Еуропаның елдері болуда. Капиталдың ірі экспортерлары мен импортерлер болып, жоғары дамыған елдер, оның ішінде әсіресе АҚШ пен Еуропа Одағы көрінуде. АҚШ автомобиль, телекоммуникация мен көтерме саудада өз позицияларын нығайтуға ұмтылуда. Инвестицияларды тартумен бірге олар жаңа өнім, технология мен жаңа басқару шешімдерін де әкелуде. 1995 жылы АҚШ тікелей инвестициялардың Европаға көлемі 17%, ал Азияға - 16% өсті. Өз жағынан жапон және еуропа автокөлік компаниялары АҚШ-та табысты жұмыс істеуде. Соған қарамастан, бір өзгешелікті айтуымыз қажет, Жапония басқа елдерге ірі капитал экспортері болса да, оның экономикасында тікелей шет ел инвестициялары жоқ.

Шығыс Азия мен Тынық мұхит аймағы - 52%, Латын Америкасы - 29%, Шығыс Еуропа мен Орталық Азия - 9%, Шығыс және Солтүстік Африка - 4%; Африканың субсахара беліндегі елдер 4%, Оңтүстік Азия 2%.

Азиялық елдер ішінде шетел инвестициялары үшін ең тартымды Қытай, Сингапур, Малайзия, Индонезия, Гонконг, Тайланд, Тайвань, Оңтүстік Корея, Филиппин елдері болды. Ал тікелей инвестициялар көлемі бойынша ірілеріне Қытай, Сингапур мен Индонезия кіреді. Ең көп бөлігі, әрине, Қытай үлесіне тиеді. Бұл елде аймақтық экономиканың өзгеше бір орталығы қаланып, ол арқылы экономикасы қуатты елдер өзара және дамушы алдермен әрекет етуде.

Капитал импортының екінші тартымды орталығы болып Латын Америка елдері саналады.

Соған қарамастан, соңғы жылдары Шығыс Еуропа мен КСРО-ның бұрынғы республикаларының шетел капиталын тарту процесі күшейді. 1989 жылдан 1996 жылға дейін осы елдерге 31 млрд. доллардан астам инвестиция салынған. Осы топтың ішінде ірі капитал импорттаушылырға бұрынғы социалистік елдер мен Балтық Республикалары кіруде. Венгрия әр тұрғынына есептегенде 200 доллардан немесе жалпы көлемі 2 млрд. долл. инвестиция алды. Ал ТМД елдерінің экономикаларына не бары 13 млрд. доллар салынды.

5. Портфелдік инвестициялаудың себептері мен түрлері. Портфельді инвестиция деп - шетел кәсіпорынына бақылау орнатуға мүмкіндік бермейтін, акциялар, облигациялар және капитал салымдарының басқадай түрлерін айтамыз. Инвесторлар пайданы тек бағалы қағаздар ережелеріне сәйкес ала алады.

Портфельді инвестициялар - ірі корпорация, орталық және жеке меншік банктер шығаратын қарыз облигацияларын, шетел капиталын тарту арқылы қаржыландырудың маңызды көзі. Шетелдік портфельді инвестицияларды жүзеге асыруда делдалдық қызметті ірі инвестициялық банктер жүргізеді.

Портфельді инвестициялар қозғалысына жекелеген елдердегі Облигацияға төленетін пайыз мөлшерінің нормасындағы айырмашылық қатты әсер етеді.

Портфельді инвестицияның тікелей инвестициялардан негізгі айырмашылығы - портфельді инвестор өзі қаржыландыратын кәсіпорынға бақылау орнатуға ұмтылмайды. Кейбір халықаралық компаниялар жарғыларында оның өзі қаржы салатын кәсіпорында директорлар кеңесіне сайлануына және басқаруына қатысуға тыйым салынған. Бұл басқаруға қатысу жаңа мамандар штатын қажет етіп, бас компанияның инвестициялық саясатындағы икемділігін азайтар еді.

1950-1960 жылдары өндірісі дамыған елдерде экономикалық даму қарқынының жеделдеуі болды. Бұл жағдайдың капиталды шетке шығаруға екі жақты әсері болды. Бір жағынан, өндірісі дамыған елдерде капитал салу үшін жаңа сфералар ашылды. Капиталдың артық мөлшерінің көп бөлігі әскери салаларға тартылды, қалғаны инфрақұрылымды кеңейтуге, қызмет көрсету сферасын, ғылымды, денсаулық сақтауға, білімді дамытуға бағытталды. Екінші жағынан, экономикалық даму қарқынының жеделдеуі, өндірістік корпорациялардың капиталын шоғырландырып, банк ресурстарының орталықтандырылуын қамтамасыз ету арқылы капиталды шетке шығаруды ынталандыруға қосымша себептер қалыптастырды.

Экономикалық жағдайдың өзгеруі капиталды шетке шығаруда жаңа құбылыстардың пайда болуына әкелді, Егер бұрын инвестициялар шет ел экономикасына өз фирмаларын құру мен қабылдаушы елдердің ұлттық акционерлік қоғамдарына капитал салу арқылы жүргізілсе, енді инвестицияның жаңа түрлері пайда болды. Оның қатарына мыналарды жатқызуда болады:

• 
  бірлескен кәсіпорындарды құру;
  
• 
  кәсіпорындардың толық құрылысын жүргізу арқылы тапсыру;
  
• 
  "өнімді-қолға" түріндегі келісім. Оның кәсіпорынды толық
  дайын тапсырудан ерекшелігі - шетел фирмасының құрылып
  жатқан кәсіпорынға жергілікті маман дайындау жүзеге асырылады;
  
• 
  өнімді бөлу туралы келісімдер;
  
• 
  қатерлі жобалар туралы келісімдер, көбінесе мұнайды өндіру
  бағытында жүзеге асырылады;
  
• 
  лицензиялық келісімдер, оның ішінде сатып алушыға басқару
  саласындағы кейбір қосымша қызметке лицензия беретін
  франчайзинг;
  

Соңғы уақытта батыс инвесторларына әр түрлі жобаларды қаржыландыру жүйесінің өзгеруі көп қолдау көрсетті. Егер бұрын осы мәселені шешуді жабдықтаушы-фирмалар толық өз мойнына алатын болса, қазіргі уақытта ол мәселені тәуелсіз қаржы компаниялары немесе банктер шешуде. Сөйтіп, трансұлттық банктердің пайда болуы импорттаушы елдердегі ірі өндірістік жобаларды қаржыландыруды жылдамдатты. Жобаларды каржыландырудың бірлескен түрі пайда болды. Ол бірнеше банктердің жобаға қатысып, одан кейін рынокты өзара бөлісу сипатында болды. Капитал импортының мүмкіндігін кеңейтуде евровалюта рыногының дамуы маңызды орын алады.

6.Қарыз капиталының халықаралық қозғалысы. Елдер арасындағы ақша капиталының миграциясы әлемдік қарыз капиталы рыногының механизмі арқылы жүзеге асырылады. Бұл рынок әр түрлі елдердің қарыз берушілер мен қарыз алушыларының қарыз капиталына деген жиынтық сұраныс пен ұсыныстан тұрады. Оның негізгі функционалды мақсаты - әлемдік деңгейде қаржы ресурстарын жинақтау мен оны бөлу.

Қарыз капиталы несиелерді ақшалай немесе тауарлы түрде, шетелден жоғары пайыз алу мақсатында беру. Әлемдік қарыз капиталының рыногын қалыптастыру дүнтижүзілік шаруашылық кешенінің негізі болып табылады.

Қарыз капиталының халықаралық қозғалысы мемлекетаралық несиелер мен банк депозиттерімен байланысты. Осы рынок біртұтас рынок ретінде қызмет өтпейді. Ол әлемдік қаржы институттарын ғана өмес, сыртқы экономикалық операцияларды жүзеге асырушы компаниялар пайдаланатын ұлттық несие рыноктарын да қамтиды.

Қарыз капиталының әлемдік рыногы елдер арасындағы қарыз капиталының қорлануы мен қайта бөлуіне қатысты жүйені құрап және әрекет етуші капитал айналымына қызмет етеді. Егер бір жерлерде қаржының бір бөлігі босаса, екіншісінде оған деген сұраныс туындауы мүмкін.

Әлемдік қарыз капитал рыногының қарыз алушы мен қарыз беруші арасындағы делдалдық қызметті атқаратын, маманданған қатысушылар негізінде, өзіндік ерекше басқару құрылымы бар. Олардың қатарына қаржы компаниялар, қор биржалары, ірі трансұлттық банктер мен басқадай қаржы-несие ұйымдар кіреді. Осы қаржы ұйымдары, ресми институттар, жеке меншік корпорациялар, зейнет қорлар, банктер, сақтандыру компаниялары әлемдік рынокқа келетін капиталдардың зор көлемін шоғырландырады. Әлемдік капитал рыногында негізгі қарыз алушыларға мемлекеттік органдар, ТҰҚ, халықаралық және аймақтық ұйымдар кіреді.

Қазіргі уақытта әлемдік қарыз капитал рыногына бірқатар халықаралық қаржы ұйымдары кіріп, олар әлем бойынша зор көлемде қарыз капиталын жинап, оны қайта бөлуді жүзеге асырады. Осы орталықтарда валюталық, депозиттік, несиелік, эмиссиялық және сақтандыру операцияларының басым бөлігі іске асырылуда.

Әлемнің ең маңызды қаржы орталығы АҚШ-тың сыйымды капитал рыногы бар Нью-Йорк болып табылады. Нью-Йорктық қор биржасы әлемдегі ең ірі қор биржасы болып табылады.

Еуропада алдыңғы қатарлы қаржы орталығы болып Лондон саналады. Өйткені ол валюталық, депозиттік және неиселік операциялар бойынша бірінші орын алады. Осы жерде ірі бағалы металдар рыногы орналасқан. Сонымен бірге Батыс Европада ұзақ мерзімдегі несиелер беруге маманданған Цюрих пен Франкфурттағы-Майн, қысқа және орта мерзім несие операцияларын жүзеге асыратын Люксембург ірі қаржы орталықтары бола бастады.

Соңғы онжылдықтарда Шығыста - Токио, Сингапурда, Гонконгта жаңа қаржы рыноктары пайда болды. Оған Жапонияның және басқа Азия аймағындағы экономиканың қарқынды өсуі әсер етеді. Өйткені олар әлемдік саудада өз позициясын нығайтып, батыс елдері сияқты несиелеуші бола бастады.

Осы жақында ғана дүниежүзілік шаруашылықтың елеусіз жерлері болған - Бахрейн, Панама, Багам, Кайман және нидерландтық Антиль аралығында қаржы орталықтары пайда болды. Олар офшорлық негізде жұмыс істеуде, басқаша айтқанда қаржы операцияларын ұлттық реттеу жүргізілмейді. Өйткені олардың жеңілдікті валюталық тәртіптері болғандықтан, оған трансұлттық банктер мен корпорациялар қызығушылық туғызуда.

Қазіргі әлемдік қарыз капитал рыногының орталық тізбегі 60-жылдары құрылған еуровалюталық рынок болды. Оның пайда болуы ұлттық үкіметтер бақылауындағы қаржы операциялардың ақырын дамуынан басталды және ол дүниежүзілік шаруашылық өсу қажеттіктеріне жауап бере алды.

Еурорынок - бұл ұлттық карыз капиталы рыногынан тыс рынок. "Еуро" деген сөз рынок Батыс Еуропа көлемімен шектеледі деген сөз емес, ол белгілі бір валютаның - доллар, марка, фунт, т.с.с. -шетел банктерінің есепшотында болғандығы және оны олар несиеге беруге пайдаланатындығын білдіреді. Еурорынокта несие операциялары, қарыз беруші мен алушыға да шетелдік болатын валютамен беріледі. Мысалға, Париждегі коммерциялық банк түрік бизнесменіне несиені неміс маркісімен береді. Еуровалюталық операциялар, ұлттық валюта есеп шоттарынан тысқары, ерекше банк есеп-шоттарында жүзеге асырылады. Олар мемлекеттік қаржы ұйымдарымен бақыланбайды. Осындай мемлекеттік бақылау жоқтығы еврорыноктың дамуына ерекше әсер берді.

Еуровалюта рыногының қалыптасуы жоғары қарқынмен дамығандығын атап кету қажет. Егер 1979 жылы операциялардың жалпы көлемі 1 трлн. долларға тең болса, 1988 жылы ол 5 трлн. доллардан асып түсті.

Халықаралық қарыз капиталының рыногы қарқынды дамып келе жатқан рынок болып табылады. Бұл қазіргі жағдайларда сыртқы қаржыландыру көздерінің маңызы артуын көрсетеді. Компанияның ұлғаюы халықаралық банк беретін ақша қаражатынсыз мүмкін емес. Тек 1998 жылдан 1993 жыл аралығында оның көлемі екі есе өсті.

Қарыз алу құрылымындағы үлес салмағының басым бөлігі облигациялық, синдикаттық (евронесие) мен евровексельдер үлесіне тиеді. Несиенің бұл түрлері тәуекелділікті қарыз берушілер арасында бөліп, қарыз алушыларға қатысты позицияларын күшейтуге мүмкіндік береді.

Қаржыландыруды облигациялар сату арқылы қарыз алып жүзеге асыруға болады. Еуровалютадағы қарыздар өндірістік өнеркәсіптерге ауқымды жобаларды қаржыландыру, мемлекеттің төлем балансының дефицитін жабу үшін қалқымалы пайыз мөлшерімен беріледі. Еуровалютаның төрт қарыз түрі бар:

• 
  пайыз мөлшері бекітілген қарыз, ол екі жылға дейінгі мерзімге беріледі;
  
• 
  қалқымалы пайыз мелшері бар қарыз, ол бес жыл мерзіміне дейін беріліп, пайыз мөлшері тұрақты түрде қайта қарастырылады;
  
• 
  резервтік несие;
  
• 
  синдикаттық несие, ұзақ мерзімге және банк синдикатымен
  жинаған ірі қарыз болып табылады.
  

Орта мерзімдегі еуронесие рыногында корпорациялардың 3 айдан 6 айға дейінгі мерзімге өзгермелі пайыз мөлшерімен шығарылып, бағалы қағаз болатын еуроноталар кең тарады.

Қазіргі уақытта, еурорынокта несиелердің негізгі түрі - уақытша банк операциялары мен қатерді азайту үшін құрылған, халықаралық банк синдикаттарының бір жылдан он жылға дейін мерзімге берілетін несиелері болып табылады.

ОЭСР елдер қарызға алынған ресурстардың 80%-нен астам үлесіне ие болған. Ал ірі қарыз алушыларға АҚШ, Жапония мен Германия кіреді. Бұл рынокты дамушы елдер кең пайдалануда. Бірқатар жаңа индустриалды елдер қаржы рыноктарының интер-ұлттандыруының белсенді мүшелері болып отыр, олар қарыз алушы ретінде ғана емес, капитал экспортерлері ретінде де көрінуде. Бұл ең алдымен Оңтүстік Корея, Бразилия, Аргентина, Гонконг, Тайланд, Индонезия, Қытай сияқты елдерге қатысты болып отыр.

Қазіргі жағдайда, әлемдік қаржы рыногында дамушы елдердің жағдайы қиындады. Өйткені ресурстарды тартуда, жоғары білімді және мәдениетті халқы бар, жоғары маманды жұмысшы күші бар, дамыған ғылыми-индустриалды потенциалы бар өтпелі экономикадағы елдер белсенді бәсекелес болып отыр. Осы елдердің көптеген салалары мен кәсіпорындары жаңартуды қажет етіп отыр, ал экспорттары негізінен шикізат пен материалдар болуда. Халықаралық несие рыногының жалпы даму тенденциясы бұрынғы социалистік елдердің халықаралық қаржы ұйымдарына қарызының тез өсуі болып отыр.

Шетелден капиталды тартуда қарыз алу ең жеңіл түрі болып табылады, өйткені оның басты талабы - несиені уақтылы қайтару. Осы жол арқылы ел қазіргі тұтынуын жоғарылатып, ағымдағы қаржы мәселелерін шешуге мүмкіндік алады. Бірақ одан кейін елдерге негізгі сома мен пайыздарын төлеуі қажет, ал ол болашақта ел тұтынуын қысқарту қажет екендігін көрсетеді. Осы тұрғыдан қарастырғанда, тікелей шетел инвестицияларының артықшылығы бар.