Т¦рышев айтм¦хамет

Қазақ тілінің тарихи кезеңінде кірме сөздердің алатын орыны әлі айқындалып болған жоқ. Жалпы, қазақ тілінің лексикология саласында кірме сөздер туралы жан-жақты сөз болады, оны жоққа шығаруға болмайды. Бірақ, кірме сөздердің фонетикалық, морфологиялық, грамматикалық құрылымы толық зерттеліп бір ізге түсті деуге де болмайды. Қазақ тілінің оқулықтарында әркезде кірме сөздер туралы әңгіме қозғалып қояды да, оны зерттеудің тереңдей мәні ашылмайды. Кірме сөздер қай ғасырдан бері еніп келеді оны анықтау мүмкін емес. Дегенмен, олардың түрік елімен аралас-құраласының нәтижесінде кірме сөздер еніп үлгерді. Оның кейбірі түріктің өз сөздері болса, кей бірі миграция нәтижесінде келген сөздер тобы. Әрине, ұзақ жылғы тілдің даму барасында қай сөз кімдікі екендігін анықтау, оған баға беру де қиынға соғады. Тіл ұзақ жылғы араласудың жемісі. Адамзат баласының дүниеге келгенінен бастап, жер бетінде дүние бөлісуі басталды. Байлыққа көз тұну басқа жерге көз аларту, әлім жеттікке әкеліп күштеу саясатын тудырды. Бұл дегеніміз тілдің субстратына әкелді. Әсіресе, соғыс бір елді басып алуға итермелесе, сол елді өз құлдығында ұстап туру үшін тілін, дінін білуге мәжбүр етті. Үлкен түрік жұртының жер ауу саясатының негізінде көптеген жұрт түріктенген тілде сөйлеп, сол түрік дәстүрін қабылдап, тілі ассимиляссияланып кетті. Түрік жұртының өзі де басқа елдің салт-дәсдүрін, әдет-ғұрыпын қабылдады. Ұсақ тайпалар жұтылып, өзінің әуелгі түріктік келбетінен ажырап қалды. Арабтанған түрік, парсыланған түрік, еуропаланған түрік т.б. пайда болды. Олардың кейбірі өзінің тарихи Отанына қайтып оралды, уақыт арасы үзілген мен ұрпақ арасы үзілмей жалғасып отырды. Арада ғасырлар салған түрік ұрпақтары туған тілін өз Отанынан алғанын ұмытып, сол тілдің екінші, бәлкім үшінші, төртінші тасушысына айналғанын өздері де аңғармай қалды. Қазір де сол жағдай қайталануда. Кейбір түрік сөздері ғасыр аралап өз тарихи Отанына қайтып оралуда. Ұмытылып кеткен сөздерді енді келіп, керісінше аударуға мәжбүр болудамыз. Мысалы: Томожня//кеден (томожня шын мәнінде «таңба» деген шыққан түріктің өз сөзі емес пе? О. Сулейменов) Бұл тек қана қазақ елінің басындағы жағдай емес, күллі елдердің басындағы жайт деп білеміз. Қазірлер мына сөз біздікі, ана сөз ананікі деп айтылып жүргенмен лигвист ғалымдар зерттеп, шығу этимологиясын нақты дәлелдеп ажыратып беріп жатыр. Басқа елдің рухани байлығына айналып кеткен сөздерді, шығу тегін, тарихи Отаны дәлелденгенімен қайыра өз Отанына қайтарып алу мүмкін емес. Тілді зерттеу, оның шығу этимологиясын білу келер ұрпаққа қалдыратын баға жетпес байлығымыз, асыл мұра ретінде де мәдени құндылықтарымыздың бірі. Ортақ болған сөздерді де меншіктеудің өз орыны бар. Дегенмен, кім бұрын зерттеп, сол сөздерді ғылыми айналымға енгізіп, халық игілігіне, меншігіне айналдыра білсе «сөз» дау жоқ сонікі. Ш. Айтыматовтың «Манас» жырынан алып, күллі елге жария болған сөзі «мәңгүрт» қазірлер Қырғыз жерінен шықанын біреу біліп, біреу білмеуі заңдылық ғой. Тілдік түсінісудің басты құралы, сөздік қорымызға енген сөздердің құрамын зерттеп, нақты уақытында әділ бағасын беріп отыру тілші ғалымдардың басты борышы болып саналады. Кірме сөздердің ену жүйесін зерттеу дегеніміз оның тасқынына тосқауыл қою деген сөз. Соның алдын алу, басқаша айтқанда оның енуіне дәру болатын емін табу деп білеміз. Қазақ халқының орыс елімен қарым-қатынасы қай ғасырдан басталғанын тап басып айтудың өзі қиын. Өйткені, құжатталған деректермен расталып отыратын тарихтың орнын көбіне ауызша тарихи мәліметтер жеткізіп отырады. Осы салада анықталмаған рухани - мәдени бел-белестеріміз баршылық. Әр дерек біздерді себеп пен нәтижесі жағынан сергектікке қарай жол ашады. Ежелден көршілес отырған халықтар арасындағы достық өркендеп, арты құдандалыққа ұласып отырған. Мәдени шаруашылық, әлеуметтік аралас-құраластық тілдің де ауыс-күйісіне әкелген. Кейбір сөздердің сіңіп кеткендігі соншалық қай-қайсынікі екенін қазіргі кезде ажыратуға өте қиынға соғады. М-Ж. Көпеев шығармаларында орыс тілінен енген сөздер синтетикалық [морфологиялық] тәсіл арқылы сөз жасауға бейім болып тұрады. Әрине, қосымшалардың бәрі бірдей жаңа сөз жасай бермейді. Олар жаңа мағыналы сөздер мен лексикалық единица жасайтын қосымшалар. М-Ж. Көпеев шығармаларында орыс тілінен енген сөздер қосымшалар жалғанып сөзжасам мағыналарын береді. М-Ж. Көпеев шығармаларынан (дастан мен қиссаларынан) теріп алынған мысалдар мынандай: Россияның /30/, манифестті /30/, ходқа /30/, сөтке /30/, ауылнайлар /30/, стражник /30/, газеттерде /31/, штраф /31/, повестка /31/, чиновниктер /32/, поселкелер /32/, порым /34/, партия /35//36/, партиялап /33/, болыснайдың /38/, ауылнайлар /38/, цифырын /38/, чиновник /40/, стражник /40/, протокол /40/, заң-закон /40/, пормы /40/, партиясы /40/, партия /40//40/, сход /40/, үстелде /40/, крестьян /40/, болысной//оязбенен /41/, поселке крестьян /42/, начлаьник /42/, Россияның /43/, партия /43/, партиясы /43/, начальник /43/, помағайтшы /36/, ағұст /37/, пормы /40/, сход /40/, депуттар /44/, думаға государный/45/, публик/44/, император/44/, үстелде /40/, депутаттар /44/, оязнайдан /44/, ауылнайдан /44/, фамилиясы /52/, переводтап /53/, думаға /60/, қара шекпен крестьян /61/, Петербор /55/, партиялық /55/, октябрь /56/, мұжық /57/, крестьян /57/, законды /57/, партияның /57/, миллионға /58/, манифесі /59/, марттың /59/, октябрь /59/, чиновниктер /61/, крестьян /61/, манифес /62/, медальға /62/, медаль /62/, наград /62/, депутаттыққа /62/, Семипалат /62/, облысының /62/, сөктелген /62/, балағанда /63/, империяға /63/, программа /63//64/, агұст /63/, экзаменге /65/, порым /65/, публик /66/, манифис /66/, цензурасыз /66/, март /59/, порым /65/, испектор /66/, формын /75/, ходтан /97/, самауырды /108/, ни как нельзя /117/, Сібір /123/, минут /128/, нәшәндік, шенеуліктер /137/, әпірел, май, мартай /140/, редакторге /145//145/, газеттерге /145/, закот, закоттте /152/, ступай, пошел /178/, банкам /15/, ничего /186/, банкаң /186/, закон /189/, посөлкенің /197/, қазнашайы /206/, офицердей /21/, миллион /220/, январьдан /117/. (Мұса Шорманды жоқтауынан): медаль, орден, шен, бриллиант, губернатор, Сибиряков, губерно, Сибирь, Калпаковский генерал, откырыто, жалко, гинвардың, первый, газеттерге. (Сарыарқаның кімдікі екендігі?): избушка, земіскі, ізбор, нашалник, шиноликлардың, учаске, войско, Питербор, Мәскеу, Үрім, чиноуликке, начланикке, Петропавлоскі, павлодар, машиналы заводлар, гараднише торесі, киркушілер /керекушілер/, сьезд/117/. Мышыной шарлар, кайкасына (Ай мен күндей Һәммаға бірдей-демегінің мағынасы). Күреш (грош память) (Шонтыбай қажы), тетрадтың (Аспан мен жер, адам), переводтап, формы, перуатын, арганның (Ібіліс лағын шайтан хикаясы), Самауыр, княздің, память (Ышқышбап сапары өлеңі), кібірит (Исабек Ишан өлеңі), Семипалат, жандарал, гбернатор, народ-жұртқа, урядникгін, чиновниктер, шабадан, самаурын, шәйнек, пар, сияз, партияға, карантин, телеграмның (Жантемір), почтамен (Құдайым жексенбі күн жер жаратты), Сорты, ходтан (Соқыр, саңырау, жалаңаш хикаясы), расходный (Шабдар атпен айтысы), карантин (Атадан қалған асыл мұра), кірпішлерін (Әдһам диуана және Ибраһим). Грош, партия, формы, числосы, декабрьдің (Шонтыбай қажы). Законда, ауылнай, әтірет-солдатпен, материалдарды, самауырын, законда, жандарал, Котковский (Қазақ шежіресі). Музыкантқа /57/, рапорт /60/, публикгің /70/, краймен /72/, поптары /71/, ходқа /75/, расчетқа /75/, отказ /75/, шотқа /75/ (Хаятбақшы дастанынан). Рамкасы /41/, лашкері /41/, пароходтан /42/, қағып шоттан /42/, піркнәшікті /50/ (Жер мен Көк); Машиналар /25/, телеграмма /26/, телефон /26/, почта /26/, паралич /26/, параход /26/, комендант /26/, казначейі /26/, мелонхолик /29/, сумаш /29/, Виссарион Белинский /56/, Дарвин, Михайл Баскин /56/, микроб /57/, тетрадтың /60/, Жапон /60/, Затаевич /60/, Аплотон /61/, (Аспан, жер және адам жаратылысы туралы); машина /25/, электрон, радиация, народ /22/, телеграмма, телефон, почта, паралич /26/, ісмерлер /75/, электір /25/, воздухы /26/.т.б. (Адам мен жұлдыздар арақатынасы).