Тынысбек ЌОЊыратбай

“Ақ” десе ауруларға шипа болып,

Қайғылы тұрған ер бар ма?

Қамығып жылар ел бар ма?

Тебiнгiде тер бар ма?

Терiстен соғар жел бар ма?

Бүгiлiп тұрған бел бар ма?

Бiлгенiңдi айтып бер,

Көкке шық та, қайтып кел.

Ақ сөйле! –

«Айбергеннiң сарыны». Бiрде есiмi елге мәлiм Айберген бақсы өзiнiң сиқырлы қобызымен сырласыпты. Оны сылап-сипап, құлағын келтiрiп, әбден баптайды, үйеңкi түбiнен ойып алғанын, ағаштан тиек, қылдан iшек, терiден шанақ жасағанын айтып, дұрыс сөйлеуге шақырады. Осы сөздерден соң бақсының қобызы жанданып, сиқырлы күшке ие бола бастайды. Сол кезде Айберген бақсы:

Жер солқылдар басқанда,

Қара асаукер, асаукер,

Бұлғақтамай жылдам кел! –

Тарихи әндер. Қазақ халқының аса бай қазыналарының бiрi – созылмалы әндер. Оны бiз таңғажайып хикаяларды суреттейтiн ертегiлiк әндер, белгiлi бiр оқиғаларға құрылған тарихи әндер, адамның iшкi жан-сезiмiн бiлдiретiн, табиғаттың әсем көрiнiсiн суреттейтiн лирикалық әндер деп бөлемiз. Осы ерекшелiктерiне орай бұл әндердiң көркемдiк деңгейлерi де әр түрлi болып отырады.

Қазақ халқының тарихында күрделi кезеңдер аз болмаған. Сол оқиғалар көп жайда ел аузында сақталып, халықтың көркем қиялы арқылы өнер туындыларына арқау болып отырған. Олардың өзi бiрде ән, бiрде жыр үлгiсiнде көрiнедi. “Батыр Тәуке”, “Исатай”, “Қайран, елiм” сияқты тарихи ән-жырлар соның айғағы.

Тарихи әндер қазақ ән мәдениетiнiң жеке бiр саласын құрайды. Олар бiр ғана дәуiрде тумаған. Сол себептi мазмұны мен музыкалық әуенi жағынан бiр-бiрiнен дараланады. Терме, толғау үлгiсiндегi тарихи әндер әдетте термелеп айту дәстүрiне негiзделсе, әсем де созылмалы әндердiң лирикалық сипаты басым жатады. Әндердiң бiрi – “Елiм-ай”.

Бұл ән ХVII-ХVIII ғасырларда қазақ жерiнде болған iрi тарихи оқиғалармен ерекшеленедi. Ол кезде үш жүздiң төңiрегiне топтасқан жеке-жеке хандықтар көп болған. Сол дәуiрде Қазақ пен қалмақтардың арасында ұзақ жылдарға созылған күрес туады. Оған негiзiнен жер, жайылым дауы себеп болған сияқты.

1723 жылы жоңғар әскерi қазақ жерiне баса көктеп кiріп, бұл оқиға тарихқа “Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама” деген атпен енген. Алғаш жоңғар әскерiне төтеп бере алмаған қазақ елi Талас, Арыс, Сырдария бойына қарай үлкен шығынмен үдере көшкен. Елi, жерiнен безiп Қаратаудың бөктерiне қоныс аударып бара жатқан осындай көштiң қайғылы суреттемесi “Елiм-ай” әнi арқылы берiлген:

Көшкен сайын бiр тайлақ бос келедi.

Қарындастан айрылған жаман екен,

Екi көзден мөлтiлдеп жас келедi.

Бiр тайлақ көшкен сайын бос келедi.

Хабары Сыр-Дуанның естiлгенде,

Мөлдiр-мөлдiр көзiмнен жас келедi, –

деп келетiн «Сыр-Дуан» әнi осы «Елiм-аймен» мазмұндас, бiрақ әуенi басқа. Мұны қазақтың қара өлең дәстүрiне негiзделген әншiлiк өнерi деймiз.

“Елiм-ай” – халық туындысы. Ел басына ауыр күн туғанда халықтың өз елiне деген сүйiспеншiлiк сезiмi арта түсiп, соны ән қуатымен сыртқа шығарып отырған. “Елiм-ай” осындай кезеңде туып, сан рет қайта өңделiп, халықтың елiне, жерiне деген сүйiспеншiлiгiн, сол арқылы қайғы-қасiретiн бойына жинақтаған қайғылы ән.

Олай болса, “Елiм-ай” замана елегiнен өте келiп ұшталған, шыңдалған, халық шығармашылығының ұжымдық қуатымен барынша көркемделген, айрықша айшықталған, үлкен рәмiздiк мән-мазмұнға, айта берсек, Қазақ халқының белгiлi бiр тарихи кезеңiндегi әнұранына айналған құдiретi ән, мұңды әуен.

Арада уақыт өтiп, екi жақ бiтiмге келген соң, қалмақ қызы өз елiне оралады. Сонда ол Қазақ халқының асқан бауырмалдығын, өзiне көрсеткен ерекше ықыласын, қамқорлығын осы ән арқылы жеткiзген екен деседi.

Қадiрiмдi бұл елде кiм сақтаған.

Биiк таудың басына шығып тұрып,

Жоқтайыншы елiмдi ардақтаған, –

деп келетiн ән әуенi өте сазды, сағыныш сезiмiне толы. Одан қыздың өзiне құрмет көрсеткен қазақ елiне деген зор сүйiспеншiлiгi, қимастық сезiмi анық байқалады.

«Еркем-ай». Көшпелi өмiрге негiзделген Қазақ халқының қонысы тұрақты болмағаны мәлiм. Жайма шуақ жаз айларында ел көгi қалың шұрайлы жерлердi жайласа, аязы қатты қыс айларында жылы жақты паналаған.

Жем, Сағыз маңындағы қазақтар ертеде дәл осылайша күй кешiптi. Қыс түсе олар қарақалпақ жерiндегi Қараылдиға көшiп, жаз шыға жайлауға қайта оралады екен.

Жем жағалай отырған ел болады.

Одан әрi өткен соң Темiр Арқаш,

Арғы жағы Сахара, шөл болады.

Бiздiң елдiң жайлауы Қарақамыс,

Адыра қалғыр, қайран ел, қалдың алыс.

Одан көшiп бiз келдiк Хорезмге,

Жастарменен бiлiсiп, болдық таныс, –

Лирикалық әндер. Қазақ халқының терең сүйiспеншiлiк сезiмге құрылған лирикалық әндерi өзiнiң көркемдiк келбетi, әуездiк құрылысы мен жырлаған тақырыбы жағынан аса қомақты. Олардың арғы дәуiрлерден келе жатқан үлгiлерi де жоқ емес. Мұндай әндердiң әуен-сазы әдетте қысқа, өлең шумағы да ықшам, қос жолдық болып отырады. Сонымен қатар қара өлең өлшеуiне құрылған үлгiлерi де баршылық.

Дiрiлдеп толқын басқан мөлдiр суын,

Есiме ақ еркемдi алған кезде,

деген келесi шумағында сол сезiм табиғат аясынан шығып, сүйген жанның iшкi жан-күйiн, толғанысын бiлдiредi.

Айналайын, қарағым, хал жақсы ма,

Сала берме көзiңдi әр жақсыға.

Сусамыр елдiң жайлауы,

өмiрдiң бар ма байлауы, –

деген жерде әннiң негiзгi шумағы да, қайырмасы да екi жолдан құралып тұр. Бiрi – 11, екiншiсi – 8 буындық өлшеммен берiлген. Қайырмасы ықшам, тұрақты.

Боз беткейден, ендеше, мал кетпейдi.

Шөбi жұмсақ, шаруаға жерi шүйгiн,

Бағаналы Мансарға жер жетпейдi, –

деп басталатын әннiң өлең кестесi шалыс ұйқасқа құрылған Қазақтың қара өлең үлгiсiн еске салады. Әрбiр екi жолдан соң қайталанатын “қоғалы-ай, қоңыр салқын-ай малға жай деген жолдар әндi толық аяқтап отырады. Мұны халық әндерiне тән көркемдiк тәсiлдердiң бiрi деп ұғынған жөн. “Қоғалы-ай” әнiнiң осы сипаты оны ғасырлар қойнауынан бiздiң дәуiрiмiзге жеткiзiп отыр.

«Замандас». Өзiнiң айрықша бiр әуен-сазы, лирикалық нақышымен дараланатын әндердің бiрi. Соңғы кезде бұл әннiң әсем әуенi айтыс поэзиясында жиi қолданылып келедi.

Жан бар ма екен бұл жерде сенен өткен, –

Кездескенде есiңе алып амандас, –

«Замандас» әнi жiгiт атынан айтылады. Онда, бiр жағынан, ешбiр жанға тең келмейтiн қыздың әсем де сұлу келбетi суреттелсе, екiншi жағынан, сол сұлуға ынтық болған жiгiт сезiмi де байқалады.

Басқан iзiң ешкiмге бiлiнбеген.

Ақша балық шомылған айдын көлден,

Алтын қармақ салса да iлiнбеген, –

деген жерде соны көремiз.

Ән қандай әсем болса, оның мазмұны да соншалық көркем.

«Сәулем-ай». Халқымыздың мал бағу кәсiбiмен сабақтасып жатқан әндер қатарына “Сәулем-ай” да қосылады. Әннiң негiзгi идеясы – сүйiспеншiлiк сезiмi. Оған әннiң әуен-сазы толық сай келедi. Әрбiр екi жол сайын аяқталып отыратын әуен “сәулем-ай” деген сөзбен көмкерiледi:

Айдап салдым жылқымды ақ қауданға,

Жабағы арық, тай семiз көп сауғанға.

Сәулем-ай.

Одан әрi:

Ақ бiлегiң сыбанып қой сауғанға, –

деген жолдар дәл осы әуенмен айтылады.

Әннiң қайырмасы қысқа, ұйқас үлгiсi қара өлеңге жуық болса да (а-а-в-а), өлшеуi 7 буынды жыр. Негiзгi шумағы мен қайырма арасындағы осы ерекшелiк оған айрықша бiр әсемдiк, көркемдiк келбет берiп тұр. Ән халық тұрмысының жеке бiр көрiнiсiн суреттейдi.

Сарғайып атқан таң нұры. Осы таң шапағатының аясында толықсып жатқан қыз келбетi. Түнi бойы мал соңында жүрген жiгiттiң әлгi қызға деген ыстық сезiмi:

өңшең манат киген-ай.

Оймақ ауыз, күлiм көз,

ғашық жардың сүйгенi-ай, –

деген жолдарға ұласып барып аяқталады.

Қара өлең мен жыр өлшеуiн аралас қолданудың халық әндерiне тән бiр көрiнiсi – осы.

Түркi тайпаларында адамның өмiр кезеңдерiн жырға қосу дәстүрi ертеден байқалады. «Жиырма бес» әндерi сол үрдiстен саға алса да ғажап емес.

Жиырма бес, қош аман бол, қайтып келмес,

Жас күндi ойлағанмен қолға бермес.

Қасында қатын, балаң күл күзетiп,

Кәрiлiк ауру болды қолдан келмес.

Жалған-ай,

Жиырма бес қайта айналып,

Шiркiн-ай, келмес саған, –
деп келетiн “Жиырма бес”әнiнiң келесi бiр үлгiсi де осы iзде, осы дәстүрде көрiнедi. Мұнда да өмiрдiң өткiншi сипаты кең ауқымды әуен арқылы берiлген. Қайырма екi әнге де ортақ. Ол негiзгi ойды толықтырып, қорытып тұр.

«Жиырма бес» әнiнiң тағы бiр үлгiсiн Т. Бекхожина «Қазақтың 200 әнi» жинағына енгiзген. Оның әуенi ойнақы, жүрдек, термеп айту дәстүрiне жақын. Бастауы мен аяқталуында жыраулық өнерге тән созылмалы сазы тағы бар.

Әннiң шығу тарихы да қызықты. Бiрде Байжан ақын мен Қодан деген кiсi жолаушылап шығып, жол-жөнекей бiр үйге ат басын тiрейдi. Оның ер адамдары шаруашылық соңында кетiп, үйде жас келiншек пен бойжеткен қыз қалған екен.

Жолаушылардың бiрi алпысты, екiншiсi жетпiстi таяп қалған кезi болса керек. Қыз-келiншекке көзi түскен Қодан жанындағы серiгiне:

Байжеке, мырза, көңiл болды қалай,

Бақшаны аралаушы ең талай-талай.

Қондырсам осынау тұрған қызыл гүлге,

Етуге ептеп сайран жайың қалай, –

Қыздар бiр гүл,

Жiгiт бұлбұл.

Өтер жастық

Ойнап күл-күл, –

Қоданның бұл әзiлiн түсiне қойған Байжан:

Алдынан миуа жемiс төксем де жоқ.

Кешегi өтiп кеткен жиырма бес жас,

Қолыма кетпен алып ексем де жоқ, –

деп жауап қайырған екен.

Жiгерлi жiгiттiк шақты аңсайтын «Жиырма бес» атты әндердiң мазмұн-тақырыбы осындай болып келедi. Ел арасында олардың халықтық және авторлық нұсқалары да бар.

Мойныңа айрылысуды алғаның ба?

Екеумiз айрылмастай болып едiк,

Қайтейiн уәдеңнiң жалғанына, –

Ән әуеніне келгенде оның көнелiгi еркiн байқалады. Оған көз жеткiзу үшiн ән әуенi мен өлең кестесiн салыстырып көрелiк:

деген қос жолмен ән әуенi толық аяқталады. Одан соңғы:

Көздiң жасын көл қылып бұламасын-ау, –

деген қос жолдан соң

Маусымжан, Маусымжан,

Танимын, қалқам, даусыңнан, –

деген тұрақты қайырмасы келiп отырады.

Күмiстен тұғырыңды жабар едiм.

Мойныңа сары алтыннан алқа тағып,

Қолға алып, сылап-сипап бағар едiм.

Салайын мен әнiме,

Қараторғай, қараторғай, –

деп келетiн сондай әндердiң бiрi бүгiнде «Сырдың қараторғайы» атанып жүр.

«Қараторғай» әнiнiң ел арасына кең тараған көркем нұсқасы да бар.

Астына қанатының маржан тағып.

Бiрге өскен кiшкентайдан сәулем едiң,

Айрылдым қапылыста сенен неғып, –

деп басталатын бұл әндi халық қазынасы ретiнде бағалағанымыз абзал.

«Қамажай» - көпшiлiкке танымал әндердiң бiрi. Оған арқау болған оқиға – Қамажай атты қызға iңкәр болған жiгiттiң әзiл аралас сөзi. Осы белгi әннiң жеңiл, ойнақы әуенiнен айқын байқалады. Оның би жанрына да қатысы бар.

“Қамажай” – шығысқа мәлiм атау. Шығыс жазбаларында серiлiк белгiсi ретiнде суреттелсе, серiлiк дәстүрмен сабақтастығын аңғару қиын емес.

Бұл тұста да ән әуенi мен поэзиялық өлшемi арасында сәйкессiздiк байқалады. Мысалы:

Байсында Қамажайдың бiр тал үкi,

Айырылып Қамажайдан болдым күлкi.

Айырылып Қамажайдан отырғанда,

Келедi қай жерiмнен ойын-күлкi,–