147
жүргізу ерекшеліктері:
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
Отбасылық қарым-қатынастағы интерналдық шка-
ла бойынша төмен көрсеткіштер жасөспірімнің
отбасында болатын маңызды жағдайлардың
себепшисін өзі емес, отбасының басқа мүшелері,
алдымен ата-анасы деп есептейтінін көрсетеді.
Сабинамен әнгімелесу кезінде айтқаны: «жанжал
кезінде қандай да бір әрекет еткенше, қашып кетуді
қалаймын, солай еткен оңай». «Неге мектептегі
психолог немесе әлеуметтік ұстазға бармадың?»
деген сұраққа берген қыз былай деп жауап берді:
«Мен өлген дұрыс деп ойладым, сондықтан дәрі
іштім, тамырымды кесуді ойладым».
Сонымен қатар зерттеу барысында отбасында өгей
әкесінің тарапынан эмоциялық зорлық болғаны
байқалады, олар: баланы жек көретінін ашықтан-
ашық көрсету, үнемі баланы үнемі сынға алу, оның
қадір-қасиетін қорлау (айғай, ашу шақыру), бала-
ны әдейі физикалық және әлеуметтік оқшаулау,
балаға оның әлі жетпейтін тым қатал талаптар
қою, дөрекі психикалық әрекеттер (баланың ана-
сына қол көтеру) болғанын растайды, бұл балаға
психикалық зиян келтіреді (істің материалдары
мен баламен болған әңгімеден.
Қыздың анасымен болған әңгімеден: «Басында
Сабина белсенді, көпшіл болатын, бірақ белгілі
бір уақытта ашушаң болып, қарсыласып, өгей
әкесімен жанжалы жиілеп кетті. Мен оны түсінуден
қалдым; қызым барлық жағдайды біз пәтер жал-
дап жүрген көрші психологқа айтып берген соң,
екінші күйеуімнің іс-әрекеті мені алаңдата баста-
ды». «Сабинаның бала кезінен өзінің әкесін көріп
тұруына қарсы болған жоқпын, өгей әкесімен осы
себептерге байланысты да ұрысып қала беретін бол-
ды» (қыздың анасының айтуы бойынша жазылды).
Бала мен ата-ана қарым-қатынасын зерттеу ба-
рысында У. Сәуле М. Сабинаның анасы Ш-мен
«Отбасылық қарым-қатынасты талдау» тестін
жүргізілген болатын, оның нәтижесі бойынша
қыздың анасы жағынан баласын тәрбиелеу кезінде
қателіктер кеткені байқалды:
•
талап – міндеттердің шамадан тыс болуы,
•
талап-тыйымдардың шамадан тыс болуы.
Тест нәтижесі бойынша қызға анасының тарапы-
нан қолдау болмағаны байқалады, оны Сабинамен
болған әңгіме де растайды.
Жасөспірім өзінің өміріне ата-анасының
араласқанын сезінбеген, ол:
•
қарым-қатынас жасаған кезде сенімнің болуын
және қабылдауға жағымды эмоционалдық ахуал
жасауды,
•
жасөспірімді тұлға ретінде ашып, дамытуды,
оның жағымды әлеуетін дамытуды;
•
беделі бар ересектердің сөзсіз, позитивті
қабылдауын;
•
ресурстарды және өмірдегі таңдауларды ашуды,
қалыптастыруды білдіреді.
Жасөспірімнің болған жағдайды психологиялық
қабылдауы: бейімделу мүмкіндігінің төмен болуы
тән. Күту алаңдаушылықты тудырады, жарысу
сипатындағы жағдай фруструриялық болып та-
былады (жасөспірім жастағы тұлғалық ауытқудың
диагностикасы «Минутты есептеу тесті»)
Сабинамен болған әңгімеден: «Менің
жәбірленгеннен жаным ауырады, айғайлап
жылағым келеді және оның (өгей әкемнің) бізбен
бірге тұратынын ойласам, бойымды қорқыныш
билейді. Әсіресе, оның кешкі асқа келіп, сен
ешнәрсе дәлелдей алмайсың деп күлетіні жанға
батады, рас, басында кешірім сұрайтын, бірақ ар-
тынан түрмеге отырғызатын болса да, оған бәрібір
екенін айтты; анам оның қорлығына көндіккен, ал
мен олай болғанын қаламаймын». (сөзбе-сөз жа-
зылды).
Жасөспірімнің конгруэнтті жағдайын атап өткен
жөн: жасөспірімнің мінез-құлқындағы реакциялар,
оның басынан өткізген жағдайларға сәйкес келеді,
сонымен қатар жасөспірім зорлық сценарийін
егжей-тегжейлі сипаттайды.
Сөйтіп, зерттеу нәтижелері Ш.Сабинаның,
аса алаңдаулы және қорқыныш, сенімсіздік пен
қорғансыздық, жоғары эмоционалдық, сырт-
тан жасалатын қысым мен ширыққан қарым-
қатынасты сезінумен сипатталатын дағдарысты
жағдайда болғанын растайды, сонымен қатар зерт-
теу көрсеткендей, көмекке аса зәру болғанын рас-
тайды.
Отбасында мынадай әрекеттерден тұратын зорлық
орын алған:
•
баланың істегісі келмейтін әрекеттерін жасауға
мәжбүрлеу;
•
физикалық күш көрсету арқылы қорқытып,
әрекетке қатыстыру;
•
ересектердің балаға билік жүргізуі.
Ш.Сабина, бірлесіп істеуші құрбан ретінде
(ұзақ уақытқа созылған сексуалдық қатынастқа
тартылған балалар), сексуалдық зорлық-зомбылық
тән деңгейдің бәрін басынан өткізді: есеңгіреу,
терістеу, күйзеліске ұшырау, өз-өзіне қол жұмсау
әрекеті, өлім қаупі, шешім қабылдау, осының
бәрі үйде зорлықтың орын алғанын растайды
(эмоциялық және сексуалдық).
Жоғары санатты психолог Н.А. Красникова
