ПӘН БОЙЫНША ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУ ЖӘНЕ ТАПСЫРУ КЕСТЕСІ

Пән «ҚАСӨ» Кредит саны 3

Философиялық ұғымда сипаттама ғылыми зерттеудің бір кезегі болып табылады. Затты сипаттау дегеніміз оны ашып көрсететін бірнеше белгілерін атап шығу, сипаттама белгілі мақсатта және дұрыс жасалу тиіс. Кітапханалық, библиографиялық, ғылыми ақпараттық қызметте сипаттау обьектісі құжаттар болады. Оған қандай болмасын басылымдар мен ақпарат беретін басқа да материалдар жатады. Құжатқа жалпы сипаттама беру үшін және онымен теңестіру үшін тиісті ереже бойынша берілген құжат жөніндегі мәліметтер жиынтығы – библиографиялық сипаттама құрастырылады. Құжаттар сипаттауда дүние жүзілік тәжірибеде оның көптеген маңызды теориялық және әдістемелік сұрақтары шешілді. Олардың ішіндегі өзекті сұрақтар мыналар:

1. 
   Сипаттаманың алғашқы элементін таңдау және оған байланысты
   

1. 
   Жеке автордан басталатын
   
2. 
   Кітаптың атынан басталатын
   
3. 
   Ұжымдық автордан басталатын
   
1. 
   Құжатпен теңестіруге мүмкіндік беретін сипаттама текстінің құрамын
   

Құжаттың түріне қарамастан библиографиялық сипаттама құрастырғанда жалпы талаптар сақталады.

• 
  Құжатты көрмей-ақ пайдаланушы ол жөнінде анық түсінік алу үшін сипаттама оның негізгі түсініктерін толық қамту керек.
  
• 
  Сипаттама құжатпен теңестіру қажет.
  
• 
  Сипаттама қай мақсатта жасалса соған сәйкес болуы керек.
  
• 
  Белгілі кітаптарға барлық каталогтар үшін жасалған тиісті
  

Библиографиялық сипаттама қандай болмасын библиографиялық ақпараттың негізі. Елдер арасында библиографиялық ақпаратпен айналысу және ғылыми техникалық ақпараттың ұлттық халықаралық пайда болуы библиографиялық сипаттама негізін талап етті. 1960 жылдан бастап ақпараттың формалары библиографиялық сипаттама жазудың әдістерін жақындату мақсатында белсенді жұмыс жүргізіле бастады. Оған себеп жалпы ғылыми – техникалық пайда болып дамуы және құжаттарды есептік техникалық құралдарын пайдалану, әртүрлі ақпарат іздеу жүйелерін үйлестіру мен біріктіруді ұлттық және халықаралық дәрежеде көбейту себеп болды. Библиографиялық сипаттама жасаудың әдістерін әрі қарай зерттеуді талап етті. Қазіргі кездегі библиографиялық сипаттама теориясы мен тәжірибесінің ерекшелігі – сипаттаманы халықаралық стандарттауға тырысу, кейіннен оны әртүрлі елдердің қажетіне байланысты бейімдеу стандартталған сипаттамалық маңызды белгілері:

• 
  Ақпараттың әртүрлі формалары мен түрлерінің қызметінің жиынтығына бейімделуі;
  
• 
  Қандай болмасын массивтен құжатты табуды қамтамасыз ететін оның мазмұны кімге арналғандығы сипаты туралы түсінік беретін мәліметтерін табу;
  
• 
  Бір рет өңдеп көп аспектіде және бірнеше рет қолдану мақсатында есептеу техникалық құралдарын пайдалану мүмкіндігін ескеру;
  
• 
  Құжаттардың формасына қарамастан библиографиялық сипаттаманы дамытудың теориялық негізгі жолы.
  

17 ғ. кітаптарда кітап қорының өсуі оларға сипаттама жазу ережелерін жасауды талап етті. Алғашқы каталогтендіру нұсқауы Оксфордтағы «Бедлейан» кітапханасының баспа каталогында кіріспе берілді.

1665 жылы Ресейде «Оглавление книг, кто их сложил» деген библиографиялық еңбекті Москва баспа үйінің кітап сақтаушысы Сильвестер Медьведев жасады. Орыс тәжірибесінде алғаш рет сипаттаманы автордан бастауды қолдады.

18 ғ Ресейде де, Батыс елдерінде де сипаттама жазу теориясында жаңалықтар болған жоқ, тек 1791 жылы Францияда алғаш рет кітаптар сипаттаудың ұлттық нұсқаулары пайда болды.

19 ғ. Ресейде де, шетелдерде де сипаттама теориясы мен тәжірибесінің дамуы жемісті болды, көптеген жұмыстар жүргізіліп теориялық еңбектер жазылды. Библиографиялық сипаттаманың теориялық негізін жасау, үлкен кітаптардың каталогтарын жасау жеке адамдар үшін қиынға соқты. Сондықтан каталогтар жасауды біртұтас кітапхана ұжымдары еңбек етті. Сипаттама жазу, каталогтар жасау дискуссия сұрақтарына айналды. Ресейде кітапқа сипаттама жазудың баспа ережелері Петербургтың бұқаралық кітапхананың алғашқы ережелері пайда болды. Оның авторы сол кітапхананың директоры А.Н.Оленин болды. Ол каталогтар жасауға кірісерден бұрын қызметкерлер мен сипаттама жазу сұрақтарын талқылады. Дискуссияға қатысқандардың ішінде бұқараралық кітапханалардағы құрметті кітапханашылар, жазушылар, библиографтар атап айтқанда Крылов, Попов, Востоков т.б. қатысты, толқылаудың қортындысында «Подробное правило для составление каталогов императорской Публичной библиотеки по азбучному порядку» деген құрал екі рет басылып шықты. 70 жылдың бірінші жартысында Батыс Европа елдерінде сипаттама теориясы Британ музейі кітапханасының каталогын жасаған ағылшын кітапханасының еңбектерінде дамытылды. Әсіресе, Британ музейі кітапханасының директоры Антонио Поницидің еңбегі ерекше болды (1797 – 1879).

Дәріс №3

Тақырыбы: Библиографиялық сипаттама жасаудың теориясы мен практикасының дамуы.

Дәрістің мақсаты: Библиографиялық сипаттаманың теоретикалық негізін анықтау

Дәрістің мазмұны: 1841 жылы кітапхананың баспа каталогының 1 томында оның «Правила составления книг Британского музея» деген еңбегі берілді. 19 ғ. 2 жартысында Ресейде де сипаттама жазудың теориясы мен әдісін дамыту жалғастырылып 1859 ж. алғаш рет «Об устройстве общественных библиотек и составление их каталогов» деген Петербургтың бұқаралық кітапханасының қызметкері В.И. Собольщиковтің еңбегі басылып шықты. Бұл еңбекте ол сипаттаманың басында авторды көрсетуді айтты және сипаттамада элементтердің белгілі тәртіп бойынша беруге көңіл аударды.

Қазіргі кезеңде библиографиялық сипаттама жазудың халықаралық ережелерін жасаудың проблемасымен ИФЛА-ның каталогизация секциясы айналысады. Ол құжаттарға библиографиялық сипаттама жасау ережесін қарайтын библиографиялық сипаттаманы унификациялық стандарттайтын «халықаралық стандарттың библиографиялық ситпаттамасы» атты құжат жасады. 1972 жылы ИФЛА-ның 39 съезінде машинаға жазып беретін ақпараттар беретін құжаттар мен алмасуға негізделген универсалды библиографиялық есеп қабылданды. Ол құжаттарды ЭВМ-ге салып каталогтық карточкалар және баспа каталогтарын жасуға болады немесе машинаның жадында қалдырып библиографиялық мәліметтер банкісін жабдықтап, ЭВМ-ге құжаттар жөнінде енгізетін мәліметтер неғұрлым көбірек формальданған болса ыңғайлы болады. Оның құрылысы қатаң болу қажет. Библиографиялық сипаттама жасаудың халықаралық ережелерін әзірлеу, сипаттаманы қай елде, қандай көз арқылы қандай алфавитпен жасалғанына қарамастан біркелкі оқуға жағдай жасайды. Библиографиялық мәліметтермен алмасып, бірігіп қызмет істейтін барлық елдер стандарт түрде әзірленген халықаралық ережеге сүйеніп, олардың негізінде ұлттық стандарттар әзірлейді. Біздің елімізде библиографиялық сипаттама жазу жөнінде бұрынғы КСРО-да 60 ж. жасалған совет стандарттары сол кезде қолданылған. «Бірыңғай ережелердің» негізінде жасалды. 1965 жылы каталогтау жөнінде Бүкіл Одақтық ғылыми конференцияда библиографиялық сипаттама жасаумен құжаттарды көркемдеу туралы стандарттар әзірлеу ұсынылды. Оларды әзірлеп басу, бекіту 1969ж.-1970 ж. ірі кітапханалар –ГБЛ, ГПБ, ГПНТБ, БАН, ВКП-ның қатысуымен іске асырылды. Стандарттар яғни госттарды жаңарту процестері үнемі жүргізіледі, шамамен 5-жылдарда 1рет жаңадан қаралып, басылып шығады. Стандарттың библиографиялық сипаттамасы ұлттық ережесіне сүйене отырып және халықаралық тәжірибеге байланысты қаралады. Библиографиялық сипаттаманы стандарттау басқада кітапханалық-ақпараттық қызмет түрлерінің дамуына әсерін тигізеді.

- Баспа өнімдерінің библиографиялық ақпарат құралына айналуын жеңілдету үшін, оларды көркемдеуді унификациялау (бір түрге келтіру)

- Каталогтандырудың терминологиялық жүйесін стандарттау және унификациялау.

- Библиографиялық сипаттаманың мәтіні беруді бірдей ету, библиографиялық жазбаның басының формасы мен құрылысын сипаттау сұрағын шешуді талап етеді.

- Алфавиттік орналастыру ережесін стандарттау және алфавиттік қатардың құрылысын унификациялау.

Халықаралық стандарт – ИСБН-ның негізінде біздің елімізде 1978 ж. жаңа стандарт ГОСТ 7.1-76 «Баспасөз шығармаларына сипаттама жазу» пайда болды. Ол бос жаңа құрылысын енгізді. Оның элементтерін, орналасу тәртібін, олардың араларын бөлу белгілерінің жүйесін енгізді.

1984 ж. әртүрлі ортада қолдану үшін құжаттардың барлық түрлерінің библиографиялық сипаттаманың одан әрі унификациялау мақсатымен негізгі ережелермен түсініктерді, терминдерді, СИБИД жүйесіндегі басқа стандарттармен келістіріп үйлестіру үшін жаңа стандарт ГОСТ 7.1-84 «Құжатты библиографиялық сипаттау» әзірленді.

СИБИД-система стандартов по информации библиотечному делу.

ГОСТ-государственный стандарт. Соңғы ГОСТ бұрынғыға қарағанда сипаттама обьектісі ретінде кең түрде құжаттар түрін қамтиды. Ақпараттың формасы мен құжаттың түріне қарамастан библиографиялық сипаттама біркелкі болуын бекітіп қоймайды және құжаттарды машиналық өңдеу талабына сәйкес библиографиялық сипаттаманы бір формаға келтіруге бағытталған. Стандарттау жөнінде нормалық документтерді әзірлеу іс-әрекеті елімізде құжаттың барлық түрлеріне библиографиялық сипаттама жазу ережесінің жаңа ұлттық жинағын әзірлеуге жағдай жасады. Бұрынғы КСРО-да сипаттаманы жазудың жаңа ережелері ГБЛ қасындағы мекеме аралық каталогтау жөніндегі комиссияның әзірлеуімен 1986 ж. бастап әзірленіп шыға бастады. Оның бір бөлімінде каталогтар мен сериалдық басылымдарға ережелері, бөлу белгілерінің жүйесі егжей-тегжей түрінде берілген. Онда сипаттама технологиясы библиографиялық жазбаның бір элементін таңдау талабы көрсетілген.

Сипаттаманың обьектісі басылымның тұтастай өзі немесе оның жеке бір бөлігі яки бірнеше бөлігі болуы мүмкін. Осыған байланысты сипаттамаларды монографиялық, аналитикалық және жиынтық сипаттама деп бөледі. Сипаттама жазу үшін басылыммен толық танысады. Танысу төмендегідей процестерден тұрады.

• 
  Құжаттың библиографиялық мәліметтерін табу, іздестіру, элементтерді іріктеу, сипаттаманың бірінші элементін табу, табылған мәліметтердің араларына бөлу белгілерін қойып белгілі тәртіппен орналастырып жазу.
  

Сипаттама элементері міндетті және факультативті болып 2-ге бөлінеді. Сипаттамада мына мәліметтер негізінен ақпарат береді, автордың фамилиясы және әзірлеген ұжымның аты, шығарманың негізгі аты, қайталап басылу саны, шыққан жері, шығу датасы, құжаттың көлемі – негізгі әлем деп аталады.

Факультативтік мәліметтер құжат жөнінде қосымша ақпарат береді.

Мысалы, шығарманың негізгі атын ашып түсіндіреді, жанрын кімге арналғандығын, құжатты әзірлеудегі жауапты адамдардың (аудармашы, редакциясын басқарған адам) баспаның аты, қосымша суреттің және анықтама беру жөніндегі мәліметтер.

Сипаттама элементтері толық түрде яғни негізгі және факультативтік мәліметтер түгел қамтылып мемлекеттік баспа карточкаларда беріледі. Сипаттаманың элементтері өздерінің элементтеріне байланысты 7 салаға топтастырылады, араларына бөлу белгілері қойылып, белгілі тәртіппен орналастырылады. 1 сала мен 2 саланың элементтер арасына нүкте, сызықша қойылады. Әрбір саланың арасында әрбір элементтің өзіне тән бөлу белгісі қойылады.

• 
  Шартты бөлу белгілері мыналар
  

1. 
   Шығармалардың басты тақырыбы мен оған байланысты мәліметтер және жауаптылықты көрсететін сала.
   
2. 
   Басылым саласы яғни шығармаларының нешінші басылымын көрсетеді.
   
3. 
   Шығу деректерін көрсететін сала
   
4. 
   Сандық мінездеме саласы
   
5. 
   Серия саласы
   
6. 
   Ескертулер саласы
   
7. 
   Кітаптың халықаралық стандартты нөмірін (ИСБН) бағасы мен таралуын көрсететін сала.
   

Мысалы: В 2т, для 7 кл, 2-е изд.

Сипаттаманың кейбір элементтерінің сөздері арнаулы стандартқа байланысты қысқартылып жазылады. Сөздерді ГОСТ 7.12-77 «Сокрощение русских слов и словосочетаний в библиотечном описаний произведении печати» қараймыз. Бірақ кітаптың негізгі аты қысқартылмай толық жазылады. Кітаптың авантитулында немесе титул бетінде берілген эпиграфтар, лозунгілер, цитаталар, арнаулар сипаттамада жазылмайды. Сол секілді автордың ғылыми атағы, дәрежесі де сипаттамада көрсетілмейді.