Т.Ә. ТӨлебаев қосалқы тарихи пәндер ІІ бөлім Оқу құралы Алматы


Мерзім ( уақыт өлшеуіші )



жүктеу 1,51 Mb.
бет12/51
Дата06.01.2022
өлшемі1,51 Mb.
#36587
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   51
annotation16475

Мерзім ( уақыт өлшеуіші ):
Бір сәт -1 секунд
Сүт пісірім -5 – 10 минут
Бие сауым -1,5 сағат
Ет пісірім -2,5 – 3 сағат
Бір түн, бір күн -24 сағат
Апта -7 күн
Ай -30 – 31 күн
Тоқсан -3 ай
Жыл -365 күн
Ғасыр -100 жыл
1 мүшелмен -12 жыл
1 мүшел -13 жас
2 мүшел -25 жас
3 мүшел -37 жас
4 мүшел -49 жас

Бұл оқылған материал бойынша төмендегі тапсырмаларды орындаңдар:



  1. Өлшем деген не? Оның қажеттігі мен маңызы неде?

  2. Қазақтардағы салмақ өлшемдері туралы не делінген? Олардың мәні дұрыс көрсетілген бе?

  3. Мәтіндегі қашықтық пен ұзындық өлшемдері жөнінде не айтасың? Нақты мысалдар келтір.

  4. Тереңдік пен көлем өлшемдері бойынша мысалдар келтір.


Кейбір өлшем бірліктері

Батпан — Қазақстан, Орта Азия халықтары арасында қолданылған байырғы салмақ өлшемі. Ол әр жерде әр түрлі мөлшерленген. Халық ауыз әдебиеті мен жазба деректерде Батпан бірде 6 пұттан 12 пұтқа дейінгі өлшем, бірде бірнеше пұттан ондаған пұтқа дейінгі салмақ мөлшері ретінде көрсетіледі. Ауыз әдебиетінде “бес батпан шоқпар”, “он екі батпан күрзі” деген сияқты соққы қаруларының салмақтары да кездеседі. Бірақ бұл қарудың емес, оның соққы күшін көрсететін салмақ мөлшері болса керек. Жазба деректерге сүйенсек, 19 ғасырда Ходжентте Батпан 12 пұтқа тең, яғни 196,56 кг мөлшерінде болған. Тағы бір мәліметтерде 432 ағылшын фунтына тең, яғни 196,016 кг. Кейбір этнографиялық деректер бойынша, Батпан 16 пұт; қосымша Байырғы қазақ өлшемдері.

Қадақ. Тіліміздің 10 томдық түсіндірме сөздігінде бұл сөздің мағынасына — екі жүз грамға тең салмақ өлшемі деген анықтама берілген. «Қоржынның бір басындағы 5—6 қадақ кепкен ерікті үлестіріп бердім» (Б. Момышұлы, Шығ.). Қазақ тілінен басқа бұл тұлғалас әрі мағыналас сөзді — қырғыздарда — кадак (К. Юд. КРС, 1965, 313), түрікмендерде — гадак (Рус.-туркм., 1956, 823), өзбектерде — қадоқ (Уз.-рус. сл., 1959) тұлғаларында кездестіреміз де, ал мағынасына келгенде түрліше түсінік аламыз.

Қырғыз, өзбек тілінде тек «фунт» деген түсінік берілген де, қазақ, түрікмен тілдерінде бұған қоса, мұндай салмақ өлшемі — 409,5 грамға теңдігін және бурынғы орыс өлшемі екенін көрсеткен. Фунттың 409,5 грамға, ал қадақтың 200 грамға тең болуы таңдандырмаса керек. Өйткені фунттың алғаш шыққан тегі — латынның «салмақ», «ауырлық» мағынасында қолданған «pondus» сөзі. Осы сөз Европа елдеріне тарағанда «бір фунт» деген еөз түрліше өлшем ұғымына ие болған (ағылшындарда — 453,6 грамға, орыстарда — 409,5 грамға тең болса, аптекалар өлшемінде — 373,2 грамм. (СЭС, М., 1985, 1431).

Осындай есептерден де екі тілдік сөздіктерде «фунттың» аудармасын «қадак» деп түсіндіру шартты түрде алынған деу жөн.

Тіліміздегі «қадақ» сезі ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде де «қадаһ» тұлғасында кездеседі. Бірақ түркі тілдеріне меншікті сөз емес, араб тілінен ауысқандығы белгіленген. Алайда, кейбір түркі тілдеріне етене болып, сіңіп кеткен. «Қадаһ» сөзінің араб тіліндегі мағынасы — сопақша келген метал ыдыс (кубок), тостаған (чаша) (ДТС, 401).

Біздің ойымызша, қазақ арасына жайылған қадақ өлшемі арабтардын, осы сөзімен байланысты болса керек те, ал салмақ жағы сол ыдыс ішіне сиған затпен өлшенген деуге болады. Демек, ыдыс ішіне 200 грамм зат сыйса, ол бір қадақ болып қалыптасқан.

Мысқал (орс. золотник)-– Шығыс елдерінде кең тараған салмақ өлшеуіші. Бүкіл араб елдерінде, Үндістанда, Шығыс Африкада, Орталық Азия мен Қазақстанда қазыналық өлшем ретінде пайдаланылған. Ерте замандарда-ақ мысқалдың дәл баламын өзгеріссіз ұстау үшін оның баламасы ретінде шыны сауыттар жасалған. Қазіргі зерттеулер бойынша олар миллиграмның үштен біріне дейінгі дәлдікпен жасалған. Бұл өз дәуірінің талабын толық қамтамасыз ететін дәлдік, аса шеберлікті қажет ететін зергерлік жұмыс. Сол сауыттарды салмағы бойынша бағалағанда, мысқал шамамен 4,1 г-ға тең. Мысқал негізінен алтын, күміс ақшалар мен құнды заттардың өлшемі ретінде қолданылған. Бірақ ол әр жерде әртүрлі мөлшерде пайдаланылған. Мысырдағы мөлшері шамамен 4,63 г-ға тең болса, Иракта – 4,46 г-ға, Иранда – 4,6 г-ға, Үндістанда – 4,58 г-ға тең болған. Қыпшақтар арасында қолданылған “Азов мысқалы” үшін 4,41 г алынған. Орталық Азия мен Қазақстанды мекендеген халықтар арасында мысқалдың бірнеше түрлері қолданылған. Мысқалдың баламасы Хорезмде 4,45 г, Бұхарда 4,8 г не 5,0 г, Самарқанда 4,46 г алынған. Қазақстанда негізінен Бұхар мысқалы қолданылған. Мысқал соңғы кезге дейін дәрі-дәрмек, бояу мөлшерін анықтау кезінде пайдаланылып келді.


  1. жүктеу 1,51 Mb.

    Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   51




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау